Më ®Çu
Trong vßng 10 n¨m (1988-1998) thùc hiÖn ®êng lèi cña §¶ng, kiªn tr× ph¬ng ch©m chiÕn lîc: coi träng
hîp t¸c quèc tÕ theo xu thÕ héi nhËp, khu vùc ho¸ vµ toµn cÇu ho¸ nÒn kinh tÕ, tranh thñ mäi kh¶ n¨ng thu hót
vµ sö dông cã hiÖu qu¶ h¬n n÷a c¸c nguån lùc tõ bªn ngoµi, bao gåm c¶ vèn, c«ng nghÖ, thÞ tr êng vµ tr×nh ®é
qu¶n lý. ViÖt nam ®· thu hót ®îc h¬n 2400 dù ¸n ®Çu t níc ngoµi víi tæng sè vèn gÇn 36 tû USD, trong ®ã cã
kho¶ng 13 tû USD ®· ®îc thùc hiÖn (chiÕm gÇn 90% tæng vèn ®¨ng kú)
Cïng víi c¸c nguån tµi trî kh¸c, nguån vèn hç trî ph¸t triÓn chÝnh thùc (ODA) vµ ®Çu t trùc tiÕp cña níc
ngoµi (FDI) thËt sù ®ang lµ mét nguån lùc tµi chÝnh quan träng thóc ®Èy sù ph¸t triÓn ®Êt níc, gãp phÇn cho
møc t¨ng trëng GDP trong nh÷ng n¨m qua ®¹t trªn 8% gi¶i quyÕt viÖc lµm cho h¬n 27 v¹n lao ®éng trùc tiÕp
vµ hµng chôc v¹n lao ®éng gi¸n tiÕp.
Tuy nhiªn, §¶ng vµ Nhµ níc ViÖt Nam vÉn kh¼ng ®Þnh nguån lùc trong níc míi lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh
cho qu¸ tr×nh t¨ng trëng vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Nguån lùc néi sinh lµ mét kh¸i niÖm rÊt réng, lµ tæng hîp
toµn bé c¸c nguån lùc trong níc, kh«ng chØ cã ë vèn tµi s¶n c¬ së vËt chÊt - kü thuËt ®· tÝch luü ®îc mµ cßn
lµ tµi nguyªn cha ®a vµo sö dông, lîi thÕ vÒ ®Þa lý kinh tÕ, chÝnh trÞ, trong ®ã quan träng nhÊt lµ nguån lùc
con ngêi bao gåm c¶ søc lao ®éng, trÝ tuÖ vµ tinh thÇy g¾n víi truyÒn thèng v¨n ho¸ cña d©n téc.
Thêi gian qua, b»ng mét lo¹t c¸c gi¶i ph¸p ®ång bé ®æi míi, ®iÒu chØnh vµ hoµn thiÖn chÝnh s¸ch, c¬
chÕ m«i trêng s¶n xuÊt kinh doanh, nguån lùc cña ®Êt níc ®· cã sù khëi ®éng vµ bíc ®Çu ph¸t huy t¸c dông.
ThÕ nhng hiÖu qu¶ ®¹t ®îc cßn cha lín, nhiÒu tiÒm n¨ng cßn bÞ l·ng phÝ. ViÖc huy ®éng nguån lùc tµi
chÝnh nhµn rçi trong d©n c cho ®Çu t t¨ng trëng cßn cha nh mong muèn. ¦íc tÝnh cßn cã 5-6 tû USD vèn nhµ
rçi trong d©n c nhng viÖc huy ®éng vÉn gÆp khã kh¨n, v× nh©n d©n cßn e ng¹i, c¸c c¬ chÕ, chÝnh s¸ch cßn
cã trãi buéc vµ nhÊt lµ cha x©y dùng ®îc m« h×nh huy ®éng vèn hîp lý.
Mét trong c¸c nguån lùc néi sinh n÷a cßn ®Ó l·ng phÝ lµ nguån lùc lao ®éng, nguån lùc trÝ tuÖ, ®Æc
biÖt lµ cña ®éi ngò trÝ thøc, dÉn ®Õn t×nh tr¹ng "ch¶y m¸u chÊt x¸m" mµ ch a cã mét gi¶i ph¸p nµo kh¾c
phôc h÷u hiÖu. Nh÷ng h¹n chÕ nµy trong viÖc ph¸t huy nguån lùc néi sinh sÏ lµ nguyªn nh©n lµm suy gi¶m
dßng chaû ®Çu t tõ níc ngoµi vµo níc ta, g©y khã kh¨n cho nÒn kinh tÕ .
Tríc nh÷ng th¸ch thøc vÒ khñng ho¶ng kinh tÕ khu vùc vµ trªn thÕ giíi, viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng nh îc
®iÓm trªn ®©y trong chÝnh s¸ch vÜ m« vÒ ph¸t huy néi lùc nÒn kinh tÕ sÏ cã ý nghÜa quan träng trong viÖc
®a ®Êt níc ph¸t triÓn trong giai ®o¹n míi.
Tõ thùc tÕ nÒn kinh tÕ cña mét sè quèc gia trong khu vùc §«ng n¨m ¸ nh Th¸i lan, Indonªxia, Malaisia,
Philipin... nhiÒu nhµ kinh tÕ ph¶i thõa nhËn r»ng: ThÞ trêng chøng kho¸n lµ mét trong nh÷ng t¸c nh©n lµm cho
t×nh tr¹ng khñng ho¶ng kinh tÕ thªm trÇm träng. Vµ do vËy, kh«ng chØ cã ngêi d©n c¶m thÊy lo ng¹i khi ®Çu
t vµo chøng kho¸n, mµ chÝnh c¸c nhµ ®Çu t vµ kinh doanh chøng kho¸n còng kh«ng thËt sù an t©m.
Tuy nhiªn, còng chÝnh thùc tÕ cña nhiÒu quèc gia trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi, cho thÊy, hä ®· ®¹t ® îc nh÷ng bíc tiÕn ®¸ng kÓ sau khi x©y dùng thµnh c«ng thÞ trêng chøng kho¸n. Trong sù chuyÓn ®éng cña
nÒn kinh tÕ ViÖt Nam theo xu híng ®æi míi, th«ng qua c¸c ho¹t ®éng ®a d¹ng cña nã, thÞ trêng chøng kho¸n
ViÖt nam sÏ ®îc h×nh thµnh vµ ®i vµo ho¹t ®éng trong thêi gian tíi. Nã sÏ kh«ng chØ ph¸t huy ® îc néi lùc cña
nÒn kinh tÕ mµ cßn thu hót m¹nh mÏ h¬n c¸c nguån vèn ®Çu t níc ngoµi ®Ó thóc ®Èy t¨ng trëng kinh tÕ, lµm
cho "d©n giµu níc m¹nh, x· héi c«ng b»ng v¨n minh" nh lêi chñ tÞch Hå chÝ Minh ®· nãi.
1
§iÒu nµy cho thÊy, sù thµnh lËp thÞ trêng chøng kho¸n (TTCK) ë ViÖt nam lµ thùc sù quan träng vµ rÊt
cÇn thiÕt; nã cho thÊy r»ng, §¶ng vµ chÝnh phñ ta ®· cã nh÷ng chñ tr¬ng vµ ®êng lèi hoµn toµn ®óng ®¾n.
ChÝnh v× vËy, viÖc t×m hiÓu vµ hiÓu biÕt vÒ TTCK lµ rÊt cÇn thiÕt ®èi víi chóng ta (nh÷ng nhµ kinh tÕ t ¬ng lai).
TTCK lµ mét vÊn ®Ò réng lín vµ rÊt phøc t¹p, v× vËy trong ph¹m vi ®Ò ¸n nµy, t«i xin tr×nh bµy vÒ
"ThÞ trêng chøng kho¸n víi ph¸t triÓn kinh tÕ vµ mèi quan hÖ víi c«ng ty cæ phÇn"
Mong muèn th× nhiÒu nhng v× kh¶ n¨ng vµ tr×nh ®é cã h¹n cho nªn ë tËp ®Ò ¸n nµy sÏ kh«ng tr¸nh
khái nh÷ng h¹n chÕ, thiÕu sãt. Nhng víi tr¸ch nhiÖm lµ mét nhµ kinh tÕ t¬ng lai tríc vËn héi míi cña ®Êt níc,
t«i mong muèn ®îc tiÕp tôc nghiªn cøu ®Ó cã thªm nh÷ng tri thøc ®óng ®¾n vµ hoµn thiÖn h¬n n÷a, gãp
phÇn nhá bÐ cña m×nh trong sù nghiÖp CNH- H§H ®Êt níc. RÊt mong ®îc b¹n ®äc gÇn xa gãp ý kiÕn ®Ó
®Ò ¸n cña t«i ®îc hoµn thiÖn h¬n.
2
PhÇn I: Nh÷ng vÊn ®Ò chung
I/ LÞch sö h×nh thµnh thÞ trêng chøng kho¸n vµ chøng kho¸n
1. ThÞ trêng chøng kho¸n tríc c«ng ty cæ phÇn.
Vµo kho¶ng thÕ kû thø 15-16, víi sù xuÊt hiÖn cña ngµnh hµng h¶i, th¬ng m¹i thÕ giíi bíc vµo mét kû
nguyªn ph¸t triÓn d÷ déi. Cã thÓ nãi ®ã lµ thÕ kû cña th¬ng m¹i, Frankfut ë níc §øc vµ Amstecdam thñ ®« cña
Hµ Lan, lµ hai th¬ng c¶ng lín nhÊt thêi bÊy giê. Còng chÝnh t¹i ®©y ngêi ta tô tËp nhau l¹i ®Ó bu«n b¸n c¸c
chøng tõ v¨n tù nî (debenture).
Trong bu«n b¸n nî nÇn lÉn nhau lµ chuyÖn phæ biÕn. C¸c chøng tõ ghi nî (debentñe) lµ nh÷ng giÊy tê
®îc coi lµ nh÷ng giÊy tê cã gi¸ trÞ nh tiÒn v©þ. C¸c chøng tõ nî nµy l¹i ®îc chia lµm hai lo¹i. C¸c kú phiÕu
(bill) vµ c¸c hèi phiÕu (bill of exchange). C¸c kú phiÕu lµ c¸c giÊy nî cã ghi kú h¹n thanh to¸n mµ con nî ph¶i
tr¶ cho chñ nî mét sè tiÒn nhÊt ®Þnh. C¸c hèi phiÕu lµ mét lÖnh tr¶ mµ con nî yªu cÇu mét ngêi thø ba nµo ®ã
tr¶ hé m×nh mét mãn nî cho chñ nî (cã thÓ cã kú h¹n hoÆc kh«ng cã kú h¹n thanh to¸n). Nh vËy, kú phiÕu øng
víi lo¹i thanh to¸n trùc tiÕp gi÷a chñ nî vµ con nî; hèi phiÕu øng víi lo¹i thanh to¸n gi¸n tiÕp th«ng qua ng êi thø
ba. VÝ dô, nÕu b¹n ph¶i tr¶ mét mãn tiÒn cho ngêi nµo ®ã khi b¹n kh«ng cßn tiÒn trong tói hoÆc b¹n kh«ng
muèn dïng tiÒn trong tói ®Ó tr¶, trong khi ®ã l¹i cã mét ngêi kh¸c ®ang nî b¹n, b¹n cã thÓ yªu cÇu ngêi ®ã tr¶
hé b¹n mãn nî ®ã.
ViÖc chuyÓn nhîng c¸c v¨n tù nî tríc thêi h¹n thanh to¸n ®Ó ®æi lÊy tiÒn mÆt cho c¸c vô bu«n b¸n tr íc
m¾t lµ chuyÖn thêng trong bu«n b¸n. VÝ dô b¹n cÇn tiÒn mÆt lµ 1 triÖu ®ång cho mét vô bu«n b¸n ngµy mai,
trong khi ®ã b¹n chØ cã c¸c kho¶n nî (vÝ dô còng lµ 1 triÖu) mµ ngêi kh¸c nî b¹n, nh÷ng kho¶n nî nµy l¹i cha
®Õn kú h¹n thanh to¸n. V× vËy b¹n ph¶i nhîng l¹i v¨n tù nî ®ã cho mét ngêi kh¸c ®Ó cã tiÒn mÆt tøc th× cho
vô bu«n b¸n h«m sau. TÊt nhiªn khi chuyÓn nhîng l¹i kho¶n nî nh vËy b¹n sÏ kh«ng thÓ nhËn ®îc trän c¶ 1 triÖu
®ång mµ thay vµo ®ã lµ mét kho¶n díi 1 triÖu ®ång, bëi v× b¹n ph¶i tr¶ mét kho¶n l·i suÊt nhÊt ®Þnh cho ngêi
mua do ph¶i chê ®Õn kú h¹n thanh to¸n. Ho¹t ®éng nµy ngêi ta gäi lµ sù triÕt khÊu (discounting).
Víi sù ph¸t triÓn å ¹t cña th¬ng nghiÖp nh vËy th× tèc ®é di chuyÓn vèn ngµy cµng ph¶i nhanh. Yªu cÇu
di chuyÓn vèn nhanh tÊt yÕu dÉn ®Õn sù gia t¨ng trong viÖc chuyÓn nhîng c¸c v¨n tù nî. Frankfurt vµ
Amstecdam nh ®· nãi ë trªn, ®· næi lªn thµnh hai trung t©m thÕ giíi trong viÖc mua b¸n, chuyÓn nhîng c¸c v¨n
tù nî nµy.
§ång thêi víi sù ph¸t m¹nh mÏ cña th¬ng m¹i lµ sù n¶y sinh c¸c s¸ng kiÕn vay vèn tr¶ l·i cho c«ng chóng
cña c¸c chÝnh phñ nh»m huy ®éng vèn x©y dùng c¸c c«ng tr×nh lín nh ®Ëp níc, ®êng giao th«ng (®iÓn h×nh
lµ kªnh ®µo Suy-ª).v.v... §Ó cã ®ñ tµi chÝnh cho viÖc x©y dùng c¸c c«ng tr×nh lín nh vËy, c¸c chÝnh phñ
thÊy kh«ng cßn c¸ch nµo kh¸c lµ ph¶i huy déng vèn tõ trong d©n chóng b»ng c¸ch ph¸t hµnh c¸c tr¸i phiÕu vay
nî (bond) ra c«ng chóng. Nh÷ng ngêi mua tr¸i phiÕu nµy sÏ ®îc hëng mét kho¶n lîi tøc theo mét l·i suÊt ®· ®îc
Ên ®Þnh cho ®Õn kú h¹n thanh to¸n, ch¼ng h¹n 10, 20 n¨m.v.v.. tuú tõng trêng hîp cô thÓ. S¸ng kiÕn nµy sau
®ã ®îc c¸c chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng noi theo nh»m vµo c¸c môc ®Ých ph¸t triÓn ë ®Þa ph¬ng. Nh vËy, c¸c
tr¸i phiÕu chÝnh phñ lµ mét nguån tiÕt kiÖm sinh l·i ®èi víi nh÷ng ngêi së h÷u c¸c tr¸i phiÕu ®ã. Tuy nhiªn
cuéc ®êi thËt Ðo le, kh«ng ph¶i ai còng cã thÓ chê ®îc ®Õn kú h¹n thanh to¸n cña tr¸i phiÕu, v× nhiÒu khi cÇn
tiÒn mÆt mµ trong tay l¹i chØ cã c¸c tr¸i phiÕu. Vµ thÕ lµ viÖc b¸n vµ chuyÓn nh îng c¸c tr¸i phiÕu tríc kú h¹n
thanh to¸n l¹i x¶y ra y hÖt nh ®èi víi c¸c th¬ng phiÕu.
