Tài liệu Luận văn tìm hiểu giá trị nội dung và nghệ thuật tác phẩm nam triều công nghiệp diễn chí

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA: NGỮ VĂN ************** HOÀNG THỊ QUỲNH PHƢƠNG TÌM HIỂU GIÁ TRỊ NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT TÁC PHẨM NAM TRIỀU CÔNG NGHIỆP DIỄN CHÍ KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học Việt Nam HÀ NỘI – 2017 TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA: NGỮ VĂN ************** HOÀNG THỊ QUỲNH PHƢƠNG TÌM HIỂU GIÁ TRỊ NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT TÁC PHẨM NAM TRIỀU CÔNG NGHIỆP DIỄN CHÍ KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Ngƣời hƣớng dẫn khoa học TS. NGUYỄN THỊ VIỆT HẰNG HÀ NỘI - 2017 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành khoá luận tốt nghiệp em xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ, chỉ bảo tận tình của các thầy cô trong Khoa Ngữ văn, các thầy cô trong tổ văn học Việt Nam và đặc biệt em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất tới TS. Nguyễn Thị Việt Hằng, đã giúp đỡ chỉ bảo tận tình và hướng dẫn em thực hiện khoá luận này. Bước đầu nghiên cứu khoa học khoá luận chắc chắn không tránh khỏi những thiếu sót. Em rất mong sự chỉ bảo, góp ý của thầy cô và bạn đọc. Em xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 4 năm 2017 Sinh viên Hoàng Thị Quỳnh Phƣơng LỜI CAM ĐOAN Em xin cam đoan những nội dung trình bày trong khóa luận là kết quả nghiên cứu của bản thân dưới sự hướng dẫn của TS. Nguyễn Thị Việt Hằng. Kết quả thu được hoàn toàn trung thực và không trùng khớp với các công trình nghiên cứu khác. Nếu sai sót, em xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Hà nội, tháng 4 năm 2017 Sinh viên Hoàng Thị Quỳnh Phƣơng MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................ 1 2. Lịch sử nghiên cứu ........................................................................................ 2 3. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 5 4. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 5 5. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu .................................................................... 5 6. Phương pháp nghiên cứu............................................................................... 5 7. Đóng góp khoa học của khóa luận ................................................................ 6 8. Kết cấu của khóa luận ................................................................................... 6 NỘI DUNG....................................................................................................... 7 Chƣơng 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ........................................................ 7 1.1. Thể loại tiểu thuyết chương hồi trong văn học trung đại Việt Nam .......... 7 1.1.1. Khái niệm ............................................................................................. 7 1.1.2. Quá trình hình thành và phát triển ....................................................... 8 1.2. Tác giả và tác phẩm Nam triều công nghiệp diễn chí .............................. 10 1.2.1. Tác giả ................................................................................................ 10 1.2.2. Tác phẩm Nam triều công nghiệp diễn chí ..................................... 11 Chƣơng 2. NAM TRIỀU CÔNG NGHIỆP DIỄN CHÍ TÁI HIỆN BỨC TRANH TOÀN CẢNH LỊCH SỬ THẾ KỈ XVI – THẾ KỈ XVII ........... 16 2.1. Sự hình thành ba vùng thế lực Mạc – Trịnh – Nguyễn ............................ 