Tài liệu Luận văn truyện kể dân gian vùng văn hóa tâm linh tây yên tử

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC NGUYỄN THỊ HIỀN TRUYỆN KỂ DÂN GIAN VÙNG VĂN HÓA TÂM LINH TÂY YÊN TỬ LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC NGUYỄN THỊ HIỀN TRUYỆN KỂ DÂN GIAN VÙNG VĂN HÓA TÂM LINH TÂY YÊN TỬ Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. NGUYỄN THỊ HUẾ THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều trung thực và chưa được công bố ở bất kỳ công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 05 năm 2019 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Hiền Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tác giả xin trân trọng cảm ơn Ban giám hiệu, khoa sau đại học, khoa Báo chí - Truyền thông và Văn học, Trường Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên và các thầy cô giáo đã trực tiếp giảng dạy, giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình học tập. Đặc biệt tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến giảng viên hướng dẫn là: PGS. TS. Nguyễn Thị Huế, đã luôn tận tình, hướng dẫn, chỉ bảo trong suốt quá trình tác giả nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Cuối cùng tác giả xin gửi lời cảm ơn đến Ban giám hiệu Trường THPT Yên Dũng số 1, Phòng văn hóa huyện Yên Dũng, Ban quản lí di tích và danh thắng huyện Yên Dũng, Thư viện Tỉnh Bắc Giang, Thư viện các huyện Yên Dũng, Lục Nam, Lục Ngạn, Sơn Động, gia đình, người thân, bạn bè, đã giúp đỡ, động viên tạo điều kiện để tác giả hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, tháng 05 năm 2019 Tác giả Nguyễn Thị Hiền Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn iii MỤC LỤC Trang TRANG BÌA PHỤ LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN............................................................................................................ ii DANH MỤC BẢNG BIỂU ....................................................................................... v DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT ........................................ vi A. MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ..................................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ......................................................................................................... 2 3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu ......................................................................... 5 4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu ................................................................... 5 5. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................................ 7 6. Cấu trúc của luận văn.............................................................................................. 7 7. Những đóng góp của luận văn ................................................................................ 7 B. PHẦN NỘI DUNG ............................................................................................... 8 Chương 1. VÙNG VĂN HÓA TÂM LINH TÂY YÊN TỬ VÀ VĂN HỌC DÂN GIAN VÙNG VĂN HÓA TÂM LINH TÂY YÊN TỬ ................................ 8 1.1. Vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử .................................................................... 8 1.1.1. Khái niệm vùng văn hóa tâm linh ..................................................................... 8 1.1.2.Vị trí địa lí và điều kiện tự nhiên, xã hội ......................................................... 11 1.1.3. Văn hóa truyền thống, tín ngưỡng, tôn giáo ................................................... 16 1.2. Văn học dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử ...................................... 24 1.2.1. Khái niệm truyện kể dân gian ......................................................................... 24 1.2.2. Truyện kể dân gian và thư tịch, thần tích, thần phả ........................................ 26 1.2.3. Thơ ca dân gian ............................................................................................... 30 Tiểu kết chương 1 ................................................................................................... 35 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn iv Chương 2. KHẢO SÁT HỆ THỐNG TRUYỆN KỂ DÂN GIAN VÙNG VĂN HÓA TÂM LINH TÂY YÊN TỬ ................................................................ 