Tài liệu Luận văn thể loại truyện nôm trong chương trình ngữ văn phổ thông

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC NGÔ THU HƯƠNG THỂ LOẠI TRUYỆN NÔM TRONG CHƯƠNG TRÌNH NGỮ VĂN PHỔ THÔNG LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM THÁI NGUYÊN - 2019 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC NGÔ THU HƯƠNG THỂ LOẠI TRUYỆN NÔM TRONG CHƯƠNG TRÌNH NGỮ VĂN PHỔ THÔNG Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Dương Thu Hằng THÁI NGUYÊN - 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đề tài luận văn: “Thể loại truyện Nôm trong chương trình Ngữ văn phổ thông” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 6 năm 2019 Tác giả luận văn Ngô Thu Hương ii LỜI CẢM ƠN Với tình cảm chân thành nhất của mình, em xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Dương Thu Hằng, người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ và tạo điều kiện cho em trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Em xin trân trọng cảm ơn các thầy cô giáo trong Ban Giám hiệu, khoa Báo chí - Truyền thông và văn học, trường Đại học Khoa học - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi và giúp đỡ em trong quá trình học tập và nghiên cứu luận văn. Xin gửi lời cảm ơn đến Ban giám hiệu trường THPT Đại Từ và các đồng nghiệp đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Xin chân thành cảm ơn bạn bè và những người thân đã động viên và nhiệt tình giúp đỡ em trong thời gian hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, tháng 6 năm 2019 Tác giả luận văn Ngô Thu Hương iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ..................................................................................................... ii MỤC LỤC ......................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ...................................................................... v MỞ ĐẦU............................................................................................................ 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 2 3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu ................................................................ 6 4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu ......................................................... 7 5. Phạm vi nghiên cứu ....................................................................................... 8 6. Cấu trúc của luận văn .................................................................................... 8 7. Đóng góp của luận văn .................................................................................. 8 NỘI DUNG ...................................................................................................... 10 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI ................................................................................................... 10 1.1. Một số vấn đề chung về thể loại truyện Nôm .......................................... 10 1.1.1. Khái niệm truyện Nôm .......................................................................... 10 1.1.2. Phân loại truyện Nôm............................................................................ 11 1.1.3. Đặc điểm cơ bản của truyện Nôm ......................................................... 13 1.1.4. Vị trí, vai trò của thể loại truyện Nôm trong nền văn học dân tộc ....... 18 1.2. Truyện Kiều của Nguyễn Du và một số trích đoạn Truyện Kiều trong chương trình phổ thông ........................................................................... 19 1.2.1. Những đặc điểm cơ bản về tác phẩm Truyện Kiều của Nguyễn Du ..... 19 1.2.2. Các trích đoạn Truyện Kiều trong chương trình Ngữ văn phổ thông hiện hành ............................................................................................... 