16 2.2. Cuộc nội chiến Trịnh – Nguyễn phân tranh ............................................. 19 2.3. Cuộc chiến giành quyền lực trong nội bộ các tập đoàn phong kiến ........ 26 2.4. Đời sống nhân dân trong thời kì loạn lạc ................................................. 30 Chƣơng 3. MỘT SỐ PHƢƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT CỦA TIỂU THUYẾT NAM TRIỀU CÔNG NGHIỆP DIỄN CHÍ .............................. 33 3.1. Kết cấu...................................................................................................... 33 3.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ................................................................. 35 3.3. Không gian, thời gian nghệ thuật ............................................................. 40 3.3.1. Không gian nghệ thuật ....................................................................... 40 3.3.2. Thời gian nghệ thuật .......................................................................... 41 KẾT LUẬN .................................................................................................... 44 TÀI LIỆU THAM KHẢO MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Văn học trung đại vốn là một di sản của quá khứ, đây là một thách thức khá lớn đối với độc giả hiện đại. “Văn học trung đại Việt Nam phát triển liền mạch từ thế kỉ X đến cuối thế kỉ XIX với hàng ngàn tác gia và tác phẩm. Mở đầu là những thi thoại vừa hấp dẫn, vừa đáng tự hào ở thời Lê Hoàn (979 1005) gắn liền với tên tuổi các thi nhân Đỗ Pháp Thuận, Khuông Việt và sau đó, thế kỉ XVIII – XIX, những cây đại thụ tỏa bóng đến muôn đời đã khép lại văn học trung đại: bà chúa thơ Nôm Hồ Xuân Hương, đại thi hào Nguyễn Du, nữ sĩ tài hoa xứ Kinh Bắc Đoàn Thị Điểm, rồi Nguyễn Khoa Chiêm, Ngô Gia Văn Phái, Cao Bá Quát, Nguyễn Công Chứ” [15, 5]. Những thành tựu giai đoạn văn học này đã đạt được vẫn luôn là niềm tự hào của dân tộc. Theo đó, lựa chọn nghiên cứu văn học trung đại là một việc làm sáng suốt. Tiểu thuyết chương hồi là một trong những thành tựu nổi bật của văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại. Chỉ với vỏn vẹn vài tác phẩm nhưng thể loại này đã phát huy được khả năng rộng lớn của nó trong việc tái hiện lại những giai đoạn lịch sử nhiều biến động của dân tộc. Ngoài Hoàng Lê nhất thống chí là tác phẩm nổi bật, được giảng dạy trong chương trình Đại học và có những trích đoạn trong chương trình Phổ thông, các tác phẩm còn lại vẫn còn khá xa lạ với độc giả. Điều này cho thấy, việc nghiên cứu thể loại tiểu thuyết chương hồi nói chung và một tác phẩm cụ thể nói riêng là điều hết sức cần thiết. Nam triều công nghiệp diễn chí được coi là tác phẩm mở đầu cho thể loại tiểu thuyết chương hồi ở Việt Nam, giá trị nội dung và nghệ thuật của nó đã được giới nghiên cứu đánh giá khá cao, song lại chưa được quan tâm tìm hiểu một cách thỏa đáng. Cho đến nay, vẫn chưa xuất hiện một công trình nào khái quát giá trị nội dung và nghệ thuật của tác phẩm. Hơn nữa, nội dung tác 1 phẩm phản ánh lịch sử gần một trăm ba mươi năm của nước ta, trong đó nổi lên là cuộc nội chiến Trịnh – Nguyễn phân tranh. Chính vì vậy, nghiên cứu tác phẩm này đồng nghĩa với việc mở ra một hướng tiếp cận lịch sử mới cho độc giả, tiếp cận từ góc độ văn chương. Cuối cùng, đã là sinh viên đại học khoa Ngữ Văn, việc nắm bắt một cách sâu rộng văn học trung đại và đặc biệt về thể loại tiểu thuyết chương hồi là một việc vô cùng có ích, không chỉ mở mang kiến thức mà còn giúp đỡ cho công việc sau này. Từ những lí do trên, tác giả đã quyết định lựa chọn đề tài “Tìm hiểu giá trị nội dung và nghệ thuật tác phẩm Nam triều công nghiệp diễn chí”. 2. Lịch sử nghiên cứu Nam triều công nghiệp diễn chí của Nguyễn Khoa Chiêm là tác phẩm đầu tiên, mở màn cho sự ra đời của tiểu thuyết chương hồi ở Việt Nam. Thể loại này trong văn học trung đại Việt Nam có số lượng hạn chế, gồm một số tác phẩm chính: Hoan châu kí, Nam triều công nghiệp diễn chí, Thiên Nam liệt truyện, Hoàng Lê nhất thống chí, Hoàng Việt long hưng chí, Việt Nam tiểu lục ... Như đã nói ở trên, khác với Hoàng Lê nhất thống chí, tác phẩm này chưa được đưa vào nghiên cứu một cách đầy đủ và chi tiết, nó còn là một đề tài mới mẻ và hấp dẫn với nhiều độc giả. Theo “Lời giới thiệu” sách Nam triều công nghiệp diễn chí của Ngô Đức Thọ - Nguyễn Thúy Nga dịch, chú và giới thiệu thì người nói đến tác phẩm này sớm nhất là danh sĩ triều Nguyễn Trịnh Hoài Đức (1765 - 1825) – Phó tổng tài sử quán triều Minh Mệnh. “Trong Gia Định thành thông chí (Q.3, tờ 4b), ông đã dẫn một ghi chép của Nguyễn Bảng Trung (tức Nguyễn Khoa Chiêm) để so sánh với Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn” [5, 6]. 2 Trong Nhận diện Hoan châu ký và Nam triều công nghiệp diễn chí truyện chương hồi trước Hoàng Lê nhất thống chí đăng trên Tạp chí Khoa học, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, số 2/1990 và sau đó được đưa vào in trong Khảo và luận một số thể loại tác gia – tác phẩm văn học trung đại Việt Nam, Tập I, NXB Giáo dục, 1999, Bùi Duy Tân đã chứng minh Nam triều công nghiệp diễn chí là tác phẩm ra đời trước Hoàng Lê nhất thống chí chứ ông chưa có sự đi sâu nghiên cứu về tác phẩm này. Trong bài Sơ bộ tiểu thuyết chương hồi Việt Nam viết bằng chữ Hán của tác giả Trần Nghĩa đăng trên Tạp chí Hán Nôm số 1/1994 cũng đã đề cập đến một vài vấn đề trong tác phẩm Nam triều công nghiệp diễn chí, song đây chỉ là một sự liệt kê sơ bộ về những tiểu thuyết chương hồi Việt Nam chứ chưa đi vào nghiên cứu nội dung, nghệ thuật hay bất kì một phương diện nào của tác phẩm. PGS.TS. Nguyễn Đăng Na trong cuốn Đặc điểm văn học Việt Nam trung đại những vấn đề văn xuôi tự sự viết năm 1999 cũng đã có những nghiên cứu nhất định về đặc điểm của tiểu thuyết chương hồi Việt Nam nói chung và tác phẩm Nam triều công nghiệp diễn chí nói riêng. Ông nhận định: “Nếu truyện Song tinh mở đầu cho loại hình truyện Nôm thì Nam triều công nghiệp diễn chí lại khai sinh ra nền tiểu thuyết chương hồi Việt Nam” [15, 55]. Ông đã đặt tác phẩm của Nguyễn Khoa Chiêm trong thế đối sánh với tiểu thuyết chương hồi Trung Hoa là Tam Quốc chí diễn nghĩa. “Khi viết Nam triều diễn chí chắc Nguyễn Khoa Chiêm đã đọc Tam Quốc chí diễn nghĩa. Nhưng diễn nghĩa ảnh hưởng đến tác phẩm của ông tới mức độ nào? Giải đáp được vấn đề đó sẽ cho phép ta thấy rõ những nét đặc sắc và sự sáng tạo của Nguyễn Khoa Chiêm. Muốn vậy ta cần làm phép so sánh” [15, 60]. Qua sự so sánh đó, tác giả đã chỉ rõ đặc điểm nổi bật của tiểu thuyết chương hồi Việt Nam, đồng thời đã đưa ra ý kiến khái quát những khía cạnh về nội dung và 3 nghệ thuật một số tiểu thuyết chương hồi nổi bật của Việt Nam trong đó có Nam triều công nghiệp diễn chí. Từ những năm 2000 trở lại đây, đã có những luận văn thạc sĩ nghiên cứu về một số khía cạnh của Nam triều công nghiệp diễn chí như: Năm 2004, công trình nghiên cứu Nghệ thuật tiểu thuyết chương hồi Việt Nam trung đại qua Hoan châu ký, Nam triều công nghiệp diễn chí, Hoàng Lê nhất thống chí và Hoàng Việt long hưng chí của Trương Vũ Bình, Trường Đại học Sư phạm Huế đã chỉ ra những đặc sắc nghệ thuật của tiểu thuyết chương hồi Việt Nam và đưa đến cho độc giả một cái nhìn khái quát về thể loại văn học này. Đến năm 2008, công trình nghiên cứu Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Nam triều công nghiệp diễn chí của Nguyễn Khoa Chiêm do tác giả Vy Thị Bích Thủy, Đại học Vinh thực hiện đã thực sự đi vào tìm hiểu một cách chi tiết nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tác phẩm. Tác giả công trình này đã nhận định: “Thủ pháp xây dựng nhân vật chính là sự cụ thể hóa của nghệ thuật xây dựng nhân vật, nó là cách mà tác giả làm cho nhân vật hiện lên trong tác phẩm. Ở đây, người viết không đi theo từng thủ pháp xây dựng nhân vật mà xét theo từng phương diện khắc họa nhân vật để tìm ra những thủ pháp cơ bản mà tác giả đã sử dụng trong nghệ thuật xây dựng nhân vật, từ đó nhận diện những nét riêng, độc đáo của tác phẩm Nam triều công nghiệp diễn chí so với thể loại tiểu thuyết cổ điển” [theo 19]. Và gần đây nhất là công trình nghiên cứu Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết Nam triều công nghiệp diễn chí của Nguyễn Khoa Chiêm do tác giả Nguyễn Thùy Linh, Đại học Sư phạm Thái Nguyên viết năm 2012 đã đưa đến cho độc giả những cái nhìn mới mẻ về nghệ thuật tự sự trong tác phẩm… 4 Như vậy, những khía cạnh cơ bản của tác phẩm đã được những người đi trước quan tâm tìm hiểu, đây chính là những gợi ý quý báu giúp chúng tôi thực hiện đề tài này. 3. Mục đích nghiên cứu Mục đích của khóa luận với đề tài “Tìm hiểu giá trị nội dung và nghệ thuật tác phẩm Nam triều công nghiệp diễn chí” nhằm bao quát toàn bộ nội dung và nghệ thuật trong tiểu thuyết chương hồi Nam triều công nghiệp diễn chí của Nguyễn Khoa Chiêm. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu Thứ nhất, chỉ ra được tác giả Nguyễn Khoa Chiêm cùng tác phẩm Nam triều công nghiệp diễn chí của mình đã đánh dấu mở đầu cho sự phát triển thể loại tiểu thuyết chương hồi lịch sử ở Việt Nam. Nhiệm vụ thứ hai, việc chỉ ra nội dung và nghệ thuật của tác phẩm góp phần cung cấp cho người đọc vốn hiểu biết nhất định về thể loại tiểu thuyết chương hồi trong văn học trung đại Việt Nam nói chung mà cụ thể ở đây là tiểu thuyết chương hồi Nam triều công nghiệp diễn chí. Đồng thời, vì đây là tiểu thuyết chương hồi lịch sử cho nên cũng phần nào cung cấp cho người đọc những kiến thức về lịch sử thời đại phong kiến lúc bấy giờ và nhất là về cuộc nội chiến Trịnh – Nguyễn phân tranh trong lịch sử Việt Nam. 5. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của khóa luận là tác phẩm Nam triều công nghiệp diễn chí, được Ngô Đức Thọ và Nguyễn Thúy Nga giới thiệu, dịch, chú và giới thiệu (1994), Nxb Hội Nhà Văn, Hà Nội. Phạm vi nghiên cứu của khóa luận là giá trị nội dung và nghệ thuật của tác phẩm Nam triều công nghiệp diễn chí của Nguyễn Khoa Chiêm. 6. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong khóa luận này có sử dụng các phương pháp nghiên cứu như: 5 + Phương pháp nghiên cứu liên ngành: văn hóa, lịch sử, văn học. + Phương pháp nghiên cứu văn hóa sử. + Phương pháp nghiên cứu thống kê, phân loại. + Các thao tác lập luận, chứng minh, phân tích tổng hợp. 7. Đóng góp khoa học của khóa luận Đưa ra một công trình nghiên cứu bài bản và logic về giá trị nội dung và nghệ thuật trong tiểu thuyết Nam triều công nghiệp diễn chí. 8. Kết cấu của khóa luận Kết cấu của khóa luận bao gồm ba phần: Mở đầu, Nội dung và Kết luận. Trong phần Nội dung khóa luận được chia thành ba chương: Chương 1: Những vấn đề chung Chương 2: Nam triều công nghiệp diễn chí tái hiện bức tranh toàn cảnh lịch