36 2.1. Nhận diện và phân loại truyện kể dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử ..... 36 2.2. Một số đặc điểm nghệ thuật của truyện kể dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử ...................................................................................................... 41 2.2.1. Cốt truyện ....................................................................................................... 41 2.2.2. Nhân vật .......................................................................................................... 43 2.2.3. Một số motif tiêu biểu..................................................................................... 49 2.3. Giá trị phản ánh của truyện kể dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử .......... 57 2.3.1. Truyện kể dân gian về nhiên thần phản ánh quan niệm vạn vật hữu linh, quan niệm về môi trường sống ...................................................................... 57 2.3.2. Truyện kể dân gian về nhân thần phản ánh quan niệm “uống nước nhớ nguồn”, đề cao các nhân vật văn hóa, nhân vật lịch sử ................................. 64 2.3.3. Truyện kể dân gian về Phật giáo và con người Phật pháp phản ánh tinh thần Phật giáo Trúc Lâm ................................................................................ 69 Tiểu kết chương 2 ................................................................................................... 74 Chương 3. MỐI QUAN HỆ GIỮA TRUYỆN KỂ DÂN GIAN VÀ LỄ HỘI DÂN GIAN VÙNG VĂN HÓA TÂM LINH TÂY YÊN TỬ .............................. 76 3.1. Truyện kể dân gian và lễ hội dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử ..... 76 3.2. Mối quan hệ giữa truyện kể dân gian và lễ hội dân gian (qua khảo sát lễ hội Suối Mỡ, lễ hội chùa Vĩnh Nghiêm) ................................................................ 85 3.2.1. Truyện kể dân gian và lễ hội Suối Mỡ............................................................ 85 3.2.2. Truyện kể dân gian và lễ hội Chùa Vĩnh Nghiêm .......................................... 89 3.3. Vai trò, ý nghĩa, giá trị của truyện kể và lễ hội vùng Tây Yên Tử .................... 95 Tiểu kết chương 3 ................................................................................................ 100 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 102 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 104 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn v DANH MỤC BẢNG BIỂU Trang Bảng 2.1: Hệ thống các truyện kể dân gian phản ánh tín ngưỡng thờ nhiên thần .... 37 Bảng 2.2: Hệ thống các truyện kể dân gian phản ánh tín ngưỡng thờ nhân thần .... 39 Bảng 2.3: Hệ thống các truyện kể dân gian phản ánh tinh thần Phật giáo Trúc Lâm ... 40 Bảng 2.4: Bảng hệ thống motif sinh đẻ thần kỳ trong truyện kể dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử ........................................................................ 50 Bảng 3.1: Bảng thống kê một số truyện kể và lễ hội tiêu biểu vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử ...................................................................................... 80 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn vi DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT GS : Giáo sư GS.TS : Giáo sư Tiến sĩ Nxb ĐHQGHN : Nxb Đại học quốc gia Hà Nội Nxb GD : Nhà xuất bản Giáo dục Nxb KHXH : Nxb Khoa học xã hội Nxb VHDT : Nxb Giáo dục Nxb VHTT : Nxb Văn hóa thông tin Nxb : Nhà xuất bản PGS : Phó giáo sư PGS.TS : Phó giáo sư Tiến sĩ tr : Trang TS : Tiến sĩ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 1 A. MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Yên Tử là một dãy núi lớn nằm trên cánh cung Đông Triều ôm gọn vùng trung du Đông Bắc của miền Bắc Việt Nam. Cùng với sườn Đông Yên Tử thuộc tỉnh Quảng Ninh, sườn Tây Yên Tử thuộc các huyện Yên Dũng, Lục Nam, Lục Ngạn, Sơn Động của tỉnh Bắc Giang còn lưu lại nhiều di tích, công trình lịch sử, văn hóa có giá trị với nhiều di sản liên quan đến đời Lí - Trần. Đặc biệt cách chùa Đồng 2,84 km dưới chân núi Yên Tử là khu bảo tồn sinh thái Đồng Thông thuộc huyện Sơn Động. Ngoài cảnh quan thiên nhiên với nhiều động thực vật quý hiếm, Tây Yên Tử còn gắn với nhiều huyền