C¸c ho¹t ®éng chuyÓn nhîng c¸c giÊy tê cã gi¸ trÞ nh vËy ®îc gäi lµ c¸c ho¹t ®éng mua b¸n chøng kho¸n
®Çu tiªn, vµ ®îc tËp trung lín nhÊt ë Frankfurt vµ amstecdam. ThËt vËy, chøng kho¸n (securities hay stock) lµ
3
tÊt c¶ c¸c lo¹i giÊy tê cã gi¸ trÞ ®îc mua b¸n, chuyÓn nhîng; lÜnh vùc diÔn ra c¸c ho¹t ®éng mua b¸n ®ã ®îc
gäi lµ thÞ trêng chøng kho¸n (stock market hay security market); vµ c¸c n¬i diÔn ra c¸c ho¹t ®éng ®ã ® îc gäi lµ
c¸c së giao dÞch chøng kho¸n (the stock exchange). §Õn thÕ kû 15,16 TTCK ®îc h×nh thµnh nh thÕ ë Frankfurt
vµ Amstecdam, vµ nh÷ng chøng kho¸n ®Çu tiªn lµ nh÷ng th¬ng phiÕu (gåm c¸c kú phiÕu vµ hèi phiÕu) vµ c¸c
tr¸i phiÕu (chÝnh phñ trung ¬ng vµ ®Þa ph¬ng).
Nh vËy chøng kho¸n nh lµ c¸c giÊy tê cã gi¸ trÞ n¶y sinh do ®ßi hái cña viÖc huy ®éng vèn (trong tr êng
hîp cña tr¸i phiÕu) hoÆc do kü thuËt cña viÖc mua b¸n trao ®æi (trong trêng hîp cña th¬ng phiÕu). Vµ c¸c ho¹t
®éng mua b¸n trao ®æi c¸c giÊy tê nµy h×nh thµnh nªn TTCK. §ã lµ TTCK tríc khi cã c«ng ty cæ phÇn.
2. ThÞ trêng chøng kho¸n sau c«ng ty cæ phÇn.
a) C«ng ty cæ phÇn:
ThÕ kû 19 lµ thÕ kû xuÊt hiÖn nhiÒu ngµnh c«ng nghiÖp nhê sù xuÊt hiÖn cña m¸y mãc. NhiÒu
ngµnh c«ng nghiÖp tiÕp tôc ph¸t triÓn tõ nh÷ng ngµnh truyÒn thèng víi viÖc øng dông m¸y mãc míi, vÝ dô
ngµnh dÖt. Trong nh÷ng ngµnh ®ã, vèn liÕng cña gia ®×nh, gißng hä cña ngêi chñ cã thÓ ®ñ ®Ó mua m¸y
mãc thiÕt bÞ míi ®Ó t¨ng n¨ng suÊt, ph¸t triÓn doanh nghiÖp. Nhng mÆt kh¸c, cã nh÷ng ngµnh c«ng nghiÖp
míi xuÊt hiÖn l¹i ®ßi hái rÊt nhiÒu vèn liÕng míi cã thÓ më ®îc doanh nghiÖp, vÝ dô ®iÓn h×nh trong thêi kú
nµy lµ ngµnh ®êng s¾t. §Ó cã thÓ më ®îc doanh nghiÖp, kh«ng mét ngêi nµo cã thÓ tù ®¶m b¶o ®îc ®ñ sè
vèn ban ®Çu ®Ó më mang doanh nghiÖp. Trong khi ®ã sù ph¸t triÓn ®Çy triÓn väng ph¸t ®¹t cña ngµnh nµy
lµ rÊt râ rÖt vµ hÊp dÉn ®èi víi viÖc ®Çu t. Tríc ®©y, nh ®· ®Ò cËp ë phÇn trªn, ph¸t hµnh c«ng tr¸i lµ mét
s¸ng kiÕn tõ thÕ kû 15 vµ 16 ®Ó huy ®éng vèn x©y dùng c¸c c«ng tr×nh lín ®ßi hái nhiÒu vèn. Giê ®©y, ë
vµo thÕ kû 19, mét s¸ng kiÕn n÷a dêng nh ®îc m« pháng tõ s¸ng kiÕn ®ã trong kinh doanh lµ s¸ng kiÕn thµnh
lËp c«ng ty cæ phÇn (stock company).
§Ó më mang mét doanh nghiÖp lín vµ míi, mét nhãm ngêi cã cïng chung ý tëng ®Çu t kiÕm lêi trong
mét ho¹t ®éng kinh doanh nµo ®ã ®· cïng nhau gãp vèn ®Ó më doanh nghiÖp. PhÇn ®ãng gãp vÒ tµi chÝnh
cña mçi ngêi trong c«ng ty ®ã gäi lµ cæ phÇn (share). Vµ mçi ngêi ®Òu gi÷ mét hoÆc nhiÒu v¨n tù chøng thùc
cho sù ®ãng gãp cæ phÇn cña m×nh, nh÷ng v¨n tù nµy gäi lµ c¸c cæ phiÕu (shares). §iÒu ®ã cã nghÜa lµ ngêi
ta cã thÓ chia mét cæ phÇn ra thµnh nhiÒu cæ phiÕu víi mét gi¸ trÞ ®¬n vÞ nhÊt ®Þnh. VÝ dô b¹n cã cæ phÇn
®ãng gãp trong c«ng ty xµ phßng Daso lµ mét triÖu ®ång, vµ trong tay b¹n cÇm mét tr¨m cæ phiÕu, mçi cæ
phiÕu trÞ gi¸ (ghi trªn cæ phiÕu ®ã) lµ 10 ngh×n ®ång. Nãi mét c¸ch kh¸c 100 cæ phiÕu trong tay cña b¹n
chøng thùc b¹n cã mét cæ phÇn trÞ gi¸ 1 triÖu ®ång trong c«ng ty bét giÆt Daso. Nh÷ng ng êi cã cæ phÇn ®ãng
gãp nµy gäi lµ nh÷ng cæ ®«ng (share holders).
C¨n cø vµo bèi c¶nh ®ãng gãp vµ hëng lîi, ngêi ta l¹i chia cæ phiÕu (hay cæ phÇn) ra thµnh hai lo¹i rÊt
c¬ b¶n: cæ phiªu (phÇn) thêng (ordinary share) vµ cæ phiÕu (phÇn) u ®·i (preference share). Cæ phÇn thêng
hay cßn gäi lµ cæ phÇn s¸ng lËp lµ nh÷ng cæ phÇn theo ®ã viÖc hëng lîi tõ c«ng ty hoµn toµn tuú thuéc vµo
t×nh tr¹ng kinh doanh cña c«ng ty. NÕu c«ng ty lµm ¨n ph¸t ®¹t th× phÇn chia lîi cho c¸c cæ phÇn nµy sÏ t¨ng
vµ ngîc l¹i. Vµ nh÷ng ngêi n¾m gi÷ cæ phÇn nµy lµ nh÷ng cæ ®«ng cã quyÒn tham gia vµo viÖc ra c¸c quyÕt
®Þnh trong kinh doanh, do ®ã hä ®îc hëng lîi hay ph¶i chÞu rñi ro trong kinh doanh do nh÷ng quyÕt ®Þnh cña
hä g©y ra. Tr¸i l¹i, cæ phÇn u ®·i lµ nh÷ng cæ phÇn giµnh cho nh÷ng ngêi kh«ng cã kh¶ n¨ng hoÆc kh«ng cã
®iÒu kiÖn tham gia c¸c ho¹t ®éng kinh doanh cña c«ng ty nhng vÉn muèn ®ãng gãp ®Çu t vµo c«ng ty ®ã ®Ó
hëng lîi nhuËn. V× kh«ng tham gia vµo viÖc ra quyÕt ®Þnh kinh doanh , nh÷ng cæ ®«ng nµy kh«ng muèn
ph¶i chÞu nh÷ng rñi ro thÊt thêng trong kinh doanh, mµ thay vµo ®ã lµ mét thu nhËp æn ®Þnh, mÆc dï thÊp,
tõ phÇn ®ãng gãp. V× vËy cæ phÇn u ®·i ®îc hëng mét tû lÖ hoa lîi cè ®Þnh theo quy ®Þnh. Mét ®iÓm kh¸c
4
biÖt n÷a gi÷a cæ phiÕu thêng vµ cæ phiÕu u ®·i lµ khi c«ng ty bÞ ph¸ s¶n ®îc dïng ®Ó tr¶ c¸c kho¶n nî mµ
c«ng ty ®ang nî, sau ®ã (nÕu cßn) sÏ thanh to¸n cho c¸c kho¶n ®Çu t cña c¸c cæ phiÕu u ®·i tríc, vµ cuèi cïng
(nÕu cßn) míi thanh to¸n cho c¸c cæ phiÕu thêng.
Mét ®iÒu cÇn lu ý ë ®©y lµ cÇn ph©n biÖt gi÷a cæ phiÕu u ®·i vµ tr¸i phiÕu. §iÓm gièng nhau gi÷a
hai lo¹i nµy lµ cïng cã mét tû lÖ hoa lîi nhÊt ®Þnh trªn møc ®ãng gãp. Nh ng tr¸i phiÕu (bond) lµ mét kho¶n vay
vµ ®Õn kú h¹n thanh to¸n ngêi gi÷ tr¸i phiÕu ®îc hoµn tr¶ kh¶on tiÒn ®· cho vay ®ã trong khi ®ã cæ phiÕu u
®·i lµ mét kho¶n ®Çu t kh«ng cã kú h¹n tr¶, vµ ngêi gi÷ cæ phiÕu ®ã kh«ng ®îc ®ßi l¹i kho¶n tiÒn ®ã trõ khi
c«ng ty ph¸ s¶n nh ®· ®Ò cËp ë trªn.
Nh vËy, c«ng ty cæ phÇn lµ mét s¸ng kiÕn trong kinh doanh. Nã gi¶i quyÕt mét t×nh tr¹ng thiÕu vèn
®Ó më hoÆc ph¸t triÓn c¸c doanh nghiÖp ®ßi hái vèn lín mµ mét c¸ nh©n kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng tµi chÝnh cho
viÖc ®ã. Nh÷ng cæ ®«ng tham gia kinh doanh hy väng sÏ kiÕm ®îc lîi nhuËn tõ viÖc kinh doanh ®ã. Vµ trong
tay hä cã c¸c cæ phiÕu chøng thùc cho sù ®ãng gãp cæ phÇn cña hä. Nãi c¸ch kh¸c cæ phiÕu lµ nh÷ng giÊy tê
cã gi¸ trÞ. MÆc dï vÒ quy ®Þnh ngêi ta kh«ng thÓ ®ßi ®îc c¸c kho¶n ®Çu t ®ã theo ý muèn, trong chõng mùc
c«ng ty cßn tån t¹i nh÷ng giÊy tê nµy ®em l¹i cho ngêi së h÷u chóng nh÷ng kho¶n hoa lîi nhÊt ®Þnh. Vµ nh thÕ
cã nghÜa lµ ngêi ta cã thÓ chuyÓn nhîng (b¸n) chóng cho ngêi kh¸c t¬ng tù nh trong trêng hîp cña tr¸i phiÕu vµ
th¬ng phiÕu nãi ë trªn.
5
b. Sù bïng næ cña thÞ trêng chøng kho¸n.
Tríc khi cã c«ng ty cæ phÇn, viÖc b¸n c¸c tr¸i phiÕu vµ c¸c th¬ng phiÕu thêng chØ xuÊt hiÖn khi c¸c
chñ së h÷u chóng cã nhu cÇu cÇn tiÒn mÆt. ViÖc di chuyÓn ®Çu t kiÕm lêi tõ ®Çu t vµo lo¹i c«ng tr¸i hay th¬ng phiÕu nµy sang lo¹i c«ng tr¸i hay th¬ng phiÕu kh¸c lµ rÊt h·n h÷u v× møc l·i suÊt c¸c lo¹i tr¸i phiÕu vÒ c¬
b¶n lµ t¬ng ®¬ng nhau, vµ ®é an toµn còng vËy, TTCK do ®ã chØ ho¹t ®éng ë quy m« nhá.
Tr¸i l¹i, víi sù xuÊt hiÖn c«ng ty cæ phÇn viÖc giao dÞch mua b¸n chøng kho¸n ®· bïng næ, vµ b íc sang
mét giai ®o¹n hoµn toµn míi mÎ. §iÒu nµy b¾t nguån tõ nhiÒu lý do. Thø nhÊt, c¸c lÜnh vùc ®Çu t trë nªn v«
cïng ®a d¹ng, bao gåm toµn bé c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh . Ngêi ®Çu t lóc nµy ®øng tríc hµng lo¹t lùa
chän ®Çu t. Thø hai, møc ®é kiÕm lêi vµ rñi ro cña c¸c lÜnh vùc nµy l¹i kh¸c nhau, do ®ã møc sinh lêi cho
®Çu t c¸c lÜnh vùc hay c«ng ty kh¸c nhau còng kh¸c nhau; thËm chÝ møc sinh l·i cña ®Çu t cßn phô thuéc vµo
c¶ t×nh h×nh chÝnh trÞ hay sù sèng cßn cña mét c¸ nh©n cã uy tÝn trong chÝnh trêng hay trong kinh doanh
(xem phÇn c¸c yÕu tè ¶nh hëng ®Õn TTCK). Nãi c¸ch kh¸c, ngêi ®Çu t ®øng tríc hµng lo¹t c¸c t×nh huèng lùa
chän ®Çu t, vµ do ®ã t¹o ra nhiÒu kh¶ n¨ng cho viÖc di chuyÓn ®Çu t tõ lÜnh vùc nµy sang lÜnh vùc kh¸c.
Vµ tiÕp theo ®ã, thø ba, tÝnh chÊt ®Çu c¬ trong giao dÞch mua b¸n lo¹i chøng kho¸n nµy xuÊt hiÖn. KÕt qu¶
lµ, thø t mét khèi lîng lín giao dÞch mua b¸n chuyÓn nhîng chøng kho¸n trªn thÞ trêng trë nªn thêng xuyªn víi sù
tham gia hÕt søc ®«ng ®¶o cña hÇu hÕt c¸c tÇng líp trong x· héi. TTCK ®Õn lóc ®ã thùc sù b íc sang mét giai
®o¹n ph¸t triÓn hoµn toµn míi víi sù ph¸t triÓn míi c¶ vÒ lîng còng nh vÒ chÊt.
Nh vËy c«ng ty cæ phÇn cã mét ¶nh hëng cã tÝnh chÊt c¸ch m¹ng lµm thay ®æi toµn bé ho¹t ®éng cña
thÞ trêng chøng kho¸n. NÕu nh tríc ®©y TTCK chØ lµ n¬i giao dÞch c¸c tr¸i phiÕu vµ th¬ng phiÕu, th× giê
®©y nã gåm thªm c¶ mét lo¹i chøng kho¸n cã søc hÊp dÉn ®Çu t h¬n gÊp nhiÒu lÇn, ®ã lµ c¸c cæ phiÕu. Tõ
®©y trë ®i, cæ phiÕu chiÕm tû träng ¸p ®¶o trong giao dÞch mua b¸n t¹i TTCK.
II/ Vai trß, chøc n¨ng cña thÞ trêng chøng kho¸n.
Víi sù h×nh thµnh TTCK nh thÕ, nÒn kinh tÕ quèc gia ®· cã thªm mét c«ng cô míi trong quy tr×nh vËn
hµnh cña nã. Nh÷ng ®ãng gäp cña TTCK ®èi víi nÒn kinh tÕ ®îc thÓ hiÖn cô thÓ trong nh÷ng chøc n¨ng sau
®©y.
1. Chøc n¨ng huy ®éng vèn
Víi sù xuÊt hiÖn cña TTCK, chóng ta dÔ dµng nhËn thÊy vai trß cña nã trong viÖc huy ®éng vèn cho
®Çu t, ®ã lµ mét c¸nh cöa qua ®ã c¸c chÝnh phñ, c«ng ty vµ c¸c tæ chøc kinh tÕ cã thÓ ph¸t hµnh c¸c tr¸i
phiÕu vµ cæ phiÕu ®Ó huy ®éng vèn cho s¶n xuÊt vµ kinh doanh. Tríc ®©y viÖc t×m ra nguån vèn hÇu nh
chØ dùa vµo con ®êng vay cña ng©n hµng. Giê ®©y viÖc huy ®éng vèn ®îc tiÒn hµnh trùc tiÕp víi nh÷ng
ngêi cã ý ®Þnh ®Çu t b»ng tiÒn tiÕt kiÖm cña hä b»ng c¸ch t¹o ra hµng lo¹t c¸c lùa chän kh¸c nhau cho ®Çu t .
Nãi c¸ch kh¸c, bªn c¹nh c«ng ty huy ®éng vèn tríc ®©y lµ l·i suÊt ng©n hµng, giê ®©y chóng ta cã thªm mét
c«ng cô n÷a, ®ã lµ c¸c chøng kho¸n.
2. Chøc n¨ng khuyÕn khÝch tiÕt kiÖm vµ ®Çu t:
Tríc khi cã TTCK, c¸nh cöa duy nhÊt ®Ó göi tiÒn tiÕt kiÖm cña ngêi tiÕt kiÖm lµ ng©n hµng, vµ l·i
suÊt ng©n hµng lµ khuyÕn khÝch duy nhÊt ®èi víi hä. TÊt nhiªn møc l·i suÊt ng©n hµng cã kh¸c nhau v× môc
®Ých c¹nh tranh nh»m thu hót kh¸ch göi tiÒn, sù kh¸c nhau ®ã lµ kh«ng lín. Sau khi cã TTCK ng êi göi tiÕt
kiÖm cã thªm mét con ®êng n÷a hÊp dÉn h¬n cho tiÒn tiÕt kiÑm cã thªm mét con ®êng n÷a hÊp dÉn h¬n cho
tiÒn tiÕt kiÖm cña hä. Hä kh«ng cßn ph¶i phô thuéc vµo l·i suÊt ng©n hµng víi nh÷ng chªnh lÖch kh«ng ®¸ng
kÓ n÷a. Tr¸i l¹i, tríc mÆt hä lµ hµng lo¹t nh÷ng lùa chän kh¸c nhau víi nh÷ng l·i suÊt kh¸c nhau cña c¸c cæ
6
phiÕu vµ tr¸i phiÕu( mçi c«ng ty cã thÓ cã nh÷ng lo¹i cæ phiÕu vµ tr¸i phiÕu kh¸c nhau vµ t ¬ng øng víi nh÷ng
l·i suÊt kh¸c nhau). V× ph¶i chÞu rñi ro h¬n so víi l·i suÊt ng©n hµng (v× lµ nh÷ng kho¶n cã tÝnh chÊt ®Çu t )
l·i suÊt c¸c chøng kho¸n thêng cao h¬n l·i xuÊt ng©n hµng, nªn nã cã t¸c dông khuyÕn khÝch tiÕt kiÖm ®Ó
®Çu t.
3. Chøc n¨ng c«ng cô di chuyÓn ®Çu t
Víi sù ra ®êi cña TTCK, kho¶ng c¸ch gi÷a ngêi tiÕt kiÖm vµ ngêi ®Çu t ®îc xo¸ bá. B¶n th©n c¸i gäi lµ
ngêi tiÕt kiÖm, xÐt theo gi¸c ®é lµ ngêi mua cæ phiÕu, vÒ thùc chÊt ®· phÇn nµo trë thµnh ngêi ®Çu t råi.
Bëi v× khi mua cæ phiÕu hä ®· cã nh÷ng lùa chän vµ toan tÝnh ®Çu t vµo lÜnh vùc nµo th× cã lîi h¬n. §øng
tríc hµng lo¹t nh÷ng lùa chän vµ nh÷ng biÕn ®æi thêng xuyªn cña nÒn kinh tÕ trong ®ã mét sè ngµnh ph¸t ®¹t
trong thêi kú nµy vµ ngµnh kh¸c l¹i tr× trÖ, nh÷ng ngêi ®Çu t nµy ph¶i ®a ra c¸c quyÕt ®Þnh vÒ viÖc hä cã
nªn duy tr× ®Çu t cña hä trong lÜnh vùc cò hay di chuyÓn ®Çu t sang lÜnh vùc kh¸c. §Ó lµm ®îc viÖc ®ã hä
ph¶i quyÕt ®Þnh xem cã nªn gi÷ lo¹i cæ phiÕu nµo vµ b¸n lo¹i cæ phiÕu nµo. §ã chÝnh lµ chøc n¨ng quan
träng cña TTCK gióp c¸c nhµ ®Çu t cã thÓ di chuyÓn vèn ®Çu t mét c¸ch dÔ dµng h¬n.
4. Chøc n¨ng khuyÕn khÝch c¹nh tranh
TTCK lµ n¬i héi tô c¸c lo¹i cæ phiÕu vµ tr¸i phiÕu cña c¸c c«ng ty, trong ®ã gi¸ cæ phiÕu vµ tr¸i phiÕu
cña mét c«ng ty cã thÓ lªn hoÆc xuèng t¹i mét thêi ®iÓm nµo ®ã. §ång thêi, nÕu so s¸nh víi gi¸ cæ phiÕu vµ
tr¸i phiÕu cña c«ng ty kh¸c cïng lÜnh vùc ®Çu t, cã thÓ gi¸ cæ phiÕu vµ tr¸i phiÕu cña c«ng ty nµy cao h¬n
cña c«ng ty kh¸c. §iÒu ®ã thóc ®Èy c¸c c«ng ty cã gi¸ cæ phiÕu hoÆc tr¸i phiÕu h¹ hoÆc thÊp h¬n ph¶i tù
xem xÐt laÞ ho¹t ®éng cña c«ng ty m×nh xem ®· hiÖu qu¶ hay cha, tõ ®ã ph¶i liªn tôc tæ chøc l¹i ®Ó n©ng cao
hiÖu qu¶ s¶n xuÊt nh»m c¹nh tranh víi c¸c ®èi thñ trªn th¬ng trêng.
5. Chøc n¨ng thêi biÓu kinh tÕ
C¸c chØ sè chøng kho¸n ®îc t¹o ra b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau nh»m cung cÊp nh÷ng th«ng tin vÒ t×nh
tr¹ng tèt hay xÊu cña TTCK. VÝ dô chØ sè Down Jhon t¨ng cã nghÜa lµ gi¸ trung b×nh cña c¸c chøng kho¸n ë
TTCK New york t¨ng, vµ ngîc l¹i. Tuy nhiªn chØ sè ®ã kh«ng chØ ph¶n ¸nh ®éng th¸i cña TTCK. ChØ sè
chøng kho¸n t¨ng cã nghÜa lµ gi¸ trung b×nh c¸c cæ phiÕu t¨ng; gi¸ c¸c cæ phiÕu t¨ng cã nghÜa lµ t×nh tr¹ng
cña nÒn kinh tÕ ®ang khÝch lÖ. Bëi v× khi t×nh tr¹ng s¶n xuÊt cña c¸c c«ng ty, c¸c h·ng s¶n xuÊt cã cæ phiÕu
®îc tÝnh trong chØ sè chøng kho¸n ®ang ph¸t ®¹t th× sÏ cã nhiÒu ngêi muèn mua cæ phiÕu cña c¸c c«ng ty ®ã,
hay nãi c¸ch kh¸c lµ muèn ®Çu t vµo lÜnh vùc ®ã, cuèi cïng khi nhu cÇu mua cæ phiÕu ®ã t¨ng lªn gi¸ c¶ c¸c
cæ phiÕu t¨ng vµ do ®ã chØ sè chøng kho¸n t¨ng. Nh vËy chØ sè chøng kho¸n theo l« gÝch ®ã lµ mét hµn thêi
biÓu ph¶n ¸nh t×nh tr¹ng cña toµn bé nÒn kinh tÕ .
6. Lµ c«ng cô ®Ó hoµ nhËp vµo nÒn kinh tÕ thÕ giíi
ThËt vËy, TTCK ®ãng mét vai trß hÕt søc quan träng trong nÒn kinh tÕ. Nã lµ mét c«ng cô kinh tÕ nhê
®ã ngêi ta cã thÓ huy ®éng ®îc nh÷ng nguån vèn kh¸c nhau cho ®Çu t. Víi chøc n¨ng lµ mét c«ng cô gióp cho
viÖc di chuyÓn ®Çu t nhanh chãng dÔ dµng nã ®· gãp phÇn hÕt søc quan träng lµm t¨ng tÝnh linh ho¹t vµ tèc
®é cña qu¸ tr×nh vËn hµnh cña nÒn kinh tÕ. §ång thêi qua ®ã ngêi ta cã thÓ nhËn biÕt ®îc t×nh tr¹ng cña nÒn
kinh tÕ, vµ do ®ã cã thÓ ®a nh÷ng chÝnh s¸ch kinh tÕ kÞp thêi kh¾c phôc nh÷ng vÊn ®Ò ®ang ®Æt ra. Râ
r¹ng, TTCK cã nh÷ng u viÖt cña nã vµ kh«ng thÓ thiÕu ®îc trong mét nÒn kinh tÕ hµng ho¸ ph¸t triÓn .
III/ Nh÷ng khÝa c¹nh tiªu cùc cña thÞ trêng chøng kho¸n vµ vai trß cña chÝnh phñ
7
Bªn c¹nh nh÷ng vai trß quan träng trong nÒn kinh tÕ , ngêi ta ®· ®îc nghe rÊt nhiÒu chuyÖn ®æ bÓ,
gian lËn vµ nh÷ng trß th«n tÝnh lÉn nhau... t¹i c¸c së giao dÞch chøng kho¸n. ChÝnh v× lÏ ®ã nhiÒu ngêi ®· lín
tiÕng cho r»ng TTCK ®em l¹i nhiÒu tai h¹i cho nÒn kinh tÕ vµ x· héi h¬n lµ nh÷ng c¸i lîi.
Cuéc ®æ bÓ lín ®Çu tiªn trong lÞch sö ph¸t triÓn cña TTCK lµ cuéc khñng ho¶ng n¨m 1929-1933. Nh
chóng ta biÕt cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ trong thêi kú nµy lµ khñng ho¶ng thõa. NÒn kinh tÕ trong nh÷ng n¨m
tríc ®ã ph¸t triÓn tèt ®Ñp, ai còng ®¸nh gi¸ l¹c quan vÒ t¨ng trëng kinh tÕ cho nh÷ng n¨m tíi. Do ®ã nhu cÇu
®Çu t vµo cæ phiÕu t¨ng lªn m¹nh trong mét vµi n¨m tríc ®ã. Nhng kh«ng may, cuéc khñng ho¶ng thõa Õ hµng
ho¸ ®· x¶y ra vµo n¨m 1929. Toµn bé nÒn kinh tÕ thÕ giíi kh«ng thÓ vËn hµnh ® îc n÷a vµ l©m vµo khñng
ho¶ng. Sù bi quan vµ ®en tèi cña cña nÒn kinh tÕ ®· dÉn ®Õn t×nh tr¹ng lµ ai còng muèn ®em b¸n th¸o tÊt c¶
nh÷ng cæ phiÕu cã trong tay. KÕt qu¶ lµ gi¸ tÊt c¶ c¸c cæ phiÕu gi¶m xuèng mét c¸ch th¶m h¹i, vµ TTCK ë
hÇu hÕt c¸c níc t b¶n ®Òu sôp ®æ, dÉn ®Õn nhiÒu thiÖt h¹i cho nh÷ng ngêi gi÷ c¸c chøng kho¸n nãi riªng vµ
toµn bé nÒn kinh tÕ nãi chung.
Mét vÊn ®Ò ë ®©y lµ khi gi¸ chøng kho¸n t¨ng trong nh÷ng n¨m tríc cuéc khñng ho¶ng ®· lµm cho moÞ
ngêi lÇm tëng r»ng nÒn kinh tÕ tiÕp tôc tèt ®Ñp, mµ kh«ng nhËn thÊy nh÷ng dÊu hiÖu nguy hiÓm trªn thùc
tÕ cña nÒn s¶n xuÊt . Tõ ®ã cã ngêi cho r»ng TTCK cã khuynh híng ph¶n ¸nh sai ®éng th¸i cña nÒn kinh tÕ vµ
g©y ra nh÷ng tæn thÊt cho nh÷ng ngêi mua cæ phiÕu vµ chøng kho¸n.
§Õn n¨m 1987 vµ n¨m 1989 TTCK New York vµ tiÕp theo ®ã lµ hµng lo¹t TTCK kh¸c trªn thÕ giíi l¹i
r¬i vµo t×nh tr¹ng hçn lo¹n kh«ng thÓ kiÓm so¸t ®îc. Gi¸ cæ phiÕu tôt gi¶m khñng khiÕp. Cã nh÷ng cæ phiÕu
gi¸ 20.000 §« la sau mét ngµy chØ b¸n ®îc víi c¸i gi¸ 200 §« la trªn Së giao dÞch chøng kho¸n New york. Tuy
nhiªn lý do cña cuéc ®æ bÓ nµy kh«ng gièng víi n¨m 1929-1933. Nguyªn nh©n cña hai cuéc ®æ bÓ nµy lµ vÊn
®Ò kü thuËt giao dÞch cña Së giao dÞch chø kh«ng ph¶i lµ nguyªn nh©n kinh tÕ. Tho¹t ®Çu c¸c nhµ qu¶n lý së
giao dÞch nghÜ r»ng hä cã thÓ kiÓm so¸t ®îc c¸c ho¹t ®éng giao dÞch trªn Së giao dÞch, nªn ®· cho phÐp tiÕn
hµnh mét khèi lîng giao dÞch khæng lå vît qu¸ kh¶ n¨ng cña hÖ thèng Computer lµm nhiÖm vô tiÕn hµnh giao
dÞch dÉn ®Õn hÖ thèng Computer ngõng ho¹t ®éng vµ g©y ra hoang mang cho nh÷ng ngêi gi÷ cæ phiÕu vµ
chøng kho¸n. KÕt qu¶ lµ hä ®Òu mang b¸n th¸o tÊt c¶ nh÷ng cæ phiÕu vµ chøng kho¸n cã trong tay vµ lÏ dÜ
nhiªn ®iÒu ®ã lµm cho gi¸ chøng kho¸n tôt gi¶m mét c¸ch th¶m h¹i. Trong tr êng hîp nµy mùc dï TTCK sôp ®æ
nhng nÒn kinh tÕ kh«ng bÞ ®×nh ®èn nh håi nh÷ng n¨m 1929-1933. ChØ cã nh÷ng ai mua b¸n cæ phiÕu vµ
chøng kho¸n vµo thêi ®iÓm ®ã lµ bÞ thua thiÖt th«i. Nh vËy sù sôp ®æ cña TTCK n¨m 1929-1933 b¾t nguån
tõ nguyªn nh©n kinh tÕ, cßn hai lÇn n¨m 1987 vµ 1989 lµ do nguyªn nh©n vÒ kü thuËt. Tõ ®©y chóng ta cã
thÓ thÊy ®îc b¶n chÊt quan hÖ gi÷a TTCK vµ nÒn kinh tÕ trong ®ã, nÕu nÒn kinh tÕ sôp ®æ tÊt yÕu dÉn
®Õn sù sôp ®æ cña TTCK, nhng ®iÒu ngîc l¹i th× cha ch¾c, mÆc dï cã ¶nh hëng nµo ®ã.
Bªn c¹nh nh÷ng cuéc khñng ho¶ng cã tÝnh chÊt kinh ®iÓn nh vËy, lÞch sö còng ®· chøng kiÕn kh«ng
biÕt bao nhiªu nh÷ng cuéc rèi lo¹n do nh÷ng trß gian lËn, biÓn thñ g©y ra cho TTCK. Mét vÝ dô kh¸ lý thó vµ
®iÓn h×nh lµ ë TTCK Tokyo n¨m 1986 bçng nhiªn ngêi ta thÊy gi¸ cæ phiÕu cña mét cæ phiÕu lªn tíi 10.000
Yªn, råi bçng dng kh«ng cã mét ai muèn mua cæ phiÕu ®ã n÷a, vµ ngay sau ®ã tÊt c¶ cæ phiÕu ®ã, khi ®·
n»m trong tay c¸c kh¸ch hµng mua, ®Òu trë thµnh giÊy lén. ChuyÖn lµ ë chç, mét sè c«ng ty chøng kho¸n lín
nhÊt TTCK Tokyo quyÕt ®Þnh gióp mét c«ng ty th©n quen cña hä cã ®îc mét chót Ýt tµi chÝnh sau khi ph¸
s¶n. Khi biÕt c«ng ty ®ã s¾p ph¸ s¶n c¸c c«ng ty chøng kho¸n "chiÕn h÷u" nµy quyÕt ®Þnh võa b¸n ra ®ång
thêi võa mua vµo c¸c cæ phiÕu cña c«ng ty kia. §iÒu ®ã t¹o ra mét Ên tîng gi¶ t¹o lµ c«ng ty kia ®ang lµm ¨n
ph¸t ®¹t vµ thÕ lµ mäi ngêi ®æ x« vµo mua cæ phiÕu cña c«ng ty ®ã. Khi gi¸ cæ phiÕu cña c«ng ty lªn ®Õn
10.000 Yªn mét cæ phiÕu, c«ng ty ®ã tung hÕt c¸c cæ phiÕu cña m×nh ra ®Ó b¸n, vµ hä ®· thu ® îc mét mÎ líi
lín tríc khi ph¸ s¶n. Khi mäi ngêi vì lÏ lµ c«ng ty ®ã bÞ ph¸ s¶n ai nÊy ®Òu ®æ x« ra b¸n cæ phiÕu cña c«ng ty
8
®ã, nhng trí trªu thay kh«ng cßn mét ai mua chóng n÷a. TÊt c¶ kh¸ch hµng mua cæ phiÕu ®ã víi c¸i gi¸ 10.000
Yªn ®Òu thÊt väng bÞ mét "qu¶ ®¾ng" mµ kh«ng biÕt kªu ai.
Sù gian lËn trong th«ng tin vµ nh÷ng trß m¸nh khoÐ lõa g¹t nh võa råi lµ nh÷ng trß phæ biÕn ë cacs thÞ
trêng chøng kho¸n. Râ rµng nã g©y tai h¹i kh«ng nhá cho nh÷ng ngêi tham gia TTCK. VÊn ®Ò lµ ë chç ph¶i
lµm thÕ nµo ®Ó gi¶m tíi møc tèi ®a nh÷ng mÆt tiªu cùc ®ã trong ho¹t ®éng cu¶ TTCK nh»m ®¶m b¶o nh÷ng
yÕu tè tÝch cùc cña nã trong nÒn kinh tÕ. §ã chÝnh lµ vai trß cña chÝnh phñ nh lµ ngêi träng tµi ®a ra nh÷ng
luËt lÖ vµ nh÷ng quy chÕ ®Ó gi÷ c©n b»ng cho TTCK, ®¶m b¶o lîi Ých cña c¸c bªn tham gia TTCK.
Tríc ®©y, TTCK vÒ c¬ b¶n ®îc coi nh mét ho¹t ®éng tù do gièng nh nh÷ng c¸i chî do b¶n th©n nh÷ng
ngêi bu«n b¸n trong ®ã qu¶n lý b»ng c¸c luËt lÖ cña riªng hä. Sù kiÓm so¸t cña chÝnh phñ t¬ng ®èi Ýt. Tuy
nhiªn ®Ó b¶o vÖ quyÒn lîi cña c¸c c«ng d©n tham gia mua b¸n ë TTCK, còng nh ®Ó ®¶m b¶o nh÷ng mÆt
tÝch cùc cña nã, chÝnh phñ c¸c níc ®· ®Æt ra nh÷ng quy chÕ vµ luËt lÖ riªng cho ho¹t ®éng cña TTCK. VÒ
c¬ b¶n nh÷ng luËt nµy nh»m vµo nh÷ng khÝa c¹nh c«ng khai vÒ th«ng tin trong c¸c cuéc mua b¸n, th«ng tin vÒ
t×nh h×nh tµi chÝnh cña c¸c c«ng ty cã cæ phiÕu ®îc mua b¸n ë Së giao dÞch chøng kho¸n. Ch¼ng h¹n ë TTCK
New York theo luËt ®Þnh mét Uû ban ®îc thµnh lËp ®Ó gi¸m s¸t tÊt c¶ c¸c giao dÞch mua b¸n trªn Së giao
dÞch. TÊt c¶ c¸c vô mua b¸n ®Òu ph¶i cã sù ®ång ý cña c¸c nh©n viªn cña Uû ban nµy míi ®îc phÐp thùc
hiÖn. NÕu nh©n viªn cña uû ban nµy nhËn thÊy cã mét vô mua b¸n cæ phiÕu lín cña mét c«ng ty nµo ®ã, «ng
ta cã tr¸ch nhiÖm ph¶i thÈm ®Þnh tÊt c¶ c¸c th«ng tin liªn quan ®Ó xem cã sù gian lËn nµo trong vô mua b¸n
nµy kh«ng. Tíi khi nµo «ng ta kh¼ng ®Þnh lµ kh«ng cã sù gian lËn, «ng ta sÏ ra lÖnh cho phÐp tiÕn hµnh vô
mua b¸n ®ã. ë TTCK Tokyo, mét nguyªn t¾c hµng ®Çu trong bu«n b¸n lµ c¸c lÖnh mua Ýt vµ lÖnh b¸n nhiÒu
cæ phiÕu ®îc u tiªn tiÕn hµnh tríc. Nguyªn t¾c nµy ®¶m b¶o tÝnh c«ng b»ng trong bu«n b¸n tr¸nh nh÷ng vô
®Çu c¬ vµ th«n tÝnh lÉn nhau th«ng qua viÖc mua b¸n chøng kho¸n. ë Mü tríc cuéc khñng ho¶ng n¨m 1987,
TTCK New york vÉn n»m ngoµi sù kiÓm so¸t cña chÝnh phñ. Rót kinh nghiÖm tõ c¸c cuéc khñng ho¶ng vµ
nh÷ng lén xén do nh÷ng trß gian lËn trong lÞch sö, chÝnh phñ Mü ®· quyÕt ®Þnh ®Æt thÞ tr êng chøng kho¸n
díi sù kiÓm so¸t trùc tiÕp cña chÝnh phñ. Mét tiÓu ban cña Bé tµi chÝnh ®îc lËp ra ®Ó kiÓm so¸t ho¹t ®éng
cña TTCK. Mét ®¹o luËt ®¸ng lu ý ®îc ®a ra lµ, nÕu trong vßng mét ngµy lµm viÖc chØ sè Dowjones lªn
hoÆc xuèng 10%, tiÓu ban nµy cã quyÒn quyÕt ®Þnh t¹m thêi ®ãng cöa TTCK cho tíi khi nµo hä c¶m thÊt
khoong cßn sù lén xén kh«ng thÓ kiÓm so¸t ®îc trªn TTCK. §¹o luËt nµy vÒ c¨n b¶n dùa trªn nguyªn lý võa nªu
ë trªn lµ nÒn kinh tÕ cã ¶nh hëng quyÕt ®Þnh ®Õn sù æn ®Þnh cña TTCK nhng chiÒu ngîc l¹i th× cha ch¾c.
NhiÒu khi nh÷ng khñng ho¶ng ë TTCK lµ do lý do kü thuËt tiÕn hµnh giao dÞch (nh cuéc khñng ho¶ng 1987
vµ 1989), vµ do nh÷ng yÕu tè kh¸c. Nh÷ng biÕn ®éng lo¹i nµy kh«ng ph¶n ¸nh ®óng ®éng th¸i thùc cña nÒn
s¶n xuÊt , nhng nÕu ®Ó chóng tiÕp diÔn sÏ g©y thiÖt h¹i cho c«ng chóng vµ nÒn kinh tÕ theo c¸i nghÜa lµ
c¸c chøc n¨ng cña TTCK kh«ng ®îc thùc hiÖn tr«i ch¶y. Khi TTCK bÞ ®ãng cöa t¹m thêi, c¸c bªn tham gia thÞ
trêng cã ®ñ thêi gian ®Ó kiÓm tra l¹i c¸c th«ng tin vµ lÊy l¹i b×nh tÜnh sau nh÷ng biÕn ®éng kh«ng kiÓm so¸t
®îc. Khi hä nhËn thÊy lµ nh÷ng biÕn ®éng gi¸ c¶ cæ phiÕu m¹nh nh thÕ kh«ng ph¶i b¾t nguån tõ nh÷ng vÊn
®Ò ®×nh ®èn hay hçn lo¹n trong c¸c c«ng ty cã cæ phiÕu ®ã, hä sÏ ® a ra nh÷ng quyÕt ®Þnh hîp lý h¬n,
ngõng b¸n nh÷ng cæ phiÕu mµ hä tëng lÇm lµ sÏ kh«ng cßn gi¸ trÞ trong t¬ng lai n÷a. §©y lµ c¸ch c¾t c¬n sèt
ë TTCK.
Nh vËy, kh«ng thÓ cã mét TTCK ho¹t ®éng c«ng b»ng nÕu kh«ng cã mét khu«n khæ luËt ph¸p cho c¸c
ho¹t ®éng cña nã. Mét TTCK ho¹t ®éng æn ®Þnh , ®¶m b¶o c«ng b»ng cho c¸c bªn tham gia thÞ trêng lµ ®iÒu
kiÖn tiªn quyÕt ®Ó ®¶m b¶o vµ ph¸t huy c¸c chøc n¨ng vµ vai trß cña nã trong nÒn kinh tÕ. Nãi c¸ch kh¸c nhµ
níc ph¶i ®ãng vai trß nh ngêi träng tµi ®a ra nh÷ng quy chÕ ®¹o luËt quy ®Þnh c¸c ho¹t ®éng cña TTCK ®Ó
®¶m b¶o ®îc viÖc ®ã.
9
IV. Nh÷ng yÕu tè ¶nh hëng ®Õn TTCK
Cã thÓ nãi kh«ng thÓ kÓ hÕt nh÷ng yÕu tè t¸c ®éng ®Õn ®éng th¸i cña TTCK. Nh chóng ta ®· thÊy ë
trªn, chØ riªng nh÷ng tÝnh to¸n gian lËn cña mét hay mét vµi c«ng ty lín tham gia TTCK còng cã thÓ g©y ra
nh÷ng hçn lo¹n cho TTCK nh thÕ nµo. Díi ®©y chØ lµ mét vµi yÕu tè c¬ b¶n t¸c ®éng ®Õn TTCK mµ th«i.
Nh÷ng yÕu tè nµy vÒ c¬ b¶n cã thÓ chia ra lµm ba lo¹i: c¸c yÕu tè chÝnh trÞ, c¸c yÕu tè kinh tÕ vµ c¸c yÕu tè
t©m lý.
1. C¸c yÕu tè kinh tÕ:
Tõ cuéc khñng ho¶ng 1929-1933 chóng ta thÊy râ t×nh h×nh chung cña nÒn kinh tÕ cã ¶nh hëng nh thÕ
nµo ®Õn ®éng th¸i cña TTCK. Tuy nhiªn kh«ng chØ cã t×nh tr¹ng chung cña nÒn kinh tÕ míi cã ¶nh hëng ®Õn
TTCK. T×nh tr¹ng s¶n xuÊt cña riªng mét c«ng ty lín còng cã thÓ g©y ra nh÷ng thay ®æi trong gi¸ cæ phiÕu
cña nhiÒu c«ng ty kh¸c cã liªn quan. VÝ dô mét hay mét vµi c«ng ty dÇu má lín gÆp khã kh¨n th× kh«ng chØ
dÉn ®Õn sù sôt gi¸ cæ phiÕu cña riªng c¸c c«ng ty ®ã (tÊt nhiªn chØ riªng viÖc ®ã ®· cã ¶nh h ëng ®Õn gi¸ cæ
phiÕu chung trªn TTCK råi v× lîng cæ phiÕu vµ tÇm quan träng cña cæ phiÕu ®ã), mµ c¸c cæ phiÕu cña c¸c
vËn t¶i biÓn vµ c¸c c«ng ty b¶o hiÓm dÇu má còng sÏ bÞ sôt gi¸. §©y lµ lo¹i ph¶n øng d©y chuyÒn theo c¸c
ngµnh cã liªn quan ®Õn nhau vÒ mÆt s¶n xuÊt vµ kinh doanh . §ã còng chÝnh lµ lý do khi tÝnh to¸n chØ sè
cña c¸c TTCK ngêi ta chØ quan t©m ®Õn c¸c cæ phiÕu cña c¸c c«ng ty lín cã tÇm quan träng. V× ®éng th¸i
cña chóng sÏ cã ¶nh hëng ®Õn nhiÒu lÜnh vùc kh¸c cña nÒn kinh tÕ. Do ®ã chØ sè xem xÐt ®éng th¸i cña
nh÷ng c«ng ty nµy còng ph¶n ¸nh kh¸ ®Çy ®ñ t×nh tr¹ng ®ang häc sÏ diÔn ra cña nÒn kinh tÕ. Trªn thùc tÕ,
c¸c vÊn ®Ò cña c¸c c«ng ty thêng n¶y sinh tõ c¸c vÊn ®Ò vÒ tµi chÝnh nh nî nÇn, kh¶ n¨ng thanh to¸n cña
c«ng ty, t×nh tr¹ng b¸n hµng vµ kh¶ n¨ng c¹nh tranh...
Kh¸c víi c¸c yÕu tè côc bé b¾t nguån tõ phÝa c¸c c«ng ty cã cæ phiÕu trªn thÞ trêng chøng kho¸n råi
g©y ¶nh hëng d©y chuyÒn sang c¸c lÜnh vùc kh¸c. C¸c yÕu tè kinh tÕ vÜ m« cã mét ¶nh hëng bao trïm lªn ho¹t
®éng cña TTCK. Ch¼ng h¹n, t×nh tr¹ng l¹m ph¸t gia t¨ng vµ khã kiÓm so¸t ®a ®Õn nh÷ng thiÖt h¹i trong
nhiÒu lÜnh vùc kinh tÕ kh¸c nhau ®ång thêi tÊt yÕu sÏ dÉn ®Õn t×nh tr¹ng gi¸ cæ phiÕu sÏ cã khuynh h íng
gi¶m xuèng. MÆt kh¸c l¹m ph¸t còng cã ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn sù gi¶m gi¸ c¸c chøng kho¸n, bëi v× gi¸ mua
lóc ®ã ph¶i thÊp h¬n trong khi l·i tøc tõ c¸c chøng kho¸n vÉn gi÷ nguyªn ®Ó bï laÞ nh÷ng mÊt m¸t do l¹m ph¸t
g©y ra. L·i suÊt ng©n hµng lµ mét yÕu tè kinh tÕ vÜ m« cã ¶nh hëng lín ®Õn gi¸ c¶ chøng kho¸n. Khi l·i suÊt
ng©n hµng t¨ng ngêi ®Çu t ®øng tríc mét lùa chän lµ tiÕp tôc ®Çu t vµo chøng kho¸n ®Ó kiÕm lîi tøc tõ
chøng kho¸n hay bá tiÒn vµo ng©n hµng ®Ó kiÕm l·i suÊt hÊp dÉn h¬n vµ Ýt ruØ ro h¬n. §iÒu ®ã cã nghÜa
lµ c¸c chøng kho¸n muèn c¹nh tranh ®îc th× ngêi b¸n chøng kho¸n ph¶i gi¶m gi¸ c¸c chøng kho¸n tíi møc sao cho
víi møc l·i tøc cò ngêi mua c¶m thÊy hÊp dÉn h¬n l·i suÊt ng©n hµng. Nãi gän l¹i, l·i suÊt ng©n hµng t¨ng sÏ
dÉn ®Õn gi¶m gi¸ chøng kho¸n.
10
2. YÕu tè chÝnh trÞ:
ChÝnh trÞ tëng chõng nh kh«ng cã g× quan hÖ ®Õn c¸c ho¹t ®éng cña TTCK, trªn thùc tÕ l¹i cã ¶nh hëng rÊt nh¹y ®Õn ®éng th¸i cña TTCK. Chóng ta ®· tõng thÊy chiÕn tranh vïng vÞnh ®· g©y ra nh÷ng biÕn
®éng trong gi¸ c¶ t¹i c¸c TTCK nh thÕ nµo. Nh÷ng t¸c ®éng tõ chiÕn tranh cã thÓ diÔn ra b»ng nhiÒu con ® êng. VÝ dô, khi chiÕn tranh vïng vÞnh x¶y ra nhiÒu ngêi dù ®o¸n gi¸ dÇu sÏ t¨ng vµ nÒn kinh tÕ thÕ giíi cã
thÓ sÏ r¬i vµo t×nh tr¹ng tr× trÖ. Mét ph¸n ®o¸n nh vËy tÊt sÏ dÉn ®Õn sù gi¶m gi¸ c¸c chøng kho¸n. Nhng
mÆt kh¸c ngêi ta l¹i ph¸n ®o¸n r»ng gi¸ c¸c cæ phiÕu cña c¸c c«ng ty dÇu má rÊt cã thÓ laÞ t¨ng lªn. Do ®ã x¶y
ra mét cuéc b¸n th¸o c¸c cæ phiÕu cña c¸c c«ng ty nµo bÞ dù ®o¸n lµ sÏ thua thiÖt do gÝa dÇu t¨ng, vµ mäi ng êi
®æ x« vµo mua cæ phiÕu cña c¸c c«ng ty dÇu má vµ cña nh÷ng c«ng ty liªn quan cã lîi thÕ t ¬ng tù. §iÒu ®ã
thêng dÉn ®Õn nh÷ng x¸o trén trong ho¹t ®éng cña TTCK.
T×nh tr¹ng quan hÖ gi÷a hai quèc gia cã bu«n b¸n víi nhau còng hoµn toµn cã thÓ dÉn ®Õn nh÷ng biÕn
®éng t¹i TTCK. VÝ dô, sù bÊt hoµ trong quan hÖ bu«n b¸n gi÷a NhËt vµ Mü vÒ vÊn ®Ò më cöa thÞ tr êng « t«
NhËt B¶n theo ®ßi hái cña Mü ®· ¶nh hëng kh«ng Ýt ®Õn TTCK. Mü ®e do¹ r»ng nÕu nh÷ng yªu cÇu cña Mü
®èi víi NhËt vÒ viÖc NhËt ph¶i nhËp khÈu mét khèi lîng phô tïng « t« cña Mü mçi n¨m kh«ng ®îc tho¶ m·n,
Mü cã thÓ sÏ t¨ng thuÕ ®¸nh vµo « t« cña NhËt nhËp khÈu vµo Mü tíi 100% (tõ 30%). §iÒu ®ã sÏ lµm cho cæ
phiÕu cña c¸c c«ng ty « t« NhËt b¶n bÞ gi¶m gi¸ v× víi møc thuÕ nh vËy, c¸c c«ng ty « t« NhËt b¶n sÏ r¬i vµo
t×nh tr¹ng khãlµm ¨n, khi ®ã tÊt yÕu dÉn tíi Ýt lîi nhuËn ®Ó chia cho c¸c cæ ®«ng; vµ Ýt lîi nhuËn chia cho
cæ ®«ng cã nghÜa lµ cæ phiÕu ®ã trë nªn Ýt hÊp dÉn h¬n vµ gi¸ c¸c cæ phiÕu ®ã bÞ sôt.
Ngoµi ra cßn v« sè lý do kh¸c vÒ chÝnh trÞ ®Òu cã thÓ ¶nh hëng ®Õn ®éng th¸i cña TTCK. Ch¼ng
h¹n, viÖc mét ®¶ng ph¸i nµo lªn th¾ng cö hay vÞ tæng thèng ®¬ng nhiÖm cã thÓ ph¶i tõ chøc v× mét lý do
nµo ®ã... ®Òu cã ¶nh hëng nhÊt ®Þnh ®Õn ho¹t ®éng cña TTCK.
3. YÕu tè t©m lý
Thùc ra yÕu tè t©m lý ®· ®îc bao hµm trong logÝc ¶nh hëng cña c¸c yÕu tè kinh tÕ vµ chÝnh trÞ.
LogÝc ®ã thÓ hiÖn ë chç, khi mét yÕu tè chÝnh trÞ hay kinh tÕ xuÊt hiÖn tÊt c¶ c¸c bªn tham gia TTCK ®Òu
®a ra c¸c kú väng hoÆc c¸c ph¸n ®o¸n cña m×nh vÒ t×nh tr¹ng gi¸ nh÷ng cæ phiÕu vµ chøng kho¸n cã trong
tay, råi sau ®ã ®a ra c¸c quyÕt ®Þnh vÒ mua, b¸n vµ gi¸ c¶ cña c¸c cæ phiÕu vµ chøng kho¸n ®ã. TÊt c¶ nh÷ng
®iÒu ®ã ®Òu thÓ hiÖn trong nh÷ng biÕn ®éng ë TTCK.
H¬n n÷a yÕu tè t©m lý cßn thÓ hiÖn mét c¸ch rÊt mÉn c¶m trong nhiÒu t×nh huèng kh¸c nhau kh«ng
b¾t nguån tõ nh÷ng nguyªn nh©n kinh tÕ . VÝ dô t×nh tr¹ng søc khoÎ cña mét nhµ tû phó hay mét ngêi l·nh ®¹o
c«ng ty lín thËm chÝ còng cã ¶nh hëng ®Õn TTCK. Bëi v× sù tån t¹i cña nh÷ng nh©n vËt ®ã míi ®¶m b¶o
t×nh tr¹ng kinh doanh tèt cña c«ng ty ch¼ng h¹n. NÕu «ng ta ra ®i cã thÓ ngêi kÕ vÞ kh«ng ®¶m ®¬ng tèt
nhiÖm vô ®ã, hoÆc cã thÓ cã nh÷ng biÕn ®éng vÒ quyÒn lùc trong c«ng ty nh t¸ch c«ng ty hoÆc m©u thuÉn
néi bé, tÊt c¶ nh÷ng suy tÝnh vµ ph¸n ®o¸n ®ã ®Òu dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi ë TTCK theo mét l«gÝch t ¬ng
tù nh trªn.
§iÒu quan träng trong yÕu tè t©m lý lµ sù nh¹y c¶m qu¸ møc cña c¸c bªn tham gia TTCK lµm cho hä th êng kh«ng thÓ kiÓm so¸t ®îc hµnh vi cña hä khi cã mét ph¸n ®o¸n nµo ®ã vÒ gi¸ c¶ cña c¸c cæ phiÕu vµ
chøng kho¸n. ViÖc kh«ng kiÓm so¸t ®îc hµnh vi cña b¶n th©n c¸c bªn tham gia tt lµ vÊn ®Ò nan gi¶i nhÊt
trong viÖc tÝnh to¸n kinh tÕ . Thêng yÕu tè nµy lu«n lu«n g©y ra t×nh tr¹ng biÕn ®éng qu¸ møc thùc tÕ vÒ
gi¸ c¶ còng nh khèi lîng mua b¸n cæ phiÕu vµ chøng kho¸n trªn thÞ trêng. Bëi v× sù qu¸ khÝch lÖ hoÆc qu¸ lo
©u vÒ mét ph¸n ®o¸n nµo ®ã sÏ lµm cho gi¸ cæ phiÕu vµ chøng kho¸n t¨ng hoÆc gi¶m qu¸ møc c©n b»ng
11
cung cÇu thùc sù cña nã. §©y lµ nguyªn nh©n gi¶i thÝch t¹i sao trong nhiÒu trêng hîp chóng ta thÊy gi¸ cæ
phiÕu vµ chøng kho¸n (hay trong trêng hîp ViÖt Nam gi¸ vµng tríc ®©y) lªn råi l¹i xuèng ngay sau ®ã. §©y
ch¼ng qua chØ lµ do ngêi ta qu¸ khÝch lÖ hoÆc lo ©u nªn ai còng ®æ x« ra b¸n hoÆc mua, do ®ã lµm cho gi¸
c¶ t¨ng hoÆc gi¶m m¹nh qu¸ møc cung cÇu thùc, nªn liÒn sau ®ã l¹i diÔn ra t×nh tr¹ng ng îc l¹i cho tíi khi nµo
gi¸ c¶ ë vµo møc c©n b»ng thùc cña cung vµ cÇu. ChÝnh ®©y lµ nh÷ng biÕn ®éng khã kiÓm so¸t nhÊt v× ngêi ta kh«ng thÓ x¸c ®Þnh ®îc yÕu tè t©m lý sÏ lµm cho gi¸ c¶ t¨ng hoÆc gi¶m ®Õn møc nµo.
Díi ®©y lµ m« h×nh cho thÊy l«gÝc t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè võa ®îc tr×nh bÇy tíi TTCK (xem m«
h×nh).
M« h×nh c¸c yÕu tè ¶nh hëng ®Õn TTCK
C¸c yÕu tè kinh
tÕ
YÕu tè
t©m lý
TTCK
C¸c yÕu tè
chÝnh trÞ
Qua m« h×nh ®ã chóng ta thÊy c¸c yÕu tè kinh tÕ vµ chÝnh trÞ mét mÆt ¶nh h ëng trùc tiÕp ®Õn
TTCK theo con ®êng riªng, mÆt kh¸c ®ång thêi ¶nh hëng ®Õn TTCK th«ng qua con ®êng c¸c yÕu tè t©m lý.
M« h×nh cßn cho thÊy tÝnh chÊt nh¹y c¶m cña TTCK, nghÜa lµ nh÷ng ®éng th¸i cña nã phô thuéc rÊt nhiÒu
vµo yÕu tè t©m lý. B¶n th©n c¸c yÕu tè kinh tÕ vµ chÝnh trÞ lµ c¸c yÕu tè rÊt biÕn ®éng, song chóng l¹i ® îc
khuyÕch ®¹i bëi c¸c yÕu tè t©m lý. §iÒu ®ã gi¶i thÝch t¹i sao TTCK l¹i cã nhiÒu biÕn ®éng ®Õn thÕ.
V. Qu¸ tr×nh quèc tÕ ho¸ thÞ trêng chøng kho¸n
§Õn nh÷ng n¨m 1970 ngêi ta thÊy ho¹t ®éng cña c¸c TTCK trªn thÕ giíi b¾t ®Çu lan trµn sang nhau. C¸c
giao dÞch cña chóng giê ®©y kh«ng chØ bã hÑp trong ph¹m vi quèc gia riªng lÎ n÷a. Mét c«ng ty hay mét
chÝnh phñ cã thÓ ph¸t hµnh cæ phiÕu hoÆc tr¸i phiÕu cña m×nh ë TTCK cña mét quèc gia kh¸c ®Ó huy ®éng
vèn. Do ®ã, nh÷ng giao dÞch gi÷a c¸c TTCK b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. Ngêi ta cã thÓ tham gia vµo viÖc mua b¸n
cæ phiÕu vµ chøng kho¸n ë quèc gia kh¸c, hoÆc thËm chÝ cã thÓ mua chç giao dÞch trong TTCK cña níc kh¸c.
Cã rÊt nhiÒu nguyªn nh©n dÉn ®Õn qu¸ tr×nh quèc tÕ ho¸ ®ã. Nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n nhÊt vµ quan träng
nhÊt lµ:
Thø nhÊt, vµo cuèi nh÷ng n¨m 70, ®Æc biÖt lµ ®Çu nh÷ng n¨m 80, nÒn chÝnh trÞ thÕ giíi cã nhiÒu
dÊu hiÖu s¸ng sña. Sù xÝch l¹i gÇn nhau gi÷a c¸c cêng quèc céng s¶n vµ ph¬ng t©y më ra mét triÓn väng kÕt
thóc chiÕn tranh l¹nh gi÷a hai hÖ thèng x· héi chñ nghÜa vµ t b¶n chñ nghÜa kÐo dµi tõ sau chiÕn tranh thÕ
giíi thø hai. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ mét m«i trêng míi vµ an toµn cho ®Çu t sang c¸c khu vùc cña thÕ giíi ®îc më
ra. MÆt kh¸c ®ã còng lµ thêi ®iÓm mµ hÇu hÕt c¸c níc x· héi chñ nghÜa tríc ®©y b¾t ®Çu tiÕn hµnh c¸c c¶i
c¸ch kinh tÕ theo híng thÞ trêng. §©y lµ nh÷ng nguyªn nh©n quan träng cña khuynh híng më réng ®Çu t ra níc
ngoµi trªn thÕ giíi, thËm chÝ ®Çu t c¶ vµo c¸c níc x· héi chñ nghÜa". Sù më réng ®Çu t quèc tÕ nh vËy tÊt
yÕu sÏ dÉn ®Õn sù xuÊt hiÖn nhu cÇu huy ®éng vèn quy m« quèc tÕ. Mét c«ng ty khi ®Çu t ra níc ngoµi
kh«ng d¹i g× chØ nghÜ ®Õn viÖc ®a vèn cña riªng m×nh ra níc ngoµi. Tr¸i l¹i huy ®éng vèn t¹i chç vµ nhiÒu
n¬i trªn thÕ giíi, nÕu cã thÓ, ®îc coi lµ cã hiÖu qu¶ nhÊt. Nãi c¸ch kh¸c nhu cÇu huy ®éng vèn cã tÝnh chÊt
quèc tÕ nh»m môc ®Ých ®Çu t ra níc ngoµi lµ tÊt yÕu.
12
Thø hai, thªm vµo ®ã, trong giai ®o¹n nµy nÒn c«ng nghÖ thÕ giíi ®· ®¹t ®Õn tr×nh ®é ®Ønh cao.
§iÒu ®ã cho thÊy viÖc ®Çu t b©y giê muèn thùc hiÖn ®îc ®ßi hái ph¶i cã mét khèi lîng vèn rÊt lín míi cã thÓ
tiÕn hµnh ®îc. §Ó ®¸p øng ®îc ®iÒu ®ã, viÖc huy ®éng vèn trªn quy m« thÕ giíi lµ ®iÒu tÊt yÕu.
Thø ba, kÓ tõ cuèi thËp kû 70 cho ®Õn hÕt thËp kû 80 nÒn kinh tÕ thÕ giíi ph¸t triÓn rÊt thuËn lîi vµ
tèt ®Ñp. §©y lµ thêi kú nÒn kinh tÕ cña c¸c níc t b¶n ph¸t triÓn rÊt thuËn lîi víi tèc ®é cao. §ång thêi ®©y
còng lµ giai ®o¹n nhiÒu níc gäi lµ "c¸c níc míi c«ng nghiÖp ho¸ (NICs)" ra ®êi ë ch©u ¸ vµ ch©u Mü La tinh.
ThËt vËy thu nhËp ë hÇu hÕt c¸c khu vùc trªn thÕ giíi ®Òu t¨ng lªn. Do ®ã mét l îng tiÒn nhµn rçi, vµ theo ®ã
lµ nhu cÇu tiÕt kiÖm vµ ®Çu t trong c¸c tÇng líp d©n c b¾t ®Çu xuÊt hiÖn trªn quy moo thÕ giíi. Nh vËy, bªn
c¹nh nhu cÇu huy ®éng vèn, th× ®ång thêi ®· xuÊt hiÖn kh¶ n¨ng ®¸p øng nhu cÇu ®ã trªn thùc tÕ.
Thø t, thËp kû 70 vµ ®Æc biÖt lµ thËp kû 80 lµ thêi kú ph¸t triÓn rùc rì cña c«ng nghÖ Computer. Víi
sù xuÊt hiÖn cña Computer toµn bé khèi lîng giao dÞch mua b¸n, chuyÓn nhîng cæ phiÕu vµ chøng kho¸n
khæng lå trªn toµn thÕ giíi cã thÓ tiÕn hµnh ®îc. MÆc dï vÉn cßn mét sè trôc chÆc nh ®· thÊy håi n¨m 1987
vµ 1989, song vÒ c¬ b¶n toµn bé c¸c giao dÞch chøng kho¸n ®· ®îc kiÓm so¸t an toµn dùa trªn c¬ së ¸p dông
Computer trong sö lý giao dÞch t¹i c¸c TTCK. Nãi c¸ch kh¸c, vÒ mÆt kü thuËt cña sù toµn cÇu ho¸ thÞ trêng
chøng kho¸n ®· ®îc ®¶m b¶o.
Nh vËy, TTCK ®· héi ®ñ c¸c ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ cho sù quèc tÕ ho¸ cña nã. Quèc tÕ ho¸ TTCK - ®ã
lµ mét c«ng cô gióp c¸c níc hoµ nhËp vµo nÒn kinh tÕ thÕ giíi.
Tãm l¹i, vÒ mÆt lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña TTCK, cã thÓ chia lµm ba giai ®o¹n: giai ®o¹n
mét lµ giai ®o¹n tõ thÕ kû 15 vµ 16 ®Õn cuèi thÕ kû 19 trong ®ã ngêi ta mua b¸n chñ yÕu c¸c th¬ng phiÕu vµ
tr¸i phiÕu; giai ®o¹n hai lµ tõ cuèi thÕ kû 19 víi sù ra ®êi cña c«ng ty cæ phÇn, ng êi ta mua b¸n thªm mét lo¹i
chøng kho¸n khi ®ã chiÕm u thÕ lµ cæ phiÕu, ®©y lµ giai ®o¹n bïng næ cã tÝnh c¸ch m¹ng cña TTCK; vµ giai
®o¹n thø ba kÓ tõ cuèi thËp kû 70 tíi nay lµ giai ®o¹n quèc tÕ ho¸ cña TTCK.
TTCK râ rµng ®· ®ãng mét vai trß hÕt søc quan träng trong nÒn kinh tÕ cña mçi quèc gia nãi riªng vµ
trong toµn bé nÒn kinh tÕ thÕ giíi nãi chung. Nh÷ng mÆt tiªu cùc cña nã nÕu kh«ng ®îc kiÓm so¸t sÏ g©y ra
nh÷ng hËu qu¶ kh«ng tèt cho nÒn kinh tÕ vµ x· héi. KiÓm so¸t c¸c ho¹t ®éng cña TTCK ®Ó h¹n chÕ nh÷ng
tiªu cùc cña nã chÝnh lµ nhiÖm vô cña chÝnh phñ.
XÐt vÒ ®iÒu kiÖn h×nh thµnh TTCK chóng ta thÊy nh÷ng ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt cho sù h×nh thµnh
TTCK lµ:
Thø nhÊt, ph¶i cã nhu cÇu huy ®éng vèn, ®iÒu kiÖn nµy cã thÓ nãi lóc nµo còng s½n sµng .
Thø hai, thu nhËp cña d©n c ph¶i ®Õn mét møc ®é nhÊt ®Þnh lµm n¶y sinh nhu cÇu ®Çu t trùc tiÕp
cña nh÷ng ngêi tiÕt kiÖm.
Thø ba, xuÊt hiÖn lo¹i hµng ho¸ gäi lµ chøng kho¸n, trong ®ã cæ phiÕu ®ãng vai trß ®Æc biÖt quan
träng.
Thø t, ph¶i cã mét hÖ thèng luËt ph¸p h÷u hiÖu ®Ó kiÓm so¸t ho¹t ®éng cña TTCK.
13
PhÇn II: VÊn ®Ò x©y dùng ttck ë níc ta
I/ Sù cÇn thiÕt thµnh lËp thÞ trêng chøng kho¸n ë níc ta.
1. Tõ khi tiÕn hµnh c«ng cuéc ®æi míi theo NghÞ quyÕt §¹i héi VI §¶ng céng s¶n ViÖt Nam, nÒn kinh
tÕ níc ta ®· cã sù chuyÓn biÕn m¹nh mÏ: tèc ®é t¨ng trëng t¬ng ®èi cao, ®êi sèng nh©n d©n ®îc c¶i thiÖn
®¸ng kÓ, c¸c nguån tiÒn tÖ tÝch tô trong mäi tÇng líp d©n c ®· ®îc ®éng viªn, khai th¸c b»ng nhiÒu h×nh
thøc kh¸c nhau. Víi chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch c¸c thµnh phÇn kinh tÕ ph¸t triÓn, nhu cÇu huy ®éng vèn ®Çu
t ngµy cµng t¨ng vµ kh¶ n¨ng cung cÊp vèn còng ngµy cµng lín m¹nh. Trong c¬ chÕ míi, ho¹t ®éng giao l u vèn
®· ®îc khai th«ng vµ trªn thùc tÕ, mét thÞ trêng vèn ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë ViÖt nam. Tuy nhiªn, sù ph¸t
triÓn cña thÞ trêng vèn ViÖt nam cho tíi nay cßn cha ®îc qu¶n lý, kiÓm so¸t mét c¸ch ®Çy ®ñ, c¸c c«ng cô cña
thÞ trêng nµy cha ®îc hoµn chØnh vµ cha cã sù bæ sung, hç trî lÉn nhau ®Ó ®¸p øng nhu cÇu t¨ng tr ëng cña
nÒn kinh tÕ. §Æc biÖt, mét c«ng cô quan träng cña thÞ trêng vèn lµ thÞ trêng chøng kho¸n cho tíi nay vÉn cha
®îc h×nh thµnh.
2. ViÖc ph¸t triÓn kinh tÕ theo c¬ chÕ thÞ trêng ®· xo¸ bá t×nh tr¹ng ph©n phèi vèn theo ®Þa chØ vµ
t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c nguån vèn ®îc tù do lu©n chuyÓn gi÷a ngêi cã vèn vµ ngêi cÇn vèn. ë ®©y, quan hÖ
cung cÇu vÒ vèn ®îc gi¶i quyÕt th«ng qua thÞ trêng vµ theo c¬ chÕ thÞ trêng trªn thÞ trêng vèn.
ThÞ trêng vèn ho¹t ®éng dùa trªn c¬ së 3 c«ng cô lµ: thÞ trêng ngÇm, thÞ trêng tÝn dông th«ng qua hÖ
thèng ng©n hµng vµ thÞ trêng chøng kho¸n.
- ThÞ trêng ngÇm xuÊt hiÖn tõ rÊt l©u ®êi vµ ngµy nay vÉn tån t¹i, ph¸t triÓn ë hÇu hÕt c¸c níc, ®Æc
biÖt ë c¸c níc ch©u ¸ vµ trong céng ®ång ngêi Hoa ë níc ngoµi (Hoa KiÒu). ë níc ta , thÞ trêng ngÇm ph¸t triÓn
rÊt m¹nh th«ng qua c¸c ho¹t ®éng: ch¬i hôi, ch¬i hä, cho vay lÉn nhau gi÷a c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh, c¬
quan lµng xãm. GÇn ®©y, cßn xuÊt hiÖn t×nh tr¹ng c¸c c¬ quan xÝ nghiÑp tù ®øng ra huy ®éng vèn trong néi
bé c¸n bé c«ng nh©n viªn chøc ®Ó kinh doanh, ®©y còng lµ mét biÓu hiÖn cña thÞ trêng ngÇm.
ThÞ trêng ngÇm cã u ®iÓm lµ tæ chøc ®¬n gi¶n, chi phÝ giao dÞch thÊp, viÖc cung øng vèn nhanh,
gän. Nhng thÞ trêng nµy l¹i cã ®Æc ®iÓm lµ ph¹m vi ho¹t ®éng hÑp, khèi lîng vèn ®îc giao dÞch nhá, kh«ng
cã sù b¶o ®¶m vÒ mÆt ph¸p lý thiÕu sù kiÓm so¸t cña nhµ níc, nªn ®é rñi ro rÊt cao, dÔ r¬i vµo t×nh tr¹ng ®æ
vì do tÖ n¹n lõa ®¶o ph¸t sinh.
- ThÞ trêng tÝn dông qua hÖ thèng ng©n hµng lµ thµnh lËp c¸c ng©n hµng lµm trung gian thu hót vèn
®Ó cung øng cho nÒn kinh tÕ .
ThÞ trêng tÝn dông ra ®êi tõ nhiÒu thÕ kû nay vµ ®· ®¹t ®îc tr×nh ®é c«ng nghÖ rÊt cao. ë tÊt c¶ c¸c
níc, hÖ thèng ng©n hµng th¬ng m¹i ph¸t triÓn kh«ng ngõng vµ ®¶m nhËn kho¶ng 60-70% nhu cÇu giao dÞch
vèn cña nÒn kinh tÕ . Tuy nhiªn, thÞ trêng tÝn dông mÆc dï cã nhiÒu u ®iÓm, vÉn kh«ng tr¸nh khái h¹n chÕ,
nh: tÝnh ®éc quyÒn vÒ l·i suÊt (ng©n hµng tù ®Þnh ra l·i suÊt ®Ó vay hoÆc cho vay); vÒ ®iÒu kiÖn vay
hoÆc cho vay; vÒ khèi lîng vèn giao dÞch. §ång thêi viÖc giao dÞch vèn ®îc thùc hiÖn th«ng qua ngêi trung
gian lµ hÖ thèng ng©n hµng ®· t¸ch rêi ngêi cã vèn (ngêi ®Çu t) vµ ngêi cÇn vèn (ngêi s¶n xuÊt ), v× ng©n
hµng huy ®éng vèn cña tÊt c¶ kh¸ch hµng ®Ó tù m×nh quyÕt ®Þnh viÖc cho vay, nªn hiÖu qu¶ vèn ®Çu t
hoµn toµn phô thuéc vµo tÝnh to¸n cña Ng©n hµng mµ kh«ng cã sù tham gia cña nhµ ®Çu t (ngêi cho Ng©n
hµng vay). H¬n n÷a, viÖc kiÓm so¸t cña Nhµ níc ®èi víi thÞ trêng tÝn dông cßn nhiÒu h¹n chÕ.
- TTCK lµ thÞ trêng mua, b¸n c¸c lo¹i chøng kho¸n - nh÷ng chøng chØ ®Çu t hoÆc ghi nhËn nî víi sù
®¶m b¶o ®em l¹i thu nhËp trong nh÷ng thêi h¹n nhÊt ®Þnh.
14
TTCK ra ®êi lµ mét bíc ph¸t triÓn cao vµ hoµn thiÖn cña thÞ trêng vèn. Nguyªn t¨c ho¹t ®éng cña thÞ trêng nµy lµ: khi mét ngêi cÇn vèn, ngêi ®ã sÏ ph¸t hµnh ra mét lo¹i chøng kho¸n ®Ó b¸n cho ngêi cã vèn, ngêi cã
vèn sÏ tù do lùa chän mua lo¹i chøng kho¸n thÝch hîp víi m×nh. §ång thêi, nÕu sau khi mua thÊy cÇn ph¶i b¸n
®i ®Ó lÊy tiÒn mÆt hoÆc ®Ó mua lo¹i chøng kho¸n kh¸c, th× TTCK còng cung cÊp kh¶ n¨ng ®Ó tho¶ m·n
nhu cÇu nµy. Gi¸ c¶ cña chøng kho¸n hoµn toµn do thÞ trêng quyÕt ®Þnh. Chøng kho¸n cã hai lo¹i:
Tr¸i phiÕu (tøc lµ chøng chØ ghi nhËn nî cã l·i suÊt cè ®Þnh cho tõng kú vµ cã quy ®Þnh thêi h¹n thanh
to¸n), thuéc lo¹i nµy cã tÝn phiÕu kho b¹c, kú phiÕu ng©n hµng, tr¸i phiÕu c«ng ty, c«ng tr¸i quèc gia...
Cæ phiÕu lµ chøng chØ ®Çu t. Lo¹i nµy kh«ng cã l·i suÊt cè ®Þnh, mµ phô thuéc vµo kÕt qu¶ ho¹t
®éng kinh doanh cña c«ng ty ph¸t hµnh cæ phiÕu. Cæ phiÕu ®îc chia thµnh cæ phiÕu thêng vµ cæ phiÕu u ®·i
.v.v..
TTCK chÝnh lµ thÞ trêng mua b¸n c¸c lo¹i cæ phiÕu vµ tr¸i phiÕu. Do ®ã, cã thÓ chia thÞ tr êng nµy
thµnh thÞ trêng tr¸i phiÕu vµ thÞ trêng cæ phiÕu.
NÕu c¨n cø vµo tÝnh chÊt huy ®éng vèn, th× TTCK ®îc chia thµnh:
ThÞ trêng ph¸t hµnh (hay cßn gäi lµ thÞ trêng cÊp I), lµ thÞ trêng mua b¸n c¸c lo¹i chøng kho¸n ph¸t hµnh
lÇn ®Çu. Chøc n¨ng c¬ b¶n nhÊt cña thÞ trêng nµy lµ huy ®éng vèn ®Ó ®Çu t cho nÒn kinh tÕ, tøc lµ lµm
t¨ng thªm vèn cho nÒn kinh tÕ.
ThÞ trêng giao dÞch (hay cßn gäi lµ thÞ trêng thø cÊp), lµ thÞ trêng mua ®i b¸n l¹i c¸c chøng kho¸n ®ã.
ThÞ trêng nµy kh«ng lµm t¨ng thªm vèn ®Ó ®Çu t cho nÒn kinh tÕ, chøc n¨ng c¬ b¶n cña nã lµ t¹o sù giao lu
vèn vµ ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ ho¹t ®éng cña nÒn kinh tÕ (nÕu nÒn kinh tÕ cã hiÖu qu¶ cao th× gi¸ chøng kho¸n ë
thÞ trêng nµy sÏ lªn cao vµ ngîc l¹i). §ång thêi, thÞ trêng thø cÊp còng hËu thuÉn rÊt m¹nh mÏ cho sù ph¸t triÓn
cña thÞ trêng s¬ cÊp.
TTCK lµ mét c«ng cô rÊt quan träng cña thÞ trêng vèn, cïng víi thÞ trêng tÝn dông, TTCK sÏ h¹n chÕ
¶nh hëng tiªu cùc cña thÞ trêng ngÇm, ®ång thêi kh¾c phôc nh÷ng khiÕm khuyÕt cña thÞ trêng tÝn dông. Víi
sù ra ®êi cña TTCK, ngêi ®Çu t sÏ cã nhiÒu kh¶ n¨ng lùa chän lÜnh vùc vµ h×nh thøc ®Çu t h¬n.
3. Tõ khi thùc hiÖn chñ tr¬ng më réng quyÒn ®éc lËp s¶n xuÊt kinh doanh, tù chñ vÒ tµi chÝnh cña c¸c
doanh nghiÖp, ®· xuÊt hiÖn nhiÒu dÊu hiÖu cña sù giao lu vèn vµ thÓ hiÖn râ nÐt nhÊt vµo mÊy n¨m gÇn
®©y, sau khi nhµ níc thùc hiÖn chñ tr¬ng ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ trêng .
Tuy nhiªn, thÞ trêng vèn cha ®îc th«ng suèt, dÉn ®Õn tû lÖ tiÕt kiÖm vµ ®Çu t thÊp. ë ®©y, cã nhiÒu
lý do, nhng nguyªn nh©n c¬ b¶n lµ do:
H×nh thøc giao lu vèn cßn Ýt, chñ yÕu vÉn qua hÖ thèng ng©n hµng vµ thÞ trêng ngÇm.
C¬ chÕ giao lu vèn cßn chÞu søc Ðp nÆng nÒ cña c¸c mÖnh lÖnh hµnh chÝnh vµ c¸c chØ tiªu kÕ
ho¹ch, lµm mÊt ®i nhu cÇu giao lu vèn.
Tõ thùc tr¹ng trªn cho thÊy, ®Ó nguån vèn ë c¸c thµnh phÇn kinh tÕ cã thÓ giao lu ®îc th«ng suèt, cÇn
ph¶i ®a d¹ng ho¸ c¸c c«ng cô vµ ph¸t triÓn thÞ trêng vèn, trong ®ã, sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña TTCK lµ
hÕt søc cÇn thiÕt.
VÒ vÊn ®Ò nµy, còng cÇn nhÊn m¹nh r»ng, nÕu ®¸nh gi¸ mét c¸ch toµn diÖn th× ë ViÖt nam, TTCK
®· h×nh thµnh bíc khëi ®Çu cña mét thÞ trêng s¬ cÊp, v× b¶n th©n thÞ trêng nµy còng cßn nhiÒu h¹n chÕ.
15
Gi¸ chøng kho¸n kh«ng ®îc x¸c ®Þnh theo nguyªn t¾c thÞ trêng mµ vÉn b¸n theo mét gi¸ ghi s½n, gi¸
cøng nh¾c vµ ¸p ®Æt.
TÊt c¶ c¸c chøng kho¸n ®Òu ký danh, kh«ng ®îc mua ®i b¸n l¹i; phÇn lín c¸c lo¹i chøng kho¸n cã thêi
h¹n ng¾n (díi 1 n¨m).
ViÖc ph¸t hµnh vµ b¸n chøng kho¸n mang tÝnh chÊt "bu«ng xu«i", kh«ng cã mét tæ chøc ®øng ra kinh
doanh hoÆc m«i giíi vµ ®¹i lý, kh«ng tæ chøc ®Êu thÇu thÞ gi¸.v.v.
Do ®ã, ViÖt Nam cÇn cã mét TTCK víi mét c¬ cÊu hoµn chØnh, bao gåm c¶ thÞ tr êng s¬ cÊp vµ thÞ trêng thø cÊp, vµ cÇn ph¶i cã chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p ®Ó hoµn chØnh c¬ chÕ ho¹t ®éng cña thÞ tr êng s¬ cÊp
vµ thiÕt lËp thÞ trêng thø cÊp. §©y lµ vÊn ®Ò quan träng, v× thÞ trêng thø cÊp sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho
thÞ trêng s¬ cÊp trong viÖc ph¸t hµnh c¸c chøng kho¸n dµi h¹n. Nh÷ng khã kh¨n cña ViÖt nam trong thêi gian
võa qua trong viÖc ph¸t hµnh chøng kho¸n dµi h¹n mét phÇn do cha cã thÞ trêng thø cÊp ®Ó ngêi së h÷u cã thÓ
b¸n chøng kho¸n cña m×nh khi cÇn thiÕt.
Nh vËy viÖc thiÕt lËp TTCK ë ViÖt nam lµ hÕt søc cÇn thiÕt, nã cã ý nghÜa thùc tiÔn to lín trong
viÖc huy ®éng vèn ®Çu t ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ ®Æc biÖt lµ t¹o ®iÒu kiÖn vµ m«i trêng thuËn lîi cho
c¸c luång vèn ë trong vµ ngoµi níc ®îc lu chuyÓn th«ng suèt, gãp phÇn tÝch cùc vµo viÖc ®¸p øng nhu cÇu
vèn cña nÒn kinh tÕ . H¬n n÷a, sù hiÖn diÖn cña thÞ trêng chøng kho¸n sÏ lµ dÊu hiÖu ®¸nh dÊu kÕt qu¶ tèt
®Ñp cña viÖc thùc hiÖn chñ tr¬ng ®æi míi ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ trêng cña §¶ng vµ nhµ níc ta. Tuy nhiªn,
TTCK lµ mét thÞ trêng cao cÊp, mét giai ®o¹n ph¸t triÓn rÊt cao cña thÞ trêng vèn, nªn viÖc chuÈn bÞ chu ®¸o
cho sù ra ®êi cña TTCK ®Ó tr¸nh nh÷ng rñi ro thiÖt h¹i cã thÓ x¶y ra cho nÒn kinh tÕ vµ cho x· héi lµ hÕt søc
cÇn thiÕt.
Vµo cuèi n¨m 1995 võa qua, mét ng©n hµng th¬ng m¹i cæ phÇn t¹i TP. Hå ChÝ Minh ®· më ®ît t¨ng vèn
cæ phÇn ®¹i chóng tøc lµ b¸n cæ phÇn réng r·i ra c«ng chóng. §©y lµ mét sù kiÖn ®¸ng chó ý.
N¨m qua, theo quy ®Þnh cña Ng©n hµng nhµ níc, nhiÒu ng©n hµng th¬ng m¹i cæ phÇn cã quy m« nhá,
vèn ®iÒu lÖ thÊp muèn tån t¹i ®Òu ph¶i t¨ng vèn ®iÒu lÖ lªn Ýt nhÊt 50 tû ®ång.
Trong bèi c¶nh ®ã, mét sè Ýt ng©n hµng th¬ng m¹i cæ phÇn ®· huy ®éng ®îc vèn míi tõ c¸c cæ ®«ng
cò gãp thªm vµ më réng ra mét sè ngêi th©n quen. §a sè c¸c ng©n hµng th¬ng m¹i cæ phÇn cßn l¹i ®Òu ®ang
vÊt v¶ gi¶i quyÕt bµi to¸n t¨ng vèn ®iÒu lÖ. V× thÕ, ®· cã mét vµi ng©n hµng th¬ng m¹i cæ phÇn ph¶i mêi
gäi c«ng chóng gãp vèn. Cã thÓ xem ®©y lµ mét tÝn hiÖu cho thÊy mét TTCK phi chÝnh thøc ®· b¾t ®Çu tù
ph¸t h×nh thµnh gi÷a lóc mét TTCK chÝnh thøc cha ra ®êi.
§ît t¨ng vèn cæ phÇn ®¹i chóng nµy còng ®îc xem nh bíc khëi ®Çu xuÊt hiÖn lo¹i h×nh doanh nghiÖp:
c«ng ty cæ phÇn ®¹i chóng (Public company) - mét lo¹i c«ng ty khai sinh ra TTCK. Lo¹i c«ng ty cæ phÇn nµy
cã ®Æc ®iÓm ph¸t hµnh cæ phiÕu réng r·i ra c«ng chóng - kh¸c víi lo¹i c«ng ty cæ phÇn néi bé (Private
company) chØ ®îc ph¸t hµnh cæ phiÕu cho c¸c ®èi tîng néi bé lµ s¸ng lËp viªn vµ c«ng nh©n viªn chøc cña
c«ng ty. ChÝnh nhê ph¸t hµnh cho c«ng chóng n¾m gi÷ cæ phiÕu hä míi cã nhu cÇu mua ®i b¸n l¹i c¸c cæ phiªó
®ã, t¹o nªn mét TTCK thø cÊp.
§iÒu nµy còng cho thÊy, mÆc dï nhµ níc cha thiÕt lËp TTCK thø cÊp vµ chÝnh thøc - thêng ®îc gäi lµ
së giao dÞch chøng kho¸n. Nhng mét khi ®· ban hµnh luËt c«ng ty sÏ ngµy cµng cã nhiÒu lo¹i doanh nghiÖp lµ
c«ng ty cæ phÇn néi bé ra ®êi. DÇn dÇn, do nhu cÇu t¨ng vèn, c¸c c«ng ty nµy sÏ tiÕn lªn thµnh c«ng ty cæ
phÇn ®¹i chóng vµ dÉn ®Õn TTCK. §ã lµ diÔn biÕn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn tù ph¸t mét TTCK phi chÝnh
thøc.
16
Thùc tÕ ®ã cho thÊy ViÖt Nam ®· ®Õn lóc cÇn mét TTCK. TÊt nhiªn, nãi tíi TTCK lµ chñ yÕu ®Ò
cËp ®Õn TTCK thø cÊp. NÕu chØ cã ph¸t hµnh chøng kho¸n kh«ng th«i, th× kh«ng ®îc gäi lµ TTCK. V× chØ
khi cã ho¹t ®éng mua b¸n chøng kho¸n ®· ph¸t hµnh th× míi cã c¸c ®Æc trng riªng, høng thó vµ hÊp dÉn cña
TTCK. Trong khi cha cã TTCK nh vËy, Nhµ níc còng nªn sím ban hµnh nghÞ ®Þnh vÒ ph¸t triÓn vµ giao dÞch
chøng kho¸n chø kh«ng nhÊt thiÕt phaØ chê ®îi ®Õn ngµy khai tr¬ng Së giao dÞch chøng kho¸n ViÖt Nam,
®Ó ®iÒu chØnh c¸c ho¹t ®éng cña TTCK phi chÝnh thøc, phßng ngõa nh÷ng hiÖn tîng tiªu cùc cã thÓ x¶y ra.
II/ Hµng hãa cña thÞ trêng chøng kho¸n
Chóng ta ®ang chuÈn bÞ nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ban ®Çu ®Ó cho ra ®êi TTCK. Nh chuÈn bÞ
khung ph¸p lý, ®µo t¹o c¸n bé, chuÈn bÞ c¬ së vËt chÊt v.v... tuy vËy, vÊn ®Ò hÕt søc quan träng cÇn quan
t©m lµ chuÈn bÞ hµng hãa cho thÞ trêng nã, trong ®ã cæ phiÕu lµ hµng hãa c¬ b¶n quan träng nhÊt.
17
1. Hµng hãa cña thÞ trêng chøng kho¸n
Lµ thÞ trêng, TTCK còng cã nh÷ng hµng hãa nh c¸c thÞ trêng kh¸c. Hµng hãa cña TTCK kh«ng ph¶i lµ
c¸i g× kh¸c mµ chÝnh lµ chøng ko¸n. Chøng kho¸n lµ nh÷ng chøng th chøng nhËn cña ngêi së h÷u nã cã mét
kho¶n tµi s¶n tµi chÝnh ®· ®Çu t vµo c¸c doanh nghiÖp cæ phÇn nh c¸c lo¹i cæ phiÕu, c¸c kho¶n vay cña
chÝnh phñ, nh c¸c lo¹i tr¸i phiÕu chÝnh phñ, tr¸i phiÕu kho b¹c nhµ níc, tr¸i phiÕu ®« thÞ; c¸c kho¶n vay cña
c¸c doanh nghiÖp nh tr¸i phiÕu doanh nghiÖp; c¸c kho¶n vay cña c¸c chñ c«ng tr×nh, nh tr¸i phiÕu c«ng tr×nh,
còng nh c¸c chøng th kh¸c thuéc c«ng cô cña TTCK, nh chøng chØ ®Çu t, tr¸i quyÒn, quyÒn tiªn m¹i (right), hîp
®ång t¬ng lai v.v.. Hµng hãa cña TTCK ngµy cµng ph¸t triÓn vµ phong phó lªn theo sù ph¸t triÓn vµ tÝnh chÊt
thÞ trêng cña nÒn kinh tÕ. Bëi vËy, chñng lo¹i hµng hãa cña TTCK trong nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn rÊt ®a d¹ng.
Trong dù th¶o ph¸p lÖnh TTCK, chøng kho¸n ®îc ®Þnh nghÜa nh sau: Chøng kho¸n lµ chøng chØ hoÆc bót
to¸n (díi d¹ng giÊy tê hoÆc ghi trªn hÖ thèng ®iÖn tö) x¸c nhËn quyÒn cña ng êi n¾m gi÷ chøng kho¸n ®èi víi
tµi s¶n, vèn, bÊt ®éng s¶n, lîi nhuËn, thu nhËp cña ngêi ph¸t hµnh chøng kho¸n. Nhng chóng ta nªn ph©n biÖt ë
®©y3 kh¸i niÖm c¬ b¶n lµ: Cæ phiÕu, tr¸i phiÕu vµ tÝn phiÕu.
Cæ phiÕu lµ chøng chØ chøng nhËn quyÒn së h÷u cña chñ së h÷u t¹i c«ng ty cæ phÇn. Dù th¶o Ph¸p
lÖnh chøng kho¸n vµ TTCK ®Þnh nghÜa: “Cæ phiÕu lµ mét lo¹i chøng kho¸n x¸c nhËn mét sè quyÒn cña ngêi
së h÷u cæ phiÕu ®èi víi c«ng ty cæ phÇn: gåm quyÒn së h÷u ®èi víi tµi s¶n cña c«ng ty cæ phÇn, quyÒn ®îc
biÓu quyÕt, quyÒn nhËn cæ tøc, quyÒn u tiªn cæ phiÕu ®ît míi”. Khi b¹n mua cæ phiÕu b¹n sÏ trë thµnh cæ
®«ng. Th«ng thêng cæ ®«ng ®îc tham gia quyÕt ®Þnh nh÷ng viÖc quan träng cña c«ng ty cæ phÇn, nh bÇu
ban l·nh ®¹o c«ng ty, quyÕt ®Þnh nh÷ng ph¬ng híng kinh doanh c¬ b¶n cña c«ng ty... B¹n cµng cã nhiÒu cæ
phiÕu th× vai trß cña b¹n trong c«ng ty cµng lín. Hµng n¨m doanh nghiÖp cæ phÇn dµnh ra mét phÇn tiÒn l·i
®Ó chia cho c¸c cæ phÇn (dividen - cæ tøc). Nh vËy, mua cæ phÇn hµng n¨m b¹n sÏ nhËn ®îc l·i cæ phÇn hay
l·i cæ tøc. Møc l·i ®a ra ®Ó chia cho cæ phÇn phô thuéc vµo kÕt qu¶ kinh doanh cña doanh nghiÖp vµ quyÕt
®Þnh cña ®¹i héi cæ ®«ng vÒ tû gi¸ tiÒn l·i ®a ra ®Ó chia. Cæ phiÕu vÒ nhiÒu lo¹i:
+ Cæ phiÕu thêng
+ Cæ phiÕu u ®·i
+ Cæ phiÕu u ®·i dù phÇn
+ Cæ phiÕu u ®·i cã thÓ mua l¹i
+ Cæ phiÕu u ®·i chuyÓn ®æi
HiÖn nay chóng ta cã h¬n 190 c«ng ty cæ phÇn, trong ®ã cã kho¶ng 51 ng©n hµng cæ phÇn (31 ng©n
hµng cæ phÇn ®« thÞ vµ 20 ng©n hµng cæ phÇn n«ng th«n). Tuy nhiªn, rÊt Ýt c«ng ty cæ phÇn ®¹i chóng
(c«ng ty cæ phÇn ®¹i chøng ®îc hiÓu lµ c«ng ty b¸n Ýt nhÊt 20% sè cæ phiÕu” cho c¸c cæ ®«ng bÐ n¾m gi÷
díi 1% cæ phiÕu). Theo phßng tæng hîp. Vô c¸c ®Þnh chÕ tµi chÝnh, Ng©n hµng nhµ níc ViÖt Nam th× 100%
cæ phiÕu cña 51 ng©n hµng cæ phÇn trªn ®Òu ghi danh vµ cha ®îc mua b¸n nh hµng hãa trªn TTCK trong vµi
n¨m tíi.
Tr¸i phiÕu lµ chøng chØ tiÒn vay, nhng vay dµi h¹n, th«ng thêng trªn 1 n¨m. Mua tr¸i phiÕu b¹n sÏ nhËn
®îc mét kho¶n l·i. Khi b¹n mua tr¸i phiÕu kho b¹c ch¼ng h¹n, khi ®ã kho b¹c chøng nhËn ®· vay b¹n mét kho¶n
tiÒn vµ høa tr¶ c¶ gèc vµ l·i vµo mét thêi ®iÓm nµo ®ã trong t ¬ng lai vµ ngêi ta gäi lµ thêi gian ®¸o h¹n. Tr¸i
phiÕu kho b¹c hiÖn nay cã c¸c lo¹i: thêi h¹n 1 n¨m, 2 n¨m, 3 n¨m vµ 5 n¨m. Nh vËy, nÕu mua tr¸i phiÕu, ®Õn
thêi h¹n ®¸o h¹n sÏ nhËn ®îc c¶ gèc vµ l·i. Còng cã trêng hîp tr¸i phiÕu quy ®Þnh tr¶ l·i nhiÒu kú trong kho¶ng
18
thêi gian ®¸o h¹n (cßn gäi lµ tr¸i phiÕu cup«n), gi¶ sö tr¶ l·i 6 th¸ng, hay 1 n¨m 1 lÇn. §èi víi lo¹i tr¸i phiÕu nµy,
l¹i sÏ ®îc nhËp vµo vèn t¹i thêi ®iÓm tr¶ l·i.
Trong dù th¶o ph¸p lÖnh chøng kho¸n vµ TTCK: “Tr¸i phiÕu lµ mét lo¹i chøng kho¸n do ChÝnh phñ hay
ph¸p nh©n ph¸t hµnh x¸c nhËn quyÒn chñ nî cña ngêi së h÷u tr¸i phiÕu ®èi víi vèn gèc vµ l·i”.
Tr¸i phiÕu cã nhiÒu lo¹i:
+ Tr¸i phiÕu kho b¹c nhµ níc
+ C«ng tr¸i
+ Tr¸i phiÕu c«ng ty
+ Tr¸i phiÕu cã thÕ chÊp
+ Tr¸i phiÕu tÝn chÊp
+ Tr¸i phiÕu cÇm cè u tiªn
+ Tr¸i phiÕu thu nhËp
+ Tr¸i phiÕu chuyÓn ®æi
+ Tr¸i phiÕu chiÕt khÊu
+ Tr¸i phiÕu l·i suÊt th¶ næi
+ Tr¸i phiÕu c«ng tr×nh
+ Tr¸i phiÕu chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng
+ Kú phiÕu: Lµ tr¸i phiÕu c«ng tynhng do ng©n hµng ph¸t hµnh
Còng cã ý kiÕn nªn ph¸t triÓn tr¸i phiÕu ë níc ta tríc, bëi v× lo¹i hµng hãa nµy cña chóng ta hiÖn nay kh¸
phong phó: Theo íc tÝnh s¬ bé tõ th¸ng 6 n¨m 1995 ®Õn 29/10/1997 th× kho b¹c nhµ níc ®· ph¸t hµnh mét lîng
tr¸i phiÕu kho b¹c cã gi¸ trÞ ®Õn 2000 tû ®ång. NÕu tÝnh chung cho thêi kú 1991-1995 th× tr¸i phiÕu ®· ®îc
ph¸t hµnh theo niªn h¹n nh sau: Thêi h¹n 2 n¨m ®· 9365 tû; tr¸i phiÕu c«ng tr×nh thêi h¹n 3-5 n¨m lµ 630 tû.
Riªng n¨m 1997 kho b¹c nhµ níc ®· ph¸t hµnh 2914 tû ®ång tr¸i phiÕu kho b¹c nhµ níc cã thêi h¹n hai n¨m trë
lªn. Dù tÝnh trong n¨m 1998 chÝnh phñ sÏ ph¸t hµnh 5000 tû ®Ó bï ®¾p cho ng©n s¸ch vµ 3000 tû cho 3 dù ¸n
quèc gia lín lµ: Läc hãa dÇu Dung QuÊt, khÝ ®¹m miÒn Nam vµ Dù ¸n trång rõng. §©y lµ mét lùc lîng hµng
hãa hïng hËu tham gia TTCK.
Cßn tÝn phiÕu lµ c«ng cô vaycña thÞ trêng tiÒn tÖ, th«ng thêng lµ díi 1 n¨m vµ nã kh«ng thuéc ph¹m trï
hµng hãa cña TTCK. Trong thêi kú 1991-1996 kho b¹c còng ®· ph¸t hµnh ®Õn 14334 tû ®ång tÝn phiÕu. N¨m
1997 kho b¹c nhµ níc còng ®· ph¸t hµnh 2913,9 tû ®ång tr¸i phiÕu trong 37 phiÕu ®Êu thÇu.
Mét sè lo¹i hµng hãa kh¸c cña TTCK:
+ Chøng quyÒn, chøng khÕ
+ Chøng chØ ®Çu t
+ Hîp ®ång quyÒn lùa chän: Mua, b¸n
Hµng hãa cña TTCK sÏ phong phó vµ ®a d¹ng theo tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña thÞ trêng tµi chÝnh, cña
tÝnh thÞ trêng cña s¶n xuÊt x· héi.
H¼n mçi chóng ta, hay chóng ta ®· chøng kiÕn anh chÞ em, bÌ b¹n chóng ta mua c«ng tr¸i, tr¸i phiÕu
kho b¹c nhµ níc, cæ phÇn cña mét c«ng ty nµo ®ã... Vµ nh vËy chóng ta ®· tham gia vµo c«ng tr¸i råi ®ã.
19
TTCK ®îc t¹o ra ®Ó gióp b¹n cã thÓ mua b¸n dÔ dµng c¸c chøng kho¸n kÓ trªn. VÝ dô khi cÇn vèn ®Ó
®Çu t vµo viÖc kh¸c b¹n cã thÓ ®a chøng kho¸n cña b¹n ra “chî chøng kho¸n” (së giao dÞch chøng kho¸n hay
trung t©m giao dÞch chøng kho¸n) ®Ó b¸n, ngîc l¹i nÕu b¹n cã vèn nhµn rçi, b¹n cã thÓ mua chøng kho¸n ®Ó
®Çu t.
Ngêi ta chia TTCK ra thµnh 2 thÞ trêng con: thÞ trêng s¬ cÊp: t¹i thÞ trêng nµy x¶y ra viÖc mua b¸n lÇn
®Çu chøng kho¸n vµ t¹o vèn cho ngêi ph¸t hµnh vµ thÞ trêng thø cÊp lµ n¬i mua ®i b¸n l¹i chøng kho¸n ®îc
ph¸t hµnh ë thÞ trêng s¬ cÊp. Chøng kho¸n cã thÓ ®îc mua b¸n, trao ®æi t¹i së giao dÞch chøng kho¸n, thÞ trêng
tËp trung (The Stock Exchange), hay thÞ trêng phi tËp trung (Over The Cointer: OTC).
Trong c¬ cÊu hµng hãa cña TTCK th× cæ phiÕu th«ng thêng ®ãng vai trß hÕt søc quan träng. Mua cæ
phiÕu trë thµnh phong trµo cña toµn d©n ë c¸c níc kinh tÕ thÞ trêng ph¸t triÓn, vÝ dô ë Mü cã ®Õn 70% d©n
sè mua cæ phÇn vµ lµ cæ ®«ng.
Kinh nghiÖm ph¸t triÓn kinh tÕ quèc tÕ cho thÊy, sù ph¸t triÓn cña TTCK phô thuéc rÊt nhiÒu vµo sù
ph¸t triÓn cña thÞ trêng cæ phiÕu. §èi víi c¸c níc ®ang chuyÓn ®æi tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa tËp trung
sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng nh Hunggary, Ba Lan, Trung Quèc th× sù ph¸t triÓn ®ã liªn quan rÊt mËt thiÕt ®Õn
viÖc cæ phÇn hãa mét bé phËn doanh nghiÖp nhµ níc. Cæ phÇn hãa cµng thµnh c«ng th× cµng t¹o ®îc nhiÒu
hµng hãa cho TTCK vµ tõ ®ã t¹o ®iÒu kiÖn cho TTCK ph¸t triÓn. Ngîc l¹i, TTCK còng sÏ ph¸t huy t¸c dông
cña nã vµ sÏ thóc ®Èy, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho qu¸ tr×nh cæ phÇn hãa.
2. ViÖc cæ phÇn hãa doanh nghiÖp nhµ níc ë níc ta ra sao?
§¶ng vµ ChÝnh phñ cã quyÕt t©m rÊt cao trong viÖc cæ phÇn hãa c¸c doanh nghiÖp nhµ níc vµ thùc
hiÖn chÝnh s¸ch cæ phÇn hãa nãi chung. Tõ NghÞ quyÕt héi nghÞ T¦ II (th¸ng 11/91), BCHT¦ khãa VII; NghÞ
quyÕt ®¹i biÓu gi÷a nhiÖm kú khãa VII (th¸ng 1/1994); NghÞ quyÕt 10 cña Bé ChÝnh trÞ (ngµy 17/3/1995);
NghÞ quyÕt ®¹i héi VIII cña §¶ng; NghÞ quyÕt kú häp thø 4 Quèc héi khãa IX ®Òu ®· kh¼ng ®Þnh ®iÒu ®ã.
Cô thÓ chÝnh phñ ®· cã c¸c quyÕt ®Þnh sau: QuyÕt ®Þnh sè 143/H§BT ngµy 10/5/1990; sè 202/TC ngµy
8/6/1992; ChØ thÞ 84/TTg nµy 4/3/1993; NghÞ ®Þnh 28/CP ngµy 7/5/1996; Ngµy 4/4/1997 ®· cã c«ng v¨n sè
63-TB/TW th«ng b¸o ý kiÕn cña Bé ChÝnh trÞ “vÒ tiÕp tôc triÓn khai tÝch cùc vµ v÷ng ch¾c cæ phÇn hãa
doanh nghiÖp nhµ níc”. Vµ gÇn ®©y nhÊt, chÝnh phñ ®· cã c«ngv¨n 658/TTg: “ChØ thÞ cña Thñ tíng ChÝnh
phñ vÒ viÖc thóc ®Èy, triÓn khai cæ phÇn hãa doanh nghiÖp nhµ níc”. Chóng ta còng cã ban chØ ®¹o Trung ¬ng cæ phÇn hãa doanh nghiÖp nhµ níc. §©y lµ viÖc lµm võa hîp ý ®¶ng võa phï hîp víi quyÒn lîi cña nh©n
d©n vµ lµ ®iÒu kiÖn hÕt søc quan träng thóc ®Èy TTCK ph¸t triÓn.
Sau gÇn 3 n¨m thÝ ®iÓm, tæng kÕt kÕt qu¶ cña 13 doanh nghiÖp nhµ níc ®· cæ phÇn hãa ®Çu tiªn th×
thÊy c¸c doanh nghiÖp nµy ®· thÓ hiÖn râ tÝnh u viÖt cña m×nh: Vèn huy ®éng ®îc ®· tËp trung ®Çu t
chiÒu s©u, ®æi míi c«ng nghÖ, v× vËy n¨ng suÊt hiÖu qu¶ ®· ®îc t¨ng lªn. QuyÒn lîi cña ngêi lao ®éng g¾n
liÒn víi c«ng ty, nªn ngêi lao ®éng lµm viÖc víi tinh thÇn tr¸ch nhiÖm cao h¬n: L·nh ®¹o c«ng ty còng cè g¾ng
h¬n; §êi sèng cña ngêi lao ®éng còng ®îc c¶i thiÖn h¬n; PhÇn ®ãng gãp vµo ng©n s¸ch ngµy mét lín h¬n. Cô
thÓ lµ:
- Vèn b×nh qu©n t¨ng 45%
- Doanh thu t¨ng b×nh qu©n 56,9% n¨m
- Lîi nhuËn t¨ng b×nh qu©n 70,2%
- Nép ng©n s¸ch t¨ng b×nh qu©n 98% n¨m
- ViÖc lµm t¨ng b×nh qu©n 56,8% n¨m
20
- Xem thêm -