sử thế kỉ XVI – thế kỉ XVII Chương 3: Một số phương diện nghệ thuật của tiểu thuyết Nam triều công nghiệp diễn chí 6 NỘI DUNG Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG 1.1. Thể loại tiểu thuyết chƣơng hồi trong văn học trung đại Việt Nam 1.1.1. Khái niệm Xét về hình thức thể loại, Nam triều công nghiệp diễn chí mang rõ nét đặc trưng thể loại tiểu thuyết chương hồi của văn học trung đại Việt Nam. Nguyễn Đăng Na khi viết Đặc điểm văn học Việt Nam trung đại những vấn đề văn xuôi tự sự đã xếp Nam triều công nghiệp diễn chí, Hoàng Việt Long hưng chí, Việt Lam tiểu sử, Hoàng Lê nhất thống chí… vào mục tiểu thuyết chương hồi và nhấn mạnh rằng “sở dĩ chúng tôi xếp chúng vào loại tiểu thuyết chương hồi vì, chúng trước hết có lối kết cấu chương hồi theo kiểu Thủy hử truyện, Tam quốc chí diễn nghĩa… của Trung Hoa; sau nữa, chúng mang một quy mô lớn. Mỗi tác phẩm viết về một vấn đề trọn vẹn và dài tới trên trăm trang” [15, 14]. Theo Từ điển văn học, tiểu thuyết chương hồi là “Thuật ngữ chỉ một dạng thức tiểu thuyết trường thiên quan trọng trong văn học cổ điển Trung Quốc và Việt Nam. Tiểu thuyết viết theo dạng này, phân chia tác phẩm thành các hồi khác nhau, phát triển từ lối giảng sử thoại bản (kể chuyện lịch sử) thời Tống - Nguyên. Giảng sử thoại bản là hình thức kể chuyện (chủ yếu là truyện lịch sử) được những người kể chuyện trong dân gian (thuyết thư nhân - người kể sách, thuyết thoại nhân - người kể chuyện) các đời kể lại; đối với những câu chuyện có dung lượng lớn, họ không kể xong ngay trong một lần nên buộc phải ngắt thành các phần khác nhau, một phần được đặt một tiêu đề để 7 tóm lược nội dung, đó chính là cơ sở hình thành các hồi và tiêu đề các hồi của tiểu thuyết chương hồi về sau” [10, 1723]. 1.1.2. Quá trình hình thành và phát triển Thế kỉ XVI – XVII, xã hội phong kiến Việt Nam xảy ra nhiều biến động to lớn. Chính trong giai đoạn này, trên đất nước ta đã hình thành cục diện tam phân Mạc – Trịnh – Nguyễn khiến non sông chìm trong cảnh hỗn loạn của những trận binh đao. Chiến tranh Lê – Mạc chưa kết thúc thì nội chiến Trịnh – Nguyễn lại nổ ra. Nguyễn Đăng Na nhận xét: “Trong vòng 150 năm, kể từ 1527 đến 1677, đất nước lâm vào cảnh nồi da xáo thịt, huynh đệ tương tàn. Suốt một thế kỉ rưỡi này biết bao xương rơi máu chảy và kết quả thu được những gì? Bên thua (nhà Mạc) thì bị tiêu diệt; bên thắng (Lê, Nguyễn) cũng phải đổi bằng chết chóc đau thương và cay đắng hơn, đất nước chịu cảnh cắt chia, nhân dân lầm than đau khổ. Cái giá mà dân tộc phải trả cho một thế kỉ rưỡi kia quá đắt; của hao người tổn, kinh tế kiệt quệ, đất nước đổ nát” [15, 42]. Từ bối cảnh lịch sử - xã hội đầy đau thương đó dẫn tới một yêu cầu bức thiết, lịch sử cần được ghi chép lại. Điều này đã thôi thúc khiến những người cầm bút phải trăn trở tìm kiếm một loại hình văn học phù hợp với yêu cầu đặt ra. Và loại hình văn học phù hợp nhất đáp ứng được nhu cầu đó là tiểu thuyết chương hồi. Tiểu thuyết chương hồi Việt Nam thời trung đại là thành tựu được tiếp thu từ văn học Trung Hoa. Các tác giả nước ta tiếp nhận thành tựu này khi nó đã phát triển hoàn thiện trên cả hai phương diện nội dung và hình thức nghệ thuật, để cho ra đời những tác phẩm có giá trị. Ở Trung Hoa, tiểu thuyết chương hồi xuất hiện khá sớm, từ thời Minh – Thanh và phát triển rực rỡ qua nhiều thời kì với nhiều bộ tiểu thuyết kinh điển như Tam quốc diễn nghĩa, Hồng lâu mộng, Tây du kí.... Cùng với lịch sử, tiểu thuyết chương hồi Trung Hoa phát triển ngày một lớn mạnh và vươn ra ngoài 8 phạm vi quốc gia, ảnh hưởng đến nhiều nước, đặc biệt là một số nước láng giềng trong khu vực, trong đó có Việt Nam. Do điều kiện lịch sử văn hóa xã hội nên trong quá trình tiếp thu từ Trung Hoa, tiểu thuyết chương hồi Việt Nam đã tiếp nhận một cách chọn lọc và có nhiều phát triển mới. Khoảng thế kỉ thứ XVIII, ở Việt Nam đã hình thành một thể loại tiểu thuyết mới là tiểu thuyết chương hồi. Tuy mang nhiều đặc điểm giống tiểu thuyết chương hồi Trung Hoa nhưng ở Việt Nam thể loại này mang trong mình nhiều điểm mới, độc đáo hơn, mang dấu ấn riêng của quốc gia, dân tộc. Tác phẩm mở đầu, đặt nền móng cho thể loại tiểu thuyết này là Nam triều công nghiệp diễn chí của Nguyễn Khoa Chiêm. Tiếp đến là sự ra đời của một số tiểu thuyết chương hồi: Hoan Châu kí, Hoàng Lê nhất thống chí, Việt Nam sử lược, Hoàng Việt long hưng chí, Việt Lam tiểu sử… Tiểu thuyết chương hồi ra đời đã đánh dấu sự trưởng thành vượt bậc của văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại. Cũng từ đây văn xuôi tự sự Việt Nam đã đủ sức đảm nhiệm trọng trách phản ảnh những vấn đề lịch sử - xã hội rộng lớn của dân tộc. Ngay từ khi mới ra đời, tiểu thuyết chương hồi đã không được coi trọng do quan niệm và tâm lí thời đại lúc bấy giờ. Nguyễn Đăng Na khi nghiên cứu về thể loại này từng khẳng định: “Một tâm lí chi phối khá sâu sắc các tác gia Việt Nam suốt thời trung đại là, văn chương tiểu thuyết thấp kém hơn văn chương lịch sử và văn lịch sử không trang trọng bằng văn thần phả” [15, 47]. Ông còn chỉ rõ: “Ở phương Đông trung đại, người ta cho văn chương tiểu thuyết là thứ mạt hạng, những chuyện ngoài đường trong ngõ – “nhai đàm hạng ngữ”, mà ta nghe ngoài đường rồi truyền lại ở ngoài đường – “đạo thính đồ thuyết”, một thứ chẳng quan thiết gì đến đạo tu, tề, trị, bình của bậc quân tử. Quan niệm này cũng nảy mần bén rễ trong đầu óc các nhà nho Việt Nam… Tâm lí này ngự trị khá dai dẳng ở Việt Nam và tới giữa thế kỉ XX vẫn 9 còn hết sức nặng nề.” [15, 56]. Cũng bởi tâm lí này, nhiều tác phẩm khi mới ra đời, rõ ràng mang đặc điểm của tiểu thuyết nhưng bản thân tác giả lại không thừa nhận đó là tiểu thuyết mà luôn biến tấu để gán thêm cho nó cái mác của thể sử. Nhiều dịch giả sau khi dịch, vì không muốn tác phẩm bị liệt vào hàng tiểu thuyết nên đã tự ý thay đổi tên mặc dù không có đóng góp gì về nội dung. Chính những việc làm này đã vô tình kìm hãm sự phát triển của thể loại tiểu thuyết chương hồi ở Việt Nam. Tuy gặt hái được nhiều thành công trên phương diện nội dung và nghệ thuật nhưng số lượng tác phẩm lại tương đối hạn chế. 1.2. Tác giả và tác phẩm Nam triều công nghiệp diễn chí 1.2.1. Tác giả Bảng Trung hầu Nguyễn Khoa Chiêm sinh năm 1659 mất năm 1736. Theo Đại Nam liệt truyện tiền biên, tiên tổ của Nguyễn Khoa Chiêm gốc ở xứ Hải Dương. Ông nội của Nguyễn Khoa Chiêm là Nguyễn Đình Thân, là thuộc hạ của Đoan Quốc công Nguyễn Hoàng. Khi Nguyễn Hoàng vào trấn thủ Thuận Hóa thì Đình Thân đi theo chủ tướng rồi nhập tịch ở huyện Hương Trà, phủ Triệu Phong, xứ Thuận Hóa (nay là huyện Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên – Huế), đổi làm họ Nguyễn Khoa – khởi tổ của một dòng vọng tộc ở cố đô Huế [5, 5]. Nguyễn Khoa Chiêm, tự là Bảng Trung, là nhà văn – nhà hoạt động chính trị danh tiếng thời chúa Nguyễn Minh Vương ở Đàng Trong. Thuở trẻ, Nguyễn Khoa Chiêm theo Nho học rồi được bổ chức Thủ hạp, từng ra Quảng Bình đốc suất quân sĩ đắp Chính lũy. Năm Canh Dần (1710), ông được thăng chức Cai hạp ở Chính doanh, kiêm chức Tri bạ. Năm Ất Mùi (1715), ông được thăng đến chức Câu kê kiêm Tri bạ, được dự bàn việc triều chính. Năm Mậu Tuất (1718), ông được thăng làm Cai bạ Phó đoán sự. Năm Giáp Thìn (1724), ông thăng đến chức Tham chính, Chánh đoán sự sau đó về Trí sĩ rồi 10 mất ở quê nhà, thọ 78 tuổi. Sau khi mất, ông được tặng hàm Đại lý thượng khanh, được ban tên thụy là Thuần Hậu. [5, 5 – 6]. 1.2.2. Tác phẩm Nam triều công nghiệp diễn chí 1.2.2.1. Hoàn cảnh ra đời Theo Nguyễn Đăng Na, Nam triều công nghiệp diễn chí do Nguyễn Khoa Chiêm hoàn thành năm vào năm thứ 22 đời chúa Minh Vương (1719) ở Đàng Trong. Tác phẩm được Dương Thận Trai viết đề Tựa, Nguyễn Giản viết lời Bạt và Dương Công Tòng nhuận chính rồi đổi tên thành Việt Nam khai quốc chí truyện. Tác phẩm có rất nhiều tên gọi khác nhau như: Việt Nam khai quốc chí truyện, Nam triều công nghiệp diễn chí, Nam triều chí, Trịnh – Nguyễn diễn chí, Hoàng triều khai quốc chí, Công nghiệp chí … Tác phẩm ra đời trong bối cảnh xã hội phong kiến đang trên đà suy thoái, các thế lực thi nhau tranh giành quyền lực. Đất nước tạo thành cục diện tam phân Mạc – Trịnh – Nguyễn. Chiến tranh Trịnh – Mạc chưa kết thúc thì nội chiến Trịnh – Nguyễn đã xảy ra. Không chỉ có thế, trong nội bộ các tập đoàn phong kiến cũng liên tục xảy ra những cuộc giao tranh đẫm máu. Binh biến liên miên, đất nước rơi vào cảnh hỗn loạn, đời sống nhân dân lầm than, khổ cực, một cổ đôi ba tròng. 1.2.2.2. Tình trạng văn bản Hiện nay có tất cả bốn truyền bản của Việt Nam khai quốc chí truyện đều ở dạng viết tay: một bản của Viện Hán Nôm, kí hiệu A.24/1-2; một bản của Viện Sử học, kí hiệu HV.503; hai bản của Thư viện Hiệp hội châu Á Paris, kí hiệu HM.2140 và HM.2141. Tất cả đều mang tiêu đề Việt Nam khai quốc chí truyện. Các bản này đều có Tựa của Phong Sơn Dương Thận Trai, Bạt của tri huyện Phù Ninh là Giản. 11 Qua khảo sát văn bản và những tư liệu liên quan có thể nhất trí về tên gọi của tác phẩm này, hoặc gọi theo tên bản đầu là Nam triều công nghiệp diễn chí, hoặc gọi theo tên văn bản hiện còn là Việt Nam khai quốc chí truyện. Các truyền bản của Việt Nam khai quốc chí truyện hiện còn đều có những đoạn bị thiếu tương ứng với những chỗ phân chia chương hồi. Chưa rõ đó là nguyên trạng của tác phẩm hay là vấn đề của các truyền bản chép tay. Chúng tôi có nghĩ rằng ở những thập niêm đầu thế kỉ này người ta thường coi trọng loại sách lịch sử, còn tiểu thuyết Hán văn Việt Nam chưa được chú ý mấy, có thể vì thế mà ranh giới phân chia chương hồi trong đã bị lược bỏ đi trong quá trình sao chép các truyền bản Việt Nam khai quốc chí truyện. 1.2.2.3. Tóm tắt tác phẩm Tác phẩm bắt đầu từ sự kiện Nguyễn Hoàng dẫn hơn một nghìn quân thủy vượt biển vào trấn thủ Thuân Hóa năm 1558. Nói là trấn thủ nhưng thực chất ông đã cùng các tướng sĩ đấu tranh giành lấy phần đất phía nam Đèo Ngang từ tay nhà Mạc. Sau khi giành được quyền trấn thủ Thuận Hóa, Nguyễn Hoàng vẫn giữ thái độ phiên thần với vua Lê – chúa Trịnh ở Đàng Ngoài nhưng cũng đồng thời xây dựng lực lượng ở Đàng Trong phía Nam của Đèo Ngang. Khi anh rể là chúa Trịnh Kiểm mất năm 1570, Nguyễn Hoàng vẫn giữ trọn đạo và nể tình nghĩa mà sai người mang lễ vật ra phúng tang. Nhưng đầu năm 1593, khi quân Lê – Trịnh đuổi được nhà Mạc, thu phục Kinh đô, Nguyễn Hoàng phải về kinh chúc mừng vua Lê, rồi bị vua Lê giữ lại Thăng Long giữ chức Hữu thừa tướng, ngôi vị chỉ xếp sau Trịnh Tùng – con trai Trịnh Kiểm. Lúc đầu tình cảm giữa Nguyễn Hoàng và Trịnh Tùng rất tốt vì hai người vốn là cậu cháu. Tuy nhiên, dần dần tình cảm này không còn được nguyên vẹn như trước vì càng ngày Trịnh Tùng càng nhận thấy Nguyễn Hoàng bộc lộ tài năng là con người mưu trí nên lấy làm lo ngại. Phải mất sáu 12 năm ở Đàng Ngoài, sau đó Nguyễn Hoàng mới lập mưu xui Phan Ngạn và Bùi Văn Khuê làm phản rồi ông xin với Trịnh Tùng để mình đem quân đi đánh dẹp nhưng thực ra là nhân cơ hội đó mà bí mật dẫn quân ra cửa Chính Đại dong buồm trở về Thuận Hóa (1600). Từ đó cho đến khi qua đời, Nguyễn Hoàng liên tục khuyến khích, tạo điều kiện cho dân chúng an cư lập nghiệp, bờ cõi một vùng được hưng thịnh. Sau khi Nguyễn Hoàng mất, Đàng Trong do chúa Nguyễn Phúc Nguyên – con trai thứ sáu của Nguyễn Hoàng lên cai quản. Từ đời Nguyễn Phúc Nguyên, quan hệ giữa chính quyền Thuận Quảng với triều đình ngày càng căng thẳng. Năm 1620, nhân dịp anh em chúa Nguyễn ở Đàng Trong vì tranh giành quyền lực mà lục đục, Nguyễn Khải phụng lệnh Trịnh Tráng đem năm nghìn quân vào đóng ở bờ Bắc sông Nhật Lệ để chờ cơ hội lấy cớ can thiệp mà tiến quân vào. Tuy không thực hiện được âm mưu can thiệp nhưng sự kiện này càng khiến mối quan hệ Trịnh – Nguyễn trở nên căng thẳng hơn. Đến năm 1627, cuộc giao tranh giữa hai thế lực Trịnh – Nguyễn chính thức bắt đầu, khai mào cho thời kì nội chiến Trịnh – Nguyễn phân tranh trong lịch sử Việt Nam. Viện cớ chúa Nguyễn ở Đàng Trong không phụng lệnh cống nộp của vua Lê, quân Trịnhđưa quân tiến vào Nam Bố Chánh, vượt sông Nhật Lệ, tiến công các thủy trại của quân Nam. Quân Nam do Nguyễn Phúc Vệ làm Tiết chế và Chiêu Vũ Nguyễn Hữu Dật làm Giám chiến đặt sẵn thế trận thủy bộ chờ quân Trịnh. Sau đó, Chiêu Vũ Nguyễn Hữu Dật cho gián điệp của mình cải trang trà trộn về kinh thành phao tin Thăng Long có biến, Trịnh Tráng được tin lấy làm lo lắng, quân sĩ nhà Trịnh từ đây cũng trở nên chán nản với việc chính trường. Giữa lúc đó, nhà Nguyễn bất ngờ phản công khiến quân Trịnh trở tay không kịp, Trịnh Tráng thấy tình hình bất lợi bèn thu quân về. 13 Trận chiến thứ hai nổ ra từ năm 1630, trong thời gian này Đào Duy Từ được chúa Nguyễn Phúc Nguyên vô cùng trọng dụng. Sau khi đắp lũy Trường Dục ở bờ Nam sông Nhật Lệ, quân Nguyễn tiến ra đánh quân Trịnh, chiếm phần phía Nam châu Bố Chánh, tức phần đất phía Bắc sông Nhật Lệ đến phía Nam sông Gianh. Trận chiến lần thứ ba năm 1634, quân Trịnh lại đem quân tiến sát bờ Nhật Lệ nhưng do chần chừ chờ nội ứng nên bị quân Nam đánh bại, phải rút chạy về Bắc. Lần thứ tư năm 1643 và lần thứ năm năm 1648 ,quân Trịnh lại tiếp tục đem quân đánh Đàng Trong nhằm thu phục vùng Nam Bố Chánh nhưng kết quả đều thất bại. Trận chiến lần thứ sáu (1655), lần này quân Nguyễn đem quân ra Bắc đánh quân Trịnh. Trận chiến kéo dài trong gần 5 năm. Tuy có dành được nhiều thắng lợi nhưng do thời gian kéo dài, lương thực và đạn dược vận chuyển khó khăn nên kết quả bại trận và phải rút về phía Nam sông Gianh. Năm 1662, chưa đầy một năm sau, Trịnh Tạc sai con trai là Trịnh Căn đưa đại quân vào đánh nhà Nguyễn. Nhà Nguyễn dùng kế nhất quyết cố thủ để chờ quân Trịnh mệt mỏi và mất cảnh giác, rồi dồn quân đánh lúc quân Trịnh không đề phòng khiến quân Trịnh thất bại thảm hại, phải rút chạy về Bắc. Vẫn chưa dừng lại ở đó, mười năm sau, Trịnh – Nguyễn lại dung hết sức mạnh trong trận chiến cuối cùng, trận chiến lần thứ tám. Đây là trận chiến lớn nhất trong thời kì nội chiến, hai bên đã vận dụng toàn bộ sức lực, sử dụng hết mọi phương pháp, phương tiện cho trận đánh. Chiến dịch diễn ra trong suốt 55 ngày đêm, tổn hao không biết bao nhiêu binh lực cùng của cải. Sau cùng, quân Trịnh lại phải rút quân về Bắc, chiến trường Trịnh – Nguyễn từ đó im ắng. Sau nhiều năm tranh chấp, hai phe dần đi vào thế đình chiến. 14