thoại hốt cấu nên hình sông thế núi, với con đường hoằng dương Phật pháp của Phật Hoàng Trần Nhân Tông và chốn tổ Vĩnh Nghiêm được coi là trường đại học Phật giáo đầu tiên ở Việt Nam. Có thể nói Tây Yên Tử là một vùng đất có vị trí địa lí quan trọng, là một vùng văn hóa tâm linh đặc sắc đồng thời là một vùng đất thiêng hội tụ linh khí non sông. Như suối nguồn bất tận, văn học dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử nổi bật là mảng truyện kể phản ánh tín ngưỡng, tôn giáo thấm vào tận cùng máu thịt mỗi người từ thuở ấu thơ. Mảng truyện kể dân gian này đưa ru tâm hồn con người muôn đời bằng giá trị đặc sắc và phương thức lưu truyền độc đáo của nó. Số phận của truyện kể dân gian phản ánh tín ngưỡng, tôn giáo vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử không chỉ tồn tại trong tâm thức và trí nhớ dân gian mà còn tồn tại trong mối quan hệ sinh tử với những giá trị vật thể hữu hình - nơi các di tích lịch sử và danh thắng trên khắp các bản làng, các làng quê từ miền núi cao Sơn Động, Lục Ngạn đến vùng đồi thấp Lục Nam, Yên Dũng. Được nuôi dưỡng trong trí nhớ nhân dân và di tích lịch sử, truyện kể dân gian phản ánh tín ngưỡng, tôn giáo vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử trở nên sống động, linh thiêng vô cùng trong không khí diễn xướng ở các lễ hội dân gian. Tìm hiểu hệ thống truyện kể dân gian này ngoài việc khám phá, phát hiện giá trị của tác phẩm ta còn có thể giải thích được các vấn đề liên quan đến tín ngưỡng, tôn giáo... tồn tại trong đời sống tâm linh của người dân vùng Tây Yên Tử. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 2 Trong đời sống hiện nay, cuốn theo hệ lụy của cuộc sống xô bồ giữa thời đại bùng nổ công nghệ thông tin, số lượng truyện kể dân gian vùng Tây Yên Tử ngày càng mai một theo thời gian. Nhiều người dân đặc biệt là giới trẻ trong vùng không biết và không quan tâm đến bảo tồn di sản văn học dân gian trong đó có các truyện kể phản ánh tín ngưỡng, tôn giáo. Tư liệu thành văn về truyện kể dân gian trong vùng cũng rất khiêm tốn với một số cuốn sách của các nhà nghiên cứu tâm huyết. Hơn thế nữa, trong đời sống đương đại, Tây Yên Tử là một vùng đất giàu tiềm năng du lịch tâm linh. Năm 2010, tỉnh Bắc Giang đã đề xuất được chính phủ cho phép xây dựng ĐT 293 dài 73 km nối từ trung tâm thành phố Bắc Giang tới khu bảo tồn sinh thái Đồng Thông (chân núi chùa Đồng, Yên Tử). Hiện nay tuyến đường đã hoàn thành và trở thành tuyến giao thông huyết mạch cho những tuor du lịch tâm linh và sinh thái vùng Tây Yên Tử. Khu bảo tồn thiên nhiên Tây Yên Tử huyện Sơn Động cũng được Ủy Ban Nhân Dân tỉnh Bắc Giang chọn là một trong 3 cụm di tích trọng điểm về phát triển du lịch sinh thái, nghỉ dưỡng cần ưu tiên đầu tư từ ngân sách để xây dựng hạ tầng du lịch. Các dự án xây dựng khu văn hóa tâm linh Tây Yên Tử đã và đang được triển khai. Nghiên cứu “Truyện kể dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử” vì thế là một việc làm cần thiết một mặt giúp người viết mở rộng hiểu biết về văn hóa, văn học dân gian đặc biệt là mảng truyện kể dân gian phản ánh tín ngưỡng, tôn giáo của vùng đất nơi mình trưởng thành, tích lũy thêm tri thức về kho tàng truyện kể dân gian để có thể liên hệ thực tế trong giảng dạy phần văn học dân gian địa phương trong nhà trường; mặt khác nhằm bảo tồn, phát huy những giá trị văn hóa, văn học dân gian truyền thống đang có nguy cơ bị mai một trong nhịp sống hối hả thường ngày đồng thời góp phần làm cho vùng đất Tây Yên Tử trở thành điểm đến của nhiều du khách trên hành trình du lịch tâm linh tìm về nguồn cội. Từ đó góp phần phát triển kinh tế, nâng cao đời sống của nhân dân địa phương. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Tình hình nghiên cứu truyện kể dân gian ở Bắc Giang Một trong những nét đặc sắc của văn học dân gian nói chung và truyện kể dân gian nói riêng là gắn bó chặt chẽ với văn hóa vùng, miền. Ở Bắc Giang truyện kể dân gian đã được quan tâm nghiên cứu trong một số công trình như: Địa chí Bắc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 3 Giang (2005), Di sản văn hóa Bắc Giang, Văn học dân gian Bắc Giang tập 4 (2008, Ngô Văn Trụ, Bùi Văn Thành), Báo cáo chuyên đề “Truyện kể dân gian Bắc giang” (2005, Nguyễn Thu Minh),... Những công trình nghiên cứu này chủ yếu hệ thống các truyện kể theo hướng sưu tầm, bảo