25 1.3. Truyện Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu và một số trích đoạn Truyện Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu trong chương trình........ 26 1.3.1. Những đặc điểm cơ bản về Truyện Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu . 26 1.3.2. Các trích đoạn Truyện Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu trong chương trình Ngữ văn phổ thông hiện hành ........................................... 30 iv Chương 2. THỂ LOẠI TRUYỆN NÔM TRONG CHƯƠNG TRÌNH SÁCH GIÁO KHOA NGỮ VĂN PHỔ THÔNG HIỆN HÀNH .................................. 33 2. 1. Những tri thức cơ bản về thể loại truyện Nôm được giảng dạy trong chương trình SGK Ngữ văn phổ thông hiện hành .................................. 33 2.1.1. Tri thức về Truyện Kiều ........................................................................ 33 2.1.2. Tri thức về Truyện Lục Vân Tiên .......................................................... 36 2.2. Khảo sát thực trạng dạy - học thể loại truyện Nôm trong chương trình Ngữ văn tại nhà trường phổ thông hiện nay ........................................... 39 2.2.1. Mục đích khảo sát ................................................................................. 39 2.2.2. Đối tượng và địa bàn khảo sát............................................................... 40 2.2.3. Nội dung và cách thức khảo sát ............................................................ 40 2.3. Kết quả điều tra thực trạng ....................................................................... 41 2.3.1. Kết quả trắc nghiệm khách quan và kết quả khảo sát tự luận - một số ý kiến luận giải, đề xuất tiêu biểu ......................................................... 41 2.3.2. Một số nhận xét ..................................................................................... 41 Chương 3. PHÁT TRIỂN CHƯƠNG TRÌNH PHẦN THỂ LOẠI TRUYỆN NÔM TRONG CHƯƠNG TRÌNH SGK NGỮ VĂN PHỔ THÔNG MỚI ...... 52 3.1. Điều chỉnh hệ thống tri thức về truyện Nôm trong chương trình SGK ngữ văn phổ thông................................................................................... 53 3.1.1. Tồn tại ................................................................................................... 53 3.1.2. Đề xuất .................................................................................................. 55 3.2. Dạy học thể loại truyện Nôm trong chương trình ngữ văn phổ thông theo chủ đề .............................................................................................. 59 3.2.1. Chủ đề đạo lý ........................................................................................ 60 3.2.2. Chủ đề tình yêu ..................................................................................... 72 KẾT LUẬN...................................................................................................... 83 DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN VĂN 87 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 88 PHỤ LỤC ...................................................................................................... 104 v DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Nội dung được viết tắt GV Giáo viên HS Học sinh NXB PGS TS Nhà xuất bản Phó giáo sư tiến sĩ SGK Sách giáo khoa THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Văn học trung đại Việt Nam được hình thành, phát triển trong một thời gian dài (từ thế kỉ X đến hết thế kỉ XIX) và đã để lại những thành tựu rực rỡ, tự hào cho nền văn học nước nhà. Từ chỗ tiếp thu và ảnh hưởng sâu sắc văn hóa, văn học Trung Hoa, ông cha ta đã dần tạo nên diện mạo riêng cho nền văn học dân tộc: những sáng tác văn học bằng chữ Nôm xuất hiện từ khoảng thế kỉ XIII, đến thế kỉ XV- XVI và đã có những tác giả văn học chữ Nôm nổi tiếng như Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm; những thể loại văn học của dân tộc xuất hiện như Ngâm khúc, Truyện Nôm, Hát nói. Trong những thể loại văn học được viết bằng ngôn ngữ dân tộc của nền văn học trung đại Việt Nam, truyện Nôm là một thể loại đạt được nhiều thành tựu rực rỡ nhất, để lại dấu ấn sâu sắc nhất, được đông đảo quần chúng nhân dân yêu thích và là đỉnh cao sự phát triển văn học trung đại Việt Nam suốt 10 thế kỷ. Cho đến hôm nay, những tác phẩm truyện Nôm như Truyện Kiều của Nguyễn Du, Truyện Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu… vẫn luôn khẳng định sức sống lâu bền và là niềm tự hào của người Việt Nam. Trong chương trình Ngữ văn ở phổ thông, việc lựa chọn những thể loại văn học, các tác giả, tác phẩm giảng dạy cho học sinh (HS) có rất nhiều tiêu chí đưa ra đòi hỏi các nhà biên soạn sách phải trăn trở hướng tới để đáp ứng được mục tiêu giáo dục đạo đức, nhân cách, trí tuệ… cho các em một cách phù hợp nhất với từng lớp học, cấp học. Và trong số những thể loại được chọn đưa vào chương trình phổ thông môn Ngữ văn không khi nào thiếu vắng truyện Nôm. Những đoạn trích trong Truyện Kiều của Nguyễn Du, Truyện Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu đã được đưa vào chương trình môn Ngữ văn ở cả bậc trung học cơ sở (THCS) và bậc trung học phổ thông (THPT). Đó là minh chứng cho thấy, thể loại truyện Nôm có một vị trí rất quan trọng trong chương trình giáo dục ở phổ thông. 2 Theo Nghị quyết 29 của Ban chấp hành Trung ương Đảng, một yêu cầu mới đặt ra là phải đổi mới căn bản, toàn diện chương trình giáo dục theo định hướng phát triển năng lực người học. Trong môn Ngữ văn, điều cần được quan tâm và nhìn nhận đúng đắn hơn là không chỉ chú trọng dạy cái gì cho HS mà cần phải chú ý tới việc tổ chức các hoạt động dạy học hợp lý, hiệu quả để phát huy tốt nhất năng lực của người học. Đối với các tác phẩm văn học trung đại, khoảng cách về thời gian và cả về văn hóa với HS phổ thông là khá xa, nếu chỉ chú trọng dạy cái gì từ văn bản HS sẽ luôn cảm thấy khó hiểu, không hứng thú với bài học và hiệu quả dạy học sẽ khó đạt như mong muốn. Phải làm sao cho văn học gần với đời sống hơn, định hướng cho các em thấy được mối liên hệ giữa văn học với đời sống để môn ngữ văn trở nên thực sự cần thiết và có hiệu quả với tất cả HS phổ thông là điều quan tâm suy nghĩ của rất nhiều người. Là giáo viên (GV) dạy môn Ngữ văn ở phổ thông, trước những yêu cầu mới của giáo dục hiện nay, chúng tôi luôn trăn trở suy nghĩ: dạy những gì và dạy như thế nào để tác phẩm văn học trung đại nói chung, các đoạn trích trong những truyện thơ Nôm nổi tiếng của dân tộc nói riêng (Truyện Kiều, Truyện Lục Vân Tiên) được HS đón nhận một cách hào hứng trong giờ học, để có thể phát huy một cách tốt nhất năng lực của các em và đồng thời định hướng cho HS có được những suy ngẫm, trải nghiệm riêng sau tiết học về cách sống, cách ứng xử với bản thân, với mọi người và môi trường xung quanh một cách đúng đắn, hợp lý nhất. Vì vậy, chúng tôi mạnh dạn đề xuất nghiên cứu đề tài: Thể loại truyện Nôm trong chương trình ngữ văn phổ thông với mong muốn góp thêm góc nhìn mới về thể loại truyện Nôm trong hành trình tiếp nhận và để nâng cao hơn nữa chất lượng dạy học môn Ngữ văn ở nhà trường phổ thông hiện nay. 2. Lịch sử vấn đề Với ý thức dân tộc sâu sắc, bằng tài năng sáng tạo tuyệt vời, ông cha ta đã sáng tạo ra chữ Nôm và cùng với đó là thể loại văn học viết bằng chữ 3 Nôm. Cho đến nay có thể tự hào khẳng định truyện thơ Nôm có sức hấp dẫn, sức sống bền lâu trong lòng độc giả và là đỉnh cao của sự phát triển văn học trung đại Việt Nam. Để phổ biến rộng rãi trong nhân dân, cuối thế kỉ XIX, một số truyện Nôm đã được phiên âm ra chữ quốc ngữ như Truyện Kiều, Phan Trần, Truyện Lục Vân Tiên. Khi nghề in ấn phát triển vào đầu thế kỉ XX, truyện Nôm được in, xuất bản ở một số thành phố lớn như Sài Gòn, Hải Phòng, Hà Nội. Và cho đến nay, truyện Nôm vẫn luôn thu hút được sự quan tâm đặc biệt của công chúng. Với giá trị sâu sắc về nhiều mặt, truyện Nôm luôn được giới nghiên cứu quan tâm, viết nên nhiều công trình khám phá về thể loại văn học đặc biệt này. Được biết đến nhiều nhất là những công trình nghiên cứu như: Kiều Thu Hoạch trong luận án PTS KH Ngữ văn “Truyện Nôm bình dân của người Việt, lịch sử hình thành và bản chất thể loại”, Đặng Thanh Lê với cuốn “Truyện Kiều và thể loại truyện Nôm”. Với sự đam mê nghiên cứu của mình về thể loại truyện này, Kiều Thu Hoạch đã tiếp tục xuất bản cuốn “Thi pháp truyện Nôm”. Ngoài ra còn có rất nhiều các bài viết đăng trên các báo, tạp chí văn học thể hiện sự quan tâm tìm tòi, nghiên cứu rất sâu sắc về thể loại truyện Nôm như: “Nhân vật phụ nữ qua một số truyện Nôm” của Đặng Thanh Lê, “Thể loại truyện Nôm và sự phát triển của thể loại văn học trung đại Việt Nam” của Đoàn Thị Giang. Trong những công trình nghiên cứu về truyện Nôm kể trên, các tác giả đã đi sâu tìm hiểu về những vấn đề như nguồn gốc, nội dung, nghệ thuật, vị trí…của thể loại này. Đặc biệt trong cuốn “Truyện Nôm nguồn gốc bản chất và thể loại”, tác giả Kiều Thu Hoạch đã tập trung nghiên cứu chủ yếu vào vấn đề thể loại, đi sâu tìm hiểu nguồn gốc, quá trình hình thành phát triển thể loại, qua đó chỉ ra giá trị sâu sắc của truyện Nôm: “Xu hướng chung của truyện Nôm là đề cao trung, hiếu, tiết nghĩa, nhưng trong đa số truyện Nôm, nhất là truyện Nôm nguồn gốc ở truyện dân gian thì đó là thứ trung, hiếu, tiết, nghĩa theo quan điểm dân gian” [7, tr22]. 4 Những công trình nghiên cứu bề thế, có giá trị kể trên là những tài liệu quý báu, tạo cơ sở quan trọng cho việc nghiên cứu những tác phẩm truyện Nôm của nền văn học trung đại Việt Nam. Trong chương trình Ngữ văn ở phổ thông, truyện thơ Nôm luôn có một vị trí xứng đáng, được chọn dạy trong nhiều tiết học ở lớp 9, 10 và bài đọc thêm ở lớp 11. Với giá trị đặc biệt về nội dung và nghệ thuật, truyện Nôm thực sự có vai trò quan trọng trong việc giáo dục thế hệ trẻ từ nếp cảm, nếp nghĩ đến đạo đức, nhân cách, lối sống, cách hành xử… trong cuộc sống của các em. Đến với truyện Nôm, HS còn có thể biết được những hình thức nghệ thuật đậm đà bản sắc dân tộc Việt. Hai tác giả tiêu biểu của thể loại truyện Nôm bác học được chọn dạy trong chương trình Ngữ văn ở phổ thông là Nguyễn Du và Nguyễn Đình Chiểu - những tác gia văn học lớn của dân tộc. Đã có rất nhiều nhà nghiên cứu quan tâm tìm hiểu và viết nên những cuốn sách, những công trình phục vụ cho việc tìm hiểu những tác phẩm truyện Nôm trong chương trình ngữ văn nhưng chủ yếu là tìm hiểu riêng từng tác phẩm, từng đoạn trích, hay một khía cạnh của truyện Nôm trong chương trình như cốt truyện, nhân vật, ngôn ngữ… Vấn đề thể loại truyện Nôm trong chương trình phổ thông chưa được nhìn nhận một cách hệ thống và toàn diện. Trong cuốn “Phân tích tác phẩm văn học trung đại Việt Nam từ góc nhìn thể loại”, Lã Nhâm Thìn đã đem đến cho người đọc cách nhìn thiết thực đối với việc nghiên cứu, giảng dạy văn học từ góc nhìn thể loại. Chương V của cuốn sách đã đề cập đến đặc điểm và phương pháp phân tích truyện thơ, những định hướng khi phân tích một số đoạn trích trong truyện thơ: “Truyện được kể bằng thơ nên đặc điểm nổi bật nhất của truyện Nôm là sự kết hợp giữa yếu tố tự sự và yếu tố trữ tình” [25, tr238]. Hay “Truyện Nôm bác học một mặt khẳng định lễ giáo phong kiến, mặt khác lại đề cao tình yêu tự do, khát vọng giải phóng tình cảm. Có những tác phẩm đề cập tới những vấn đề đạo đức nhân sinh và xã hội sâu sắc như Truyện Kiều của Nguyễn Du, Truyện 5 Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu. Truyện Nôm bác học thường rất chau chuốt về nghệ thuật” [25, tr238]. Với kiệt tác Truyện Kiều của Nguyễn Du, bên cạnh những đặc điểm chung của truyện thơ Nôm còn có những sáng tạo đặc biệt của tác giả. Đặng Thanh Lê trong cuốn sách “Giảng văn Truyện Kiều” đã thể hiện những nghiên cứu sâu sắc về việc tìm hiểu và giảng dạy Truyện Kiều. Tác giả đã trình bày quan điểm về phân tích Truyện Kiều theo hướng tiếp cận thi pháp học và ngôn ngữ học. “Việc phân tích những đặc điểm trong thi pháp Truyện Kiều cần được đặt trong mối quan hệ giữa ba “cấp độ” thi pháp: thi pháp tác phẩm tự sự, thi pháp cổ điển và thi pháp Truyện Kiều. Nhìn nhận như vậy, chúng ta có thể khám phá được những nét chung và nét riêng truyền thống cộng đồng và cá tính sáng tạo, đó là quy luật phát triển của văn học cũng như một cơ sở tạo nên thiên tài Nguyễn Du và kiệt tác Truyện Kiều” [11, tr12]. Khi phân tích ngôn ngữ Truyện Kiều, Đặng Thanh Lê cũng lưu ý hai điều, đó là: “phải chú trọng đến hiệu quả thông tin tối ưu hơn là tối đa” [11, tr12]. “Những đoạn thơ đã được chọn lọc trích giảng là những đoạn thơ ưu tú… những từ ngữ, tứ thơ hay nhất thuộc hệ thống từ ngữ dân tộc và những điển cố, thi liệu, từ ngữ Hán đã được sử dụng hết sức sáng tạo” [11, tr13]. Tác giả cuốn sách “Bình giải 10 đoạn trích trong Truyện Kiều”, Trương Xuân Tiếu đã đem đến những định hướng hữu ích khi tìm hiểu một số đoạn trích trong Truyện Kiều của Nguyễn Du. Với mỗi đoạn trích cần tìm hiểu, tác giả đều giới thiệu về đoạn trích tương ứng trong Kim Vân Kiều truyện, giải thích những thành ngữ tiếng Việt, những điển cố văn học Trung Quốc được Nguyễn Du sử dụng trong đoạn trích ấy. Từ đó tạo cơ sở để tìm hiểu vị trí, bố cục và phân tích giá trị nội dung, nghệ thuật của đoạn trích. Trong chương trình ngữ văn phổ thông hiện hành, Truyện Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu được dạy học ở chương trình Ngữ văn lớp 9 và chương trình Ngữ văn nâng cao lớp 11. Với Truyện Lục Vân Tiên, người dân miền Nam ai cũng mến yêu, say mê thưởng thức. Tác phẩm này được các nhà 6 nghiên cứu dày công tìm hiểu thể hiện qua rất nhiều bài viết trong cuốn sách. Giáo sư Nguyễn Đình Chú đã nhận xét: “Về thể loại truyện thơ, Lục Vân Tiên của Đồ Chiểu đáng xếp vào hàng thứ hai sau Truyện Kiều của Nguyễn Du, sự sáng tạo nghệ thuật ở sức sống, ở khả năng phô-cờ-lo-ri-dê (dân gian hóa) của nó” [24, tr581]. Trong bài viết “Nguyễn Đình Chiểu, ngôi sao sáng trong bầu trời văn nghệ dân tộc”, cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã khẳng định: “Cho nên các nhân vật của Lục Vân Tiên: Lục Vân Tiên, Nguyệt Nga, Tiểu đồng… là những người đáng quý, đáng yêu, trọng nghĩa, khinh tài, trước sau một lòng, mặc dầu khổ cực, gian nguy, quyết phấn đấu vì nghĩa lớn. Họ là những nhân vật của một thuở đã qua, điều đó không cần phải nói. Nhưng họ là những con người có ruột gan, xương thịt. Họ sống trong một xã hội cũng như biết bao xã hội từ xưa đến nay, có người tốt, kẻ xấu, người ngay, kẻ gian, có nhiều đau khổ, bất công - họ đã đấu tranh không khoan nhượng chống mọi gian dối bất công và họ đã thắng. Họ là những tấm gương dũng cảm. Vì những lẽ đó họ gần gũi chúng ta và câu chuyện của họ làm chúng ta xúc động và thích thú” [ 20, tr27]. Tìm hiểu lịch sử nghiên cứu thể loại truyện Nôm nói chung và những truyện Nôm nổi tiếng như đã kể trên được đưa vào chương trình Ngữ văn phổ thông hiện hành, chúng tôi nhận thấy các nhà nghiên cứu đã có những kết quả tìm hiểu bề thế, có ý nghĩa và ảnh hưởng sâu sắc. Tiếp thu kết quả nghiên cứu của những bậc tiền bối, chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài Thể loại truyện Nôm trong chương trình Ngữ văn phổ thông nhằm có cái nhìn hệ thống hơn về những truyện Nôm được đưa vào chương trình giảng dạy, và đó cũng là cách để đưa văn học gần gũi với đời sống hơn góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc qua những tác phẩm có giá trị đặc biệt trong nền văn học trung đại Việt Nam. 3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Thể loại truyện Nôm trong chương trình Ngữ văn phổ thông, đặc biệt là 7 những đoạn trích trong chương trình sách giáo khoa (SGK) Ngữ văn hiện hành. 3.2. Mục tiêu nghiên cứu - Góp phần làm rõ thêm giá trị của thể loại truyện thơ Nôm, đặc biệt là các đoạn trích trong chương trình SGK Ngữ văn phổ thông hiện hành. - Góp phần phát triển chương trình SGK Ngữ văn phổ thông theo định hướng của Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn (ban hành kèm theo thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26 tháng 12 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo) đồng thời cung cấp thêm tri thức nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn ở phổ thông, làm cho tác phẩm văn học trung đại trở nên gần gũi và được các em HS yêu mến, trân trọng và định hướng tốt hơn cho sự phát triển nhân cách người học hiện nay. 4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu 4.1. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu những vấn đề liên quan đến thể loại truyện Nôm, đặc biệt là truyện Nôm của hai tác giả được dạy học trong chương trình phổ thông: Nguyễn Du và Nguyễn Đình Chiểu. - Thống kê các đoạn trích thuộc thể loại truyện Nôm có trong chương trình phổ thông để từ đó tìm hiểu sâu sắc giá trị nội dung, nghệ thuật và đề xuất hướng phát triển chương trình phù hợp nhằm phát huy năng lực người học, đưa văn học gần với đời sống hơn. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Chúng tôi vận dụng đồng bộ các phương pháp nghiên cứu sau để thực hiện luận văn: - Phương pháp khảo sát, thống kê: Phương pháp này được sử dụng với mục đích thống kê các đoạn trích thuộc tác phẩm truyện thơ Nôm được dạy và học trong chương trình Ngữ văn ở phổ thông. 8 - Phương pháp phân tích, tổng hợp: Sử dụng phương pháp này nhằm tìm hiểu những tài liệu về truyện Nôm, về việc dạy- học truyện Nôm trong chương trình phổ thông với những thuận lợi, khó khăn, cái được, chưa được để từ đó phân tích để thấy được những những nét đặc trưng riêng của thể loại, nhằm đưa ra những hướng phù hợp về cách tiếp cận những đoạn trích truyện Nôm trong chương trình, góp phần đưa văn học gần với đời sống hơn. - Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Để thấy được sự hấp dẫn của thể loại truyện Nôm trong chương trình, trong đề tài này chúng tôi có vận dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành, kết hợp khai thác tri thức văn học với các tri thức thuộc các ngành khác nhau như văn hóa, lịch sử, xã hội… 5. Phạm vi nghiên cứu - Thể loại truyện thơ Nôm; - Các trích đoạn thuộc thể loại truyện thơ Nôm được dạy trong chương trình SGK Ngữ văn phổ thông hiện hành; - Các công trình nghiên cứu có liên quan. 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Thư mục tham khảo, phần Nội dung đề tài được triển khai gồm 3 chương chính: Chương 1: Những vấn đề lí luận và thực tiễn liên quan đến đề tài Chương 2: Thể loại truyện Nôm trong chương trình SGK Ngữ văn phổ thông hiện hành. Chương 3: Phát triển chương trình phần thể loại truyện Nôm trong SGK Ngữ văn phổ thông mới. 7. Đóng góp của luận văn - Đây là công trình đầu tiên nghiên cứu về thể loại truyện Nôm trong chương trình Ngữ văn phổ thông một cách hệ thống và toàn diện. Trên cơ sở phân tích đặc điểm của thể loại truyện Nôm trong chương trình SGK Ngữ văn 9 hiện hành và khảo sát thực trạng dạy học thể loại truyện Nôm ở nhà trường phổ thông, đề tài đề xuất hướng phát triển chương trình phần thể loại truyện Nôm trong chương trình SGK Ngữ văn phổ thông mới. Qua đó, góp phần làm rõ mối quan hệ của các tác phẩm văn học trung đại trong giáo dục nhân cách HS nói riêng và trong đời sống văn hóa xã hội hiện nay nói chung. Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ góp thêm một tiếng nói nhằm bảo tồn, sống lại giá trị của thể loại truyện Nôm, giúp các em HS phổ thông thêm hứng thú tiếp nhận các tác phẩm thuộc thể loại truyện Nôm trong thời kỳ văn học trung đại Việt Nam. - Góp thêm một tài liệu tham khảo hữu ích cho việc học tập, nghiên cứu về truyện Nôm, đặc biệt là truyện Nôm của hai tác giả tiêu biểu trong nền văn học Việt Nam là Nguyễn Du và Nguyễn Đình Chiểu. 10 NỘI DUNG Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 1.1. Một số vấn đề chung về thể loại truyện Nôm 1.1.1. Khái niệm truyện Nôm Truyện Nôm là một thể loại đặc sắc của nền văn học trung đại Việt Nam thể hiện đậm nét ý thức và tài năng sáng tạo của ông cha ta. Cho đến nay đã có rất nhiều công trình nghiên cứu khoa học về truyện Nôm. Các nhà nghiên cứu đã đưa ra những khái niệm khác nhau về thể loại truyện Nôm trên cơ sở căn cứ vào thể thơ, ngôn ngữ và phương pháp sáng tác. Cuốn Từ điển thuật ngữ văn học, mục Truyện Nôm có giới thiệu ngắn gọn như sau: “Truyện Nôm là thể loại tự sự bằng thơ dài rất tiêu biểu cho văn học cổ điển Việt Nam, nở rộ vào cuối thế kỉ XVIII, đầu thế kỉ XIX, do viết bằng tiếng Việt, ghi bằng chữ Nôm nên được gọi là truyện Nôm” [5, tr.372]. Tìm hiểu các truyện Nôm của nước ta hiện còn, xét về thể thơ, chúng ta thấy có tác phẩm viết bằng thể thơ lục bát, có tác phẩm viết bằng thể thơ Đường luật. Song tiêu biểu hơn cả là loại truyện Nôm viết bằng thể thơ lục bát. Truyện Nôm được xem xét là thể loại tự sự bằng thơ dài nhưng nó có những đặc trưng riêng biệt để phân biệt với những thể loại văn học khác. Trong mục Truyện thơ Nôm và Truyện Kiều, cuốn Thi pháp Truyện Kiều, Trần Đình Sử đã chỉ rõ sự khác biệt giữa truyện thơ Nôm với sử thi, cổ tích, tiểu thuyết hiện đại. Giáo sư (GS) Trần Đình Sử cho rằng: “Cho đến trước Truyện Kiều của Nguyễn Du, thể loại truyện Nôm đã hình thành từ nhu cầu diễn ca, diễn Nôm để sáng tác thành một thể loại tự sự dân tộc. Truyện Nôm là một thể loại có nội dung thế sự, đời tư, không phải thể loại sử thi như diễn ca lịch sử. Khác với cổ tích, truyện Nôm là hình thức tự sự hướng tới khắc 11 họa hình ảnh của chủ thể con người với đời sống nội tâm, ý nghĩ, lời nói, tư tưởng. Nhưng khác với tiểu thuyết hiện đại, truyện Nôm là thể loại “truyện vừa” trung đại, chỉ kể các sự tích và nhân vật trong quan hệ nhân quả sít sao, chặt chẽ, có hậu. Truyện Nôm nói chung chưa biết đến các chi tiết “thừa”, nó chưa cho ta biết về vô thức và trạng thái thế giới bao la xung quanh con người và sự việc”[21, tr.102]. Qua sự tìm hiểu, nghiên cứu sâu sắc của mình, các nhà nghiên cứu đã đưa ra những khái niệm về thể loại truyện Nôm. Mỗi nhà nghiên cứu sẽ có cách diễn đạt riêng, song tựu chung lại chúng tôi khái quát về thể loại này như sau: Truyện Nôm là loại hình tự sự bằng thơ, chủ yếu sử dụng thể thơ lục bát, dùng chữ Nôm làm văn tự. Mỗi tác phẩm truyện Nôm đều có cốt truyện hoàn chỉnh, được tạo nên bởi các sự kiện, tình tiết, biến cố, xoay quanh cuộc đời, số phận của nhân vật chính. Việc sử dụng thể thơ lục bát truyền thống và ngôn ngữ dân tộc là chữ Nôm, truyện Nôm đã khẳng định dấu ấn riêng của nền văn học nước nhà, bước đầu thoát khỏi ảnh hưởng nặng nề của văn học Trung Quốc. 1.1.2. Phân loại truyện Nôm Trong nền văn học trung đại Việt Nam, truyện Nôm là thể loại có số lượng tác phẩm khá đồ sộ. Được hình thành từ khoảng thế kỉ XVI, XVII, phát triển nở rộ vào khoảng cuối thế kỉ XVIII, đầu thế kỉ XIX, chịu sự ảnh hưởng của những hoàn cảnh xã hội khác nhau trong một khoảng thời gian rất dài, việc phân loại truyện Nôm không đơn giản. Bằng căn cứ có cơ sở khoa học, các nhà nghiên cứu đã đưa ra những cách phân loại truyện Nôm khác nhau như sau: Dựa vào nguồn gốc và thể tài, có 3 loại truyện Nôm: Thứ nhất, loại lấy đề tài từ các truyện cổ dân gian như truyện Tấm Cám, truyện Trương Chi, Thạch Sanh; Thứ hai, loại lấy đề tài, cốt truyện từ văn học Trung Quốc như truyện Hoa Tiên; Thứ ba, loại lấy đề tài, cốt truyện từ những sáng tác chữ Hán hoặc những sự tích có thật ở Việt Nam như Tống Trân Cúc Hoa. 12 Dựa vào mối quan hệ với tác giả, có thể chia truyện Nôm thành hai loại là truyện Nôm hữu danh và truyện Nôm khuyết danh. Dựa vào nội dung và hình thức sáng tác, truyện Nôm được chia thành hai loại là truyện Nôm bình dân và truyện Nôm bác học. Dựa vào nội dung và thể tài, có thể chia truyện Nôm thành các loại: loại có tính chất lễ nghi, tôn giáo, loại truyện lãng mạn, loại truyện thế sự, loại truyện lịch sử, loại truyện luân lí đạo đức. Mỗi cách phân loại truyện Nôm như đã thống kê trên đều có những ưu điểm và tồn tại nhất định, chỉ mang tính tương đối, không có cách phân loại nào là tuyệt đối hợp lý. Song có thể thấy, phân chia truyện Nôm thành hai loại là truyện Nôm bình dân và truyện Nôm bác học là phương án được nhiều nhà nghiên cứu đồng thuận. Bởi cách phận loại này đã bám khá sát vào đặc điểm nội dung và hình thức nghệ thuật của các tác phẩm truyện Nôm. Truyện Nôm bình dân hầu hết không có tên tác giả. Song, người ta có thể phỏng đoán tác giả của nó là những nho sĩ bình dân bởi căn cứ vào trình độ học vấn, trình độ tu dưỡng nghệ thuật, căn cứ vào cách nhìn nhận các vấn đề nhân sinh và xã hội được thể hiện trong tác phẩm. Cốt truyện trong các truyện Nôm bình dân thường dựa theo những câu chuyện cổ dân gian Việt Nam. Truyện Nôm bình dân sáng tác để kể là chính, được lưu truyền trong dân gian trước khi được in ra thành văn bản. Chính vì vậy, trong truyện Nôm bình dân, cách sử dụng ngôn ngữ, cách diễn đạt rất bình dị, dễ hiểu, gần với lời ăn tiếng nói của nhân dân lao động, thể hiện tâm tư, tình cảm, quan niệm, và cả những ước mơ, khát vọng của nhân dân. Truyện Nôm bình dân rất gần với truyện dân gian nhưng không phải là truyện dân gian. Về một mặt nào đó, có thể nói, truyện Nôm bình dân là chiếc cầu nối liền giữa văn học dân gian với truyện Nôm bác học. Những truyện Nôm bình dân được phổ biến rộng rãi 13 trong dân gian là: Thạch Sanh, Tống Trân - Cúc Hoa, Lý Công, Tấm Cám, Thoại Khanh - Châu Tuấn… Truyện Nôm bác học phần lớn là có tên tác giả, chỉ có một số ít tác phẩm là khuyết danh. Tác giả của truyện Nôm bác học là những người thuộc giai cấp phong kiến quý tộc, trình độ học vấn uyên bác, có quá trình rèn luyện và trình tu dưỡng nghệ thuật. Khác với truyện Nôm bình dân, cốt truyện trong những truyện Nôm bác học chủ yếu mượn từ văn học cổ Trung Quốc, chỉ một số rất ít là được hư cấu. Truyện Nôm bác học được sáng tác theo phương thức của văn học thành văn, chủ yếu là để đọc nên các tác giả khá cầu kì, tinh tế trong cách diễn đạt, sử dụng nhiều điển tích, điển cố, ngôn ngữ trau chuốt, giàu hình ảnh, đạt đến trình độ nghệ thuật cao. Các tác phẩm truyện Nôm bác học tiêu biểu có thể kể đến là Hoa tiên kí của Nguyễn Huy Tự, Sơ kính tân trang của Phạm Thái, kiệt tác Truyện Kiều của Nguyễn Du, Truyện Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu. Qua sự phân loại như trên, ta có thể khẳng định, thể loại truyện Nôm đã thể hiện được những đặc trưng riêng và để lại dấu ấn đặc biệt trong nền văn học trung đại Việt Nam. Những tác phẩm truyện Nôm thời trung đại đã góp phần quan trọng tạo nên sức sống, giá trị, bản sắc của văn học dân tộc Việt Nam trong mọi thời kì. 1.1.3. Đặc điểm cơ bản của truyện Nôm 1.1.3.1. Đặc điểm về nội dung Tìm hiểu đặc điểm cơ bản về nội dung của truyện Nôm, chúng tôi xem xét chủ yếu ở hai phương diện là đề tài và chủ đề tác phẩm. Về đề tài trong các tác phẩm truyện Nôm, có thể thấy sự ảnh hưởng sâu sắc nguồn đề tài từ các sáng tác dân gian và sự tiếp thu ảnh hưởng của văn học nước ngoài mà chủ yếu là của văn học Trung Quốc. Vì vậy, nguồn gốc đề tài cốt truyện của truyện Nôm thường được chia thành ba nhóm cơ bản như sau: