Tài liệu Luận văn thế giới nhân vật trong truyện ngắn ma văn kháng từ 1986 tới nay

Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------------------------------------- ĐÀO THỊ MINH HƯỜNG THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN MA VĂN KHÁNG TỪ 1986 TỚI NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC HÀ NỘI - 2010 1 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------------------------------------- ĐÀO THỊ MINH HƯỜNG THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN MA VĂN KHÁNG TỪ 1986 TỚI NAY Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60 22 34 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Hà Văn Đức Hà Nội - 2010 2 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay MỤC LỤC Trang A. MỞ ĐẦU 7 1. Lí do chọn đề tài. 7 2. Lịch sử vấn đề 9 3. Đối tượng nghiên cứu 16 4. Phương pháp nghiên cứu. 16 5. Cấu trúc luận văn. 16 B. NỘI DUNG 17 Chương1. Hành trình nghệ thuật của ma văn Kháng và vị trí thể loại truyện ngắn trong sự nghiệp sáng tác của nhà văn 17 1.1. Hành trình nghệ thuật của Ma Văn Kháng 18 1.2. Vị trí thể loại truyện ngắn trong sự nghiệp sáng tác của nhà văn 23 1.2.1. Khái niệm truyện ngắn 24 1.2.2. Vị trí thể loại truyện ngắn trong sự nghiệp sáng tác của nhà văn 27 Chương 2. Các kiểu nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng 31 2.1. Giới thuyết về nhân vật và vai trò của nhân vật trong truyện ngắn. 31 2.1.1. Giới thuyết về nhân vật 31 2.1.2. Vai trò của nhân vật trong truyện ngắn 32 2.2. Các kiểu nhân vật chính trong truyện ngắn Ma Văn Kháng 36 2.2.1. Nhân vật người yếu đuối 36 2.2.2. Nhân vật bi kịch 43 2.2.3. Nhân vật tha hóa 47 5 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay 2.2.4. Nhân vật vượt lên số phận 54 Chương 3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng 63 3.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật qua yếu tố nhân tướng, nghề nghiệp 63 3.1.1. Yếu tố tướng hình. 63 3.1.2. Yếu tố nghề nghiệp 70 3.2. Nghệ thuật xây dựng qua yếu tố tâm linh. 74 3.2.1. Định mệnh, nghiệp căn 75 3.2.2. Giấc mơ 77 3.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật qua yếu tố ngôn ngữ, giọng điệu 81 3.3.1. Yếu tố ngôn ngữ 81 3.3.2. Yếu tố giọng điệu 87 C. KẾT LUẬN 97 D. THƯ MỤC THAM KHẢO 101 6 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay A. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài: Ma Văn Kháng là nhà văn có vị trí quan trọng trong nền văn học Việt Nam đương đại. Bảy mươi tư tuổi đời và trên năm mươi năm cầm bút, với tinh thần miệt mài, cần mẫn, với niềm say mê, đau đáu với nghề, Ma Văn Kháng thực sự “giàu có” trong khu vườn văn của mình: với 13 tiểu thuyết, trên 200 truyện ngắn, và một hồi ký văn chương đầy đặn…đã phần nào đáp ứng lòng mong mỏi của không chỉ đồng nghiệp mà với cả đông đảo công chúng yêu văn chương ông.. Có thể nói, văn Ma Văn Kháng luôn thấm đẫm chất đời và mang hơi thở cuộc sống, nó không chỉ in đậm dấu ấn phong cách nghệ thuật của nhà văn, mà ngay từ khi ra đời nó đã dự báo tính thời đại của đời sống văn học và tinh thần nhân văn mới mẻ Có được điều ấy chính bởi dòng chảy văn chương của nhà nghệ sỹ được khơi từ mạch nguồn ấm áp của chính cuộc sống. Mỗi trang viết của ông không chỉ thấm đẫm những quan niệm nhân sinh, thế sự mà dường như soi thấu tâm can, gan ruột con người, mỗi tác phẩm vừa là tiếng nói đồng cảm, sẻ chia với nỗi đau khổ của con người vừa đấu tranh quyết liệt cho cái đẹp, cái thiện ở cuộc đời. Cùng thời với các nhà văn có nhiều đóng góp cho nền văn học Việt Nam trong giai đoạn văn học sau 1975, đặc biệt là dòng văn học sau Đổi mới như Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Khải, Lê Lựu, Nguyễn Mạnh Tuấn,...Ma Văn Kháng không còn là cái tên xa lạ với cả người yêu văn chương cũng như giới phê bình nghiên cứu. Bởi lẽ, “ngay từ những sáng tác đầu tay, người cầm bút đã đến với người đọc trong tư cách một nhà văn có ý thức về chỗ đứng trong vương quốc văn chương, nghệ thuật” (PGS. TS. Lã Nguyên). Có thể nói, với số lượng tác phẩm ra đời đều đặn chính là cách Ma Văn Kháng đáp lại những tình 7 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay cảm yêu mến của công chúng đối với ông, cũng như minh chứng những lao động nghệ thuật nghiêm túc, không ngừng sáng tạo và tìm tòi nhằm xác lập một hướng đi, một lối ra cho tiểu thuyết và truyện ngắn đương đại của nhà văn. Thành tựu của Ma Văn Kháng kết tinh ở cả hai thể loại: tiểu thuyết và truyện ngắn. Đặc biệt là truyện ngắn, một thể loại “giống như một búp chè được sao khô, nén chặt lại, nhưng khi dội nước vào thì tở ra, cho cả một đại dương nước trà thơm” [27; 414] ấy đã đưa nhà văn đến với duyên văn chương và trình trước làng văn đứa con tinh thần đầu đời của mình, đó là truyện ngắn Phố cụt (1961). Từ dấu mốc đầu tiên này, truyện ngắn đã tiếp tục góp phần khẳng định tên tuổi nhà văn và sau này giúp Ma Văn Kháng gặt hái được những thành công nhất định: Với Giải nhì (không có giải nhất) – cuộc thi truyện ngắn Báo Văn Nghệ 1988; Giải “Cây bút vàng” trong cuộc thi truyện ngắn và ký năm 1996 – 1998 do Bộ Công an và Hội Nhà văn Việt Nam đồng tổ chức; giải thưởng văn học ASEAN, 1998; giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật đợt I, năm 2001. Những giải thưởng ấy đã ghi nhận những lao động nghệ thuật bền bỉ, sung sức trên cánh đồng văn chương của ông đối với văn học Việt Nam hiện đại. Trong luận văn này, chúng tôi quan tâm tới những cống hiến và đóng góp to lớn của Ma Văn Kháng ở mảng truyện ngắn, đặc biệt là thế giới nhân vật vô cùng phong phú trong sáng tác của nhà văn ở thể loại này. Đó là sự chọn lựa không chỉ xuất phát từ tình cảm cá nhân mà còn từ một nhu cầu khoa học thực sự. Thông qua một hiện tượng tiêu biểu cũng như những đóng góp to lớn của một cá nhân, để qua đó đánh giá được thực tiễn phát triển của thể loại này trong giai đoạn văn học Đổi mới nói riêng và văn học Việt Nam đương đại nói chung. Đã có không ít bài viết, công trình nghiên cứu về sáng tác của Ma Văn Kháng, nhưng chưa có công trình nào nghiên cứu một cách chuyên sâu, đầy đủ 8 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay và hệ thống về thế giới nhân vật, đặc biệt là thế giới nhân vật trong sáng tác của ông ở mảng truyện ngắn sau năm 1986. Với những lý do trên, chúng tôi chọn đề tài luận văn là Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay, nhằm khảo sát để thấy được nét đặc trưng của truyện ngắn Ma Văn Kháng và khẳng định sự tìm tòi, đổi mới đối với giá trị nghệ thuật trong sáng tác của Ma Văn Kháng, từ đó góp phần khẳng định tài năng, tâm huyết và đóng góp to lớn của nhà văn đối với nền văn học Việt Nam đương đại. 2. Lịch sử vấn đề: Nhìn lại sự nghiệp sáng tác của nhà văn chúng ta có thể nhận thấy Ma Văn Kháng không chỉ thành công ở mảng tiểu thuyết mà cả ở thể loại truyện ngắn. Song hành cùng với chặng đường sáng tác của ông, đặc biệt từ sau khi văn học phất lá cờ đổi mới, các tác phẩm của nhà văn càng thu hút sự quan tâm của giới nghiên cứu, phê bình và giảng dạy văn học. Điểm lược các công trình nghiên cứu, các bài báo, từ báo viết đến báo mạng viết về Ma Văn Kháng, có thể kể đến như: Lã Nguyên – Khi nhà văn đào bới bản thể ở chiều sâu tâm hồn, 1999; Nguyễn Đăng Điệp - Cảm nhận về Đầm Sen của Ma Văn Kháng, Tạp chí Diễn đàn văn nghệ Việt Nam, số 5, 1998; Nguyễn Thị Huệ - Tư duy mới về nghệ thuật trong sáng tác của Ma Văn Kháng những năm 80, Tạp chí Văn học, số 2, 1998; Xuân Tùng, Nhà văn Ma Văn Kháng trả lời phỏng vấn: “Nhà văn cần có cái tâm”, Giáo dục Thời đại, ngày 24/4/1999; Hoàng Yến, Truyện ngắn San Cha Chải – bài ca của Thuyết tính thiện, Tạp chí Văn hóa văn nghệ Công an, số 11, 1998; Võ Văn Trực- Nhà văn Ma Văn Kháng: Chi chút như con ong làm mật, http://antgct.cand.com.vn ; Nguyễn Ngọc Thiện - (2000), Tài năng và bản lĩnh nghệ sĩ, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội; Nguyễn Ngọc Thiện, Hỏi chuyện nhà văn Ma Văn Kháng, Báo Văn 9 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay nghệ thành phố Hồ Chí Minh, số 45, 1998; Đặng Hiển, Một chiều giông giómột bài ca lao động, một niềm tin ở con người và sự sống, Báo Giáo dục và thời đại, số 20, 2003; Bùi Hiển, Vẻ đẹp thuần khiết trong Trăng soi sân nhỏ, Văn nghệ, số 12, 1995; Trần Bảo Hưng, Đọc Heo may gió lộng của Ma Văn Kháng, báo văn nghệ, số 47,1993; Nguyễn Thị Bích - Nhân vật người phụ nữ trong "Trốn nợ" của Ma Văn Kháng; Đỗ Phương Thảo (2008), Nghệ thuật tự sự trong sáng tác của Ma Văn Kháng, Nxb Văn học, Nguyễn Tiến Lịch (2007)- Thi pháp truyện ngắn Ma Văn Kháng, Luận văn thạc sỹ - ĐH KHXH &NV, ĐHQG HN, Trần Thị Thanh Huyền (2007), Tiểu thuyết về đề tài miền núi của Ma Văn Kháng, Luận văn thạc sỹ - ĐH KHXH &NV, ĐHQG HN, Nguyễn Thị Hoa (2008)- Tiểu thuyết thế sự đời tư của Ma Văn Kháng, Luận văn thạc sỹ - ĐH KHXH &NV, ĐHQG HN; Dương Thị Thanh Hương (2009) Phong cách tiểu thuyết Ma Văn Kháng, Luận văn tiến sỹ - ĐH KHXH&NV, ĐHQGHN…Các bài báo, công trình nghiên cứu này đều tập trung khai thác các khía cạnh, các mảng đề tài, đa diện, đa chiều, nhằm tìm ra những cái đẹp của văn chương Ma Văn Kháng, cũng như sự nỗ lực, cống hiến hết mình cho văn chương, nghệ thuật của ông. Điều này cho thấy Ma Văn Kháng và sáng tác của ông được dư luận chú ý quan tâm và ít nhiều cũng là một hiện tượng nổi bật của văn học đương đại. Trên cơ sở tìm hiểu các công trình nghiên cứu, phê bình và các bài báo viết về Ma Văn Kháng, chúng tôi xin điểm lại một số khuynh hướng đề cập đến đặc điểm truyện ngắn, sự thể hiện phong cách văn chương, quan niệm nghệ thuật về con người cũng như thế giới nhân vật trong sáng tác của Ma Văn Kháng, ở cả hai giai đoạn trước và sau Đổi mới.. Với những sáng tác những năm 1986 trở về trước, thực tế cách phân mốc này ít nhiều dựa trên những thay đổi về giá trị văn chương của nhà văn sau 10 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay này, tuy nhiên chỉ mang tính tương đối và chứa đựng mục đích nghiên cứu của người viết. Vì thực chất dòng chảy văn chương của Ma Văn Kháng là một mạch nguồn xuôi chiều, tiếp nối và phát triển. Nói tới những sáng tác của ông ở giai đoạn này, đặc biệt, khi quan tâm tới thế giới nhân vật của Ma Văn Kháng, nhà nghiên cứu Lã Nguyên cho rằng: “Đời sống con người và xã hội vùng biên ải gắn chặt với trình độ văn hóa, một giới hạn văn minh. Thế giới ở thời mới khai thiên là nơi ngự trị của cái hoang sơ, rừng rú. Vô khối con người ở đây không ý thức được hành vi của mình. Cho nên, không phải ai có dính líu với địch đều là kẻ thù của nhân dân. Có lẽ Ma Văn Kháng đã viết Giàng Tả để nói lời minh oan cho những con người như thế”[23;12]. Trước Đổi mới, Ma Văn Kháng tập trung viết về đề tài miền núi, giai đoạn này cũng là sự thử nghiệm của ngòi bút nên các tác phẩm của ông chưa thực sự nổi bật, các bài viết về nhà văn cũng thưa thớt. Xa Phủ là tập truyện ngắn đầu tay của Ma Văn Kháng. Sự xuất hiện của tập truyện đã gây chú ý và có một số bài viết đánh giá. Có thể kể đến bài viết đầu tiên của tác giả B.V.N đăng trên Báo Nhân dân ngày 5/7/1970. Theo B.V.N thì Xa Phủ nhắc đến cái cũ để thấy được bản chất tốt đẹp của xã hội ta, phản ánh một cách tập trung sự đổi mới của các dân tộc ít người vùng Tây Bắc”. Khi khái quát những sáng tác của Ma Văn Kháng về miền biên ải Lã Nguyên nhận định: “Mọi sự chú ý của nhà văn đều hướng về vùng biên ải. Vùng biên ải là nhan đề một cuốn tiểu thuyết của Ma Văn Kháng. Các truyện ngắn Giàng Tả, kẻ lang thang, Vệ sỹ của quan châu, Ông lão gác vườn và con chó Phúm, Mã Đại Câu – người quét chợ Mường Cang, Móng vuốt thời gian, Thím Hoóng… đều là những truyện ngắn đặc sắc viết về vùng biên ải. Đây mới đúng là mảnh đất cung cấp nhiều chất liệu giúp Ma Văn Kháng đưa ra những khái quát nghệ thuật mới mẻ”; “Sáng tác của Ma Văn Kháng gợi dậy ở người 11 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay đọc tình cảm xót xa, vừa giận vừa thương: xót xa những kiếp người không được làm người, thương cho sự hoang sơ, mông muội và giận thay cho sự bạo tàn, man rợ mang “hình sắc của thời mới khai thiên” [23; 14]. Nhìn chung, khi bàn về tác phẩm của Ma Văn Kháng trong giai đoạn trước Đổi mới, giới nghiên cứu phê bình đều thống nhất khẳng định sáng tác của nhà văn hầu như tập trung vào đề tài miền núi, những con người miền núi, những vùng đất, những cảnh đời ông đã chứng kiến và đi qua trên miền biên ải còn nhiều hoang sơ của “thời mới khai thiên” này. Sáng tác của Ma Văn Kháng thành công hơn ở những năm sau Đổi mới, thế nên số lượng, chất lượng của các bài nghiên cứu ở hai thời kỳ này cũng có sự khác biệt. Sau năm 1986, vẫn tiếp tục mảng đề tài về miền núi Tây Bắc, tuy nhiên, giai đoạn này, ngòi bút của Ma Văn Kháng không chỉ hướng tới những vấn đề xã hội, con người của miền núi mà văn chương ông đã dành phần lớn “mối quan hoài” về con người, tình đời trong đời sống xã hội vùng thành thị và nông thôn đang thay đổi từng ngày cùng công cuộc đổi mới của đất nước nhìn dưới góc độ đạo đức, nhân sinh. Với nhãn quan tinh tế, thái độ bao dung và tấm lòng nhân ái, Ma Văn Kháng đã bóc dần những lớp lang của đời sống xã hội thể hiện trong từng cảnh sinh hoạt đời thường, những quan hệ, những cách ứng xử phô bày sự lựa chọn theo lợi ích cá nhân của con người trước trục xoay biến ảo