tồn di sản văn hóa mà chưa đi phân loại truyện kể hay tìm hiểu giá trị của chúng theo các phương pháp nghiên cứu khoa học văn học để thấy được giá trị của nó trong đời sống tâm linh của nhân dân. Cũng chưa có công trình nào đi sâu khai thác đặc điểm, tính chất của thể loại trong không gian văn hóa vùng Bắc Giang. Phải đến luận án tiến sĩ năm 2011 về đề tài Truyện kể dân gian trong không gian văn hóa xứ Bắc của Nguyễn Huy Bỉnh, luận văn thạc sĩ năm 2015 về đề tài Khảo sát truyền thuyết dân gian Bắc Giang của tác giả Phạm Thị Xuyên, truyện kể dân gian Bắc Giang mới được soi chiếu dưới cái nhìn của khoa học văn học. Nhìn chung đây là hai công trình nghiên cứu dưới góc độ khoa học văn học rất có giá trị về truyện kể dân gian tỉnh Bắc Giang. Ngoài ra, vấn đề trên còn được trình bày trong những tập sách di tích và danh thắng các huyện trong tỉnh, trong một số bài viết lẻ của các nhà nghiên cứu về phong tục, tín ngưỡng vùng Bắc Giang. Có thể thấy vấn đề truyện kể dân gian ở tỉnh Bắc Giang đã được các nhà nghiên cứu tập trung tìm hiểu trong những năm gần đây và đã đạt được kết quả nhất định. Đây sẽ là nguồn tư liệu quý để người viết áp dụng nghiên cứu đề tài của mình. 2.2. Tình hình nghiên cứu truyện kể dân gian ở vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử Ở vùng Tây Yên Tử, việc sưu tầm, giới thiệu, lưu giữ truyện kể dân gian cũng được đã được đề cập đến trong một số cuốn sách như: Văn hóa truyền thống làng xã huyện Yên Dũng (2004, Trần Quốc Thịnh), Di tích danh thắng huyện Yên Dũng, tập 1 (2016, Ban quản lí di tích của huyện Yên Dũng), Di tích danh thắng huyện Yên Dũng, tập 2 (2017, Ban quản lí di tích của huyện Yên Dũng), Yên Dũng - miền đất địa linh nhân kiệt (2018, Ban quản lí di tích của huyện Yên Dũng), Văn hóa phi vật thể huyện Lục Nam, tỉnh Bắc Giang (2007), Văn hóa dân gian huyện Sơn Động (2006, Nguyễn Thu Minh)... Ở những cuốn sách này các tác giả chủ yếu tập hợp sưu tầm các giai thoại, truyền thuyết, sự tích, lịch sử, các địa danh, các phong tục tập quán, nhà thờ dòng họ, giỗ tổ, lễ hội đình, chùa... trong không gian Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 4 văn hóa thôn, làng. Mảng nghiên cứu của các tác giả trong các cuốn sách có ý nghĩa đặt nền móng đầu tiên cho việc sưu tầm truyện kể dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử. Đến luận văn thạc sĩ Truyền thuyết Vũ Thành và lễ hội đền Hả ở Lục Ngạn - Bắc Giang của tác giả Trần Duy Phương được hoàn thành vào năm 2008, truyện kể dân gian trong vùng mới được nghiên cứu dưới góc độ khoa học văn học. Tuy nhiên phạm vi của đề tài chỉ tập trung đề cập đến truyền thuyết Vũ Thành và những dị bản của nó ở huyện Lục Ngạn mà chưa nghiên cứu về truyện kể dân gian của cả vùng Tây Yên Tử. Về nghiên cứu văn hóa du lịch vùng đất Tây Yên Tử phải kể đến các công trình nghiên cứu có giá trị như: Bảo tồn và khai thác các giá trị di sản văn hóa khu thắng cảnh suối Mỡ (2011,Trần Văn Lạng, Nguyễn Văn Phong, Phùng Thị Mỹ, Trần Thu Hương), Bảo tồn di sản văn hóa khu vực Tây Yên Tử gắn với phát triển du lịch (2015, Hoàng Thị Hoa), Nghiên cứu phát triển du lịch văn hóa phía Tây Yên Tử (2015, Nguyễn Thị Yến),... Có thể khẳng định cho đến nay chưa có một công trình nghiên cứu nào đi sâu tìm hiểu về truyện kể dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử dưới góc độ khoa học văn học với các phương pháp nghiên cứu của văn học dân gian. Tất cả các công trình nghiên cứu nói trên chỉ là dấu ấn tư liệu để cho chúng tôi nghiên cứu và hoàn thiện đề tài luận văn của mình. Là công trình đầu tiên nghiên cứu về truyện kể dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử đặc biệt là mảng truyện kể phản ánh tín ngưỡng, tôn giáo, đề tài luận văn "Truyện kể dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử” của chúng tôi hy vọng sẽ là một công trình góp phần giới thiệu về kho tàng văn hóa, văn học dân gian truyền thống của vùng đất Tây Yên Tử. Đồng thời đề tài nhằm khẳng định vị trí quan trọng của truyện kể dân gian phản ánh tín ngương, tôn giáo trong đời sống tâm linh của người dân địa phương. Từ đó đề cập tới vấn đề bảo tồn và phát huy các giá trị của truyện kể dân gian, gìn giữ vốn văn hóa, bản sắc vùng, miền, góp phần quảng bá du lịch tâm linh trên địa bàn Tây Yên Tử. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 5 3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu 3.1 . Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu mà đề tài luận văn hướng tới là: Hệ thống truyện kể dân gian đặc biệt là mảng truyện kể gắn với tín ngưỡng, tôn giáo trong đời sống tâm linh của nhân dân vùng Tây Yên Tử. 3.2. Mục tiêu nghiên cứu Thực hiện đề tài nghiên cứu chúng tôi hướng đến những mục tiêu cụ thể: - Nhận diện, phân loại và khảo sát hệ thống truyện kể dân gian đạc biệt là mảng truyện kể phản ánh tín ngưỡng, tôn giáo vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử; tìm hiểu một số đặc điểm nghệ thuật và giá trị phản ánh tín ngưỡng, tôn giáo của hệ thống truyện kể dân gian trong vùng. - Xem xét mối quan hệ giữa truyện kể dân gian và lễ hội dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử. 4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu 4.1. Nhiệm vụ nghiên cứu Thực hiện đề tài nghiên cứu chúng tôi hướng tới những nhiệm vụ cụ thể: - Giới thiệu khái quát vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử; tập hợp và hệ thống truyện kể dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử; phân loại, khảo sát các nhóm truyện kể phản ánh tín ngưỡng, tôn giáo để chỉ ra một số đặc điểm nghệ thuật và giá trị phản ánh đời sống tâm linh của hệ thống truyện kể dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử. - Tìm hiểu mối quan hệ giữa truyện kể dân gian và lễ hội thông qua việc lựa chọn, giới thiệu truyện kể dân gian và hai lễ hội tiêu biểu là: Lễ hội Suối Mỡ, lễ hội chùa Vĩnh Nghiêm trong vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Thực hiện luận văn chúng tôi sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp điều tra, điền dã: Nghiên cứu luận văn chúng tôi chọn điều tra, điền dã là một trong những phương pháp chủ đạo. Chúng tôi tiến hành điền dã để tìm hiểu, khảo sát, nghiên cứu các truyện kể dân gian, các di tích, lễ hội, phỏng vấn các bậc cao niên am hiểu về lịch sử, văn hóa của địa phương hay các thành viên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 6 trong ban quản lí trùng tu, tôn tạo di tích tại một số làng, xã; ghi chép, chụp ảnh tư liệu về lễ hội, đền miếu, đình chùa. Ngoài ra chúng tôi còn trực tiếp dự lễ hội Suối Mỡ và lễ hội Chùa Vĩnh Nghiêm để có thể mô tả về lễ hội và phát hiện ra những nét đặc sắc của nó một cách chân xác nhất phục vụ cho nghiên cứu đề tài. - Phương pháp thống kê: Trên cơ sở tập hợp những tài liệu về truyện kể dân gian đã thu thập được từ nhiều nguồn khác nhau chúng tôi tiến hành hệ thống, thống kê, phân loại, sắp xếp thành từng nhóm tài liệu theo các nhóm truyện kể gắn với tín ngưỡng, truyện kể gắn với tôn giáo trong vùng. Từ đó chúng tôi thống kê, lựa chọn những truyện kể đặc sắc, những lễ hội tiêu biểu gắn với truyện kể dân gian để thuận tiện tiến hành việc nghiên cứu đề tài. - Phương pháp so sánh loại hình: Chúng tôi tiến hành khảo sát các bản kể, các dị bản truyện kể đã thu thập được, so sánh những motif nổi bật trong các bản kể để chỉ rõ những nét chung và riêng mang đậm dấu ấn văn hoá vùng Tây Yên Tử ở hệ thống truyện kể đang nghiên cứu trong đề tài. Đồng thời chúng tôi so sánh truyện kể dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử với truyện kể của các vùng lân cận, gần gũi khác, để tìm ra nét đặc trưng riêng của hệ thống truyện kể được nghiên cứu trong đề tài. - Phương pháp tự sự học: Chúng tôi sử dụng phương pháp tự sự học để xem xét đối tượng nghiên cứu từ cấu trúc tự sự bên trong với những mối quan hệ đa diện ở các cấp độ khác nhau nhằm chỉ ra những giá trị đặc sắc của nó. - Phương pháp thi pháp học: Trong quá trình thực hiện luận văn chúng tôi vận dụng phương pháp thi pháp học để nghiên cứu tìm hiểu đặc điểm nghệ thuật của các truyện kể trên các phương diện cơ bản như: Kết cấu, nhân vật, một số motif tiêu biểu....Từ đó làm sáng rõ đối tượng nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Chúng tôi xuất phát từ đặc trưng nguyên hợp của văn học dân gian nên vận dụng phương pháp nghiên cứu của các ngành khoa học khác như: Sử học, Dân tộc học, Văn hóa học, Tôn giáo học... để có thể soi chiếu truyện kể dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử từ nhiều góc độ, nhiều phương diện. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 7 5. Phạm vi nghiên cứu 5.1. Phạm vi về địa lý Thực hiện luận văn chúng tôi hướng đến phạm vi nghiên cứu về địa lí là: Vùng Tây Yên Tử (bao gồm các huyện Sơn Động, Lục Ngạn, Lục Nam, Yên Dũng của tỉnh Bắc Giang). 5.2. Phạm vi về nội dung nghiên cứu Phạm vi nội dung nghiên cứu là: Hệ thống truyện kể dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử đặc biệt là mảng truyện kể dân gian phản ánh tín ngưỡng, tôn giáo trong vùng. 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục, Tư liệu tham khảo nội dung chính của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử và văn học dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử Chương 2: Khảo sát hệ thống truyện kể dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử Chương 3: Mối quan hệ giữa truyện kể dân gian và lễ hội dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử 7. Những đóng góp của luận văn Luận văn góp phần bổ sung tư liệu cho việc nghiên cứu giảng dạy truyện kể dân gian địa phương trong nhà trường, đồng thời bổ sung thêm nguồn tư liệu vốn rất khan hiếm cho công tác bảo tồn di sản văn hóa, văn học của vùng Tây Yên Tử. Luận văn cũng góp phần khẳng định Tây Yên Tử là vùng đất có đời sống tâm linh phong phú với kho tàng truyện kể dân gian rất đặc sắc cần được bảo tồn và phát huy. Từ đó bồi dưỡng thêm lòng tự hào về truyền thống văn hóa quý báu của quê hương Bắc Giang, khơi dậy ý thức gìn giữ vốn văn hóa, văn học trong vùng, góp phần quảng bá du lịch trên vùng đất tâm linh Tây Yên Tử và phát triển kinh tế địa phương. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 8 B. PHẦN NỘI DUNG Chương 1 VÙNG VĂN HÓA TÂM LINH TÂY YÊN TỬ VÀ VĂN HỌC DÂN GIAN VÙNG VĂN HÓA TÂM LINH TÂY YÊN TỬ Trong giới hạn cho phép của đề tài, chúng tôi không đi tìm hiểu, phân tích sâu về tất cả các vấn đề địa lí, tự nhiên, kinh tế, chính trị, xã hội... của vùng Tây Yên Tử mà chỉ đi vào những yếu tố tạo nên không gian sinh thành và môi trường lưu truyền của truyện kể dân gian vùng đất này. Vì thế trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi tập trung vào hai vấn đề cụ thể là: Vùng văn hóa tâm linh và văn học dân gian vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử. 1.1. Vùng văn hóa tâm linh Tây Yên Tử 1.1.1. Khái niệm vùng văn hóa tâm linh 1.1.1.1.Vùng văn hóa và sự phân vùng văn hóa Trên thế giới, các nhà nghiên cứu văn hóa đã thừa nhận có sự tồn tại của các vùng văn hóa. Nửa cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX, L.Moocgan và E.Taylo, những người đi tiên phong của trường phái tiến hóa hiện đại đã đề cập đến vấn đề tương đồng văn hóa. Theo Ngô Đức Thịnh, cho đến nay có ba khuynh hướng nghiên cứu và lí thuyết chính: “Một là lí thuyết “khuếch tán” văn hóa ở Tây Âu, hai là lí thuyết “vùng văn hóa” ở Mỹ và ba là lí thuyết loại hình kinh tế - văn hóa và khu vực văn hóa - lịch sử của các nhà khoa học Liên Xô (trước đây)”[65]. Khái niệm vùng văn hóa cũng được nhiều nhà nghiên cứu trong nước quan tâm trong nhiều công trình nghiên cứu có giá trị. Ngô Đức Thịnh trong cuốn Văn hóa vùng và phân vùng văn hóa ở Việt Nam khẳng định: “Vùng văn hóa là một vùng lãnh thổ có những tương đồng về mặt hoàn cảnh tự nhiên, dân cư sinh sống ở đó từ lâu đã có những mối quan hệ nguồn gốc và lịch sử, có những tương đồng về trình độ phát triển kinh tế xã hội, giữa họ đã diễn ra những giao lưu, ảnh hưởng văn hóa qua lại, nên trong vùng đã hình thành những đặc trưng chung, thể hiện trong sinh hoạt vật chất và văn hóa tinh thần của cư dân, có thể phân biệt với các vùng văn hóa khác” [65, tr.84]. Nhà nghiên cứu Nguyễn Huy Bỉnh trong công trình nghiên cứu Truyện kể dân gian Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 9 trong không gian văn hóa xứ Bắc quan niệm “Vùng văn hóa là một dạng thức cơ bản của không gian văn hóa” [13, tr.26]. Tác giả Võ Đông Hồ trong bài giảng Các vùng văn hóa Việt Nam cho rằng: “Vùng văn hóa là một không gian văn hóa nhất định, được tạo thành bởi các đơn vị dân cư trên một phạm vi địa lí của một hay nhiều tộc người, sáng tạo ra một hệ thống các dạng thức văn hóa mang đậm sắc thái tâm lí cộng đồng thể hiện trong môi trường xã hội nhân văn thông qua các hình thức ứng xử của con người với tự nhiên, xã hội và ứng xử với nhau trên một tiến trình lịch sử phát triển lâu dài” [26, tr.2]. TS Lê Ngọc Thống trong bài giảng Đại cương văn hóa Việt Nam quan niệm: “Vùng văn hóa là khái niệm phản ánh tính hệ thống tổng thể của một không gian văn hóa với những đặc trưng chung có thể tạo nên những nét khác biệt trong so sánh với các vùng văn hóa khác” [70, tr.8]. Vấn đề phân định các vùng văn hóa ở nước ta cũng được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Trong công trình nghiên cứu Cơ sở văn hóa Việt Nam nhà nghiên cứu Trần Quốc Vượng chia các vùng văn hóa Việt Nam thành 6 vùng: “Vùng văn hóa Tây Bắc; vùng văn hóa Việt Bắc; vùng văn hóa châu thổ Bắc Bộ; vùng văn hóa Trung Bộ; vùng văn hóa Trường Sơn - Tây Nguyên; vùng văn hóa Nam Bộ” [82]. Ngô Đức Thịnh trong cuốn Văn hóa vùng và phân vùng văn hóa ở Việt Nam chia các vùng văn hóa việt Nam làm 7 vùng: “Vùng Đồng Bằng Bắc Bộ; vùng việt Bắc; vùng Tây Bắc và miền núi Trung Bộ; vùng Đồng bằng duyên hải Bắc Trung Bộ; vùng duyên hải Trung và Nam Trung Bộ; vùng Trương Sơn - Tây Nguyên; vùng Gia Định - Nam Bộ” [65]. Trong cuốn sách Các Vùng văn hóa Việt Nam Đinh Gia Khánh, Cù Huy Cận, lại phân chia thành 9 vùng: “Vùng Văn hóa đồng bằng miền Bắc; vùng văn hóa Việt Bắc; vùng văn hóa Tây Bắc; vùng văn hóa Nghệ Tĩnh; vùng văn hóa Thuận Hóa - Phú Xuân; vùng văn hóa Tây Nguyên; vùng văn hóa Nam Trung Bộ; vùng văn hóa đồng bằng miền Nam; vùng văn hóa Thăng Long - Đông Đô - Hà Nội” [36]. Trong mỗi vùng văn hóa, có thể chia làm nhiều tiểu vùng văn hóa với những nét đặc thù về không gian địa lí, khí hậu, lịch sử hình thành văn hóa, tín ngưỡng... của nó. Kế thừa các quan niệm về vùng văn hóa và sự phân định các vùng văn hóa đã trình bày ở trên của các nhà nghiên cứu, ở đề tài này, chúng tôi nhìn nhận vùng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 10 văn hóa tâm linh Tây Yên Tử là một tiểu vùng văn hóa nằm trong vùng văn hóa châu thổ Bắc Bộ theo chủ trương chia vùng của Trần Quốc Vượng - vùng văn hóa đồng bằng Bắc Bộ theo quan niệm phân vùng của Ngô Đức Thịnh - vùng văn hóa đồng bằng miền Bắc trong sự phân chia vùng văn hóa của Đinh Gia khánh, Cù Huy Cận. Đây cũng là vùng đất nằm trong tiểu vùng văn hóa Kinh Bắc (tên dân gian) văn hóa xứ Bắc (tên do nhà nước đặt ra) - vùng đất cụ thể ở phía Bắc kinh thành Thăng Long - Hà Nội xưa. 1.1.1.2. Khái niệm văn hóa tâm linh và vùng văn hóa tâm linh Ở Việt Nam hiện nay, tâm linh là một vấn đề phức tạp còn nhiều ý kiến tranh cãi. Văn hóa tâm linh cũng là một khái niệm mới xuất hiện và vẫn còn nhiều ý kiến khác nhau. Tác giả Nguyễn Đăng Duy trong cuốn Văn hóa tâm linh quan niệm: “Văn hóa tâm linh được hiểu là văn hóa biểu hiện những giá trị thiêng liêng trong cuộc sống đời thường và biểu hiện niềm tin thiêng liêng trong cuộc sống tín ngưỡng tôn giáo” [20, tr.26]. Tác giả Hoàng Minh Phương trong công trình nghiên cứu Văn hóa tâm linh trong văn xuôi trung đại cho rằng: “Văn hóa tâm linh là những giá trị văn hóa tinh thần thiêng liêng bao gồm những giá trị văn hóa vô hình (những nghi lễ, ý niệm, tập tục, lễ hội...) và những giá trị hữu hình phát tín hiệu thiêng liêng (đình, đền, miếu, chùa....) [56, tr.14]. Nhà nghiên cứu Trần Đình Sử trong bài viết Văn học và văn hóa tâm linh khẳng định: “Xét về góc độ nhân loại văn hóa tâm linh là một bình diện của văn hóa các tộc người gắn với các phong tục tập quán cố định trong ngôn ngữ, đúc rút thành các motif, các mẫu gốc thi pháp của các truyện kể truyền thống” [59]. Tác giả Đặng Văn Bài trong bài viết Tản mạn về văn hóa tâm linh của người Việt lại cho rằng: “Văn hóa tâm linh là thái độ ứng xử văn hóa của con người đối với các lực lượng siêu nhiên, thần linh với người đã khuất” [5]. Quan điểm về văn hóa tâm linh của các nhà nghiên cứu kể trên tuy chưa thống nhất nhưng cùng đề cập đến diện mạo chung của văn hóa tâm linh gắn với đời sống tinh thần của con người. Xuất phát từ sự gặp gỡ trong những quan điểm đó, chúng tôi coi văn hóa tâm linh là một bình diện văn hóa của các tộc người gắn với những giá trị văn hóa thiêng liêng vừa vô hình vừa hữu hình trong đời sống tinh thần của nhân dân. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 11 Ở Bắc Giang hiện nay, kế hoạch xây dựng khu văn hóa tâm linh Tây Yên Tử tại khu vực Đồng Thông xã Tuấn Mậu huyện Sơn Động đã và đang được triển khai nhằm làm sống lại không gian văn hóa, hệ thống đền, chùa, di tích lịch sử, danh lam, thắng cảnh trong vùng. Khu văn hóa tâm linh được qui hoạch thuộc trục đường mòn phía sườn Tây Yên Tử lên chùa Đồng có diện tích 13,8 ha. Song, theo quan điểm của chúng tôi văn hóa tâm linh không chỉ tồn tại ở khu vực Đồng Thông mà nó bao trùm cả vùng Tây Yên Tử. Tiếp thu và kế thừa những nghiên cứu của các học giả kể trên về vùng văn hóa và văn hóa tâm linh chúng tôi coi vùng văn hóa tâm linh là vùng văn hóa gắn với những giá trị thiêng liêng vừa vô hình vừa hữu hình trong đời sống tinh thần của con người. Tây Yên Tử là một tiểu vùng văn hóa nằm trong vùng văn hóa Đồng Bằng Bắc Bộ đồng thời là một vùng văn hóa tâm linh đặc sắc bởi nó gắn với con đường hoằng dương phật pháp của Phật Hoàng Trần Nhân Tông, với những giá trị văn hóa vô hình và hữu hình rất thiêng liêng như: tín ngưỡng, tôn giáo vùng Tây Yên Tử và nhiều lễ hội đi liền với hệ thống đình, đền, chùa, miếu ... trải khắp vùng. Nó có vai trò quan trọng góp phần hình thành và phát triển vùng văn hóa Đồng Bằng Bắc Bộ nói riêng và nền văn hóa Việt Nam nói chung. 1.1.2.Vị trí địa lí và điều kiện tự nhiên, xã hội Yên Tử là một dãy núi lớn nằm trong vùng cánh cung Đông Triều thuộc vùng trung du Đông Bắc của miền Bắc Việt Nam. Chùa Đồng tọa lạc trên đỉnh Yên Tử được coi là trung tâm thánh địa phật giáo, nơi tế trời linh thiêng đến mức có thể “hô phong, hoán vũ” được. Nơi đây còn in đậm dấu ấn tâm linh với những di tích lịch sử, văn hóa gắn với sự ra đời của thiền phái Trúc Lâm Yên Tử và những chứng tích quý giá của thời đại nhà Trần. Tây Yên Tử gồm 4 huyện Sơn Động, Lục Ngạn, Lục Nam, Yên Dũng của tỉnh Bắc Giang với diện tích 2680,32 km2. Đây là vùng đất có vị trí chiến lược quan trọng nằm trong vùng phên dậu phía Bắc của Tổ quốc cũng là nơi diễn ra các trận đánh lớn của nhân dân ta với các thế lực xâm lược phương Bắc. Trong sách Dư địa chí Nguyễn Trãi đã xác định: “Kinh Bắc là trấn thứ tư trong bốn kinh trấn và đứng đầu phên dậu phía Bắc”. Đây cũng là con đường hoằng dương phật pháp của Phật Hoàng Trần Nhân Tông. Về ranh giới hành chính, Tây Yên Tử thuộc khu vực phía Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 12 Đông Bắc của tỉnh Bắc Giang: Phía Bắc giáp với huyện Lộc Bình, Đồng Mỏ, Chi Lăng tỉnh Lạng Sơn; phía Nam, Đông Nam giáp huyện Đông Triều tỉnh Quảng Ninh, huyện Chí Linh Hải Dương; phía Đông, Đông Bắc giáp huyện Đình Lập tỉnh Lạng Sơn, huyện Ba Chẽ tỉnh Quảng Ninh; phía Tây, Tây Bắc giáp huyện Lạng Giang, huyện Việt Yên và thành phố Bắc Giang; phía Tây Nam giáp huyện Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh. Trên địa bàn của vùng có tuyến quốc lộ 31 từ thành phố Bắc Giang đi Sơn Động chạy qua trung tâm của một số huyện Lục Nam, Lục Ngạn, Sơn Động; Quốc lộ 37 nối liền Bắc Giang với Hải Dương qua trung tâm thị trấn Đồi Ngô của huyện Lục Nam và ĐT 293 - con đường tâm linh đã được hoàn thành kết nối sườn Tây Yên Tử với khu di tích danh thắng Yên Tử thuộc tỉnh Quảng Ninh...Các tuyến đường này tạo điều kiện khá thuận lợi cho việc giao lưu kinh tế, văn hóa của các huyện trong vùng với các huyện khác trong tỉnh. Về điều kiện tự nhiên, Tây Yên Tử có địa hình phong phú đa dạng: Đồi núi và trung du có đồng bằng xen kẽ, nghiêng dần từ hướng Đông Bắc xuống Tây Nam. Địa hình đồi núi cao chia cắt mạnh, phức tạp, chênh lệch về độ cao lớn chủ yếu thuộc huyện Sơn Động xuôi dần về một phần huyện Lục Ngạn và một phần huyện Lục Nam. Giữa các triền núi là những cánh đồng nhỏ hẹp thuận lợi cho phát triển nông nghiệp. Địa hình đồi thấp trung du và đồng bằng xen kẽ thuộc về một phần của huyện Lục Ngạn, Lục Nam và toàn bộ diện tích của huyện Yên Dũng. Khí hậu Tây Yên Tử mang đặc trưng đầy đủ của khí hậu vùng Đông Bắc, Bắc Bộ là nhiệt đới gió mùa với 4 mùa xuân, hạ, thu, đông. Nhiệt độ trung bình hàng năm của vùng khoảng 23,5oC, tương đối ôn hòa. Lượng mưa hàng năm trung bình khoảng 1500 mm tập trung từ tháng 5 đến tháng 9. Độ ẩm không khí trung bình dao động từ 72% - 85%. Đây cũng là vùng chịu ảnh hưởng sâu của gió mùa Đông Bắc vào mùa đông, tốc độ gió trung bình 2,2m/s; vào mùa hè có gió Đông Nam và là vùng ít có ảnh hưởng của bão...Tất cả những điều kiện về khí hậu này đủ đáp ứng nhu cầu canh tác và thuận lợi cho việc phát triển nông nghiệp với nhiều loại cây trồng đa dạng trong vùng. Tây Yên Tử có nguồn tài nguyên thiên nhiên khá đa dạng và phong phú. Theo kết quả điều tra gần đây nhất vùng có 6 nhóm đất chính và 14 nhóm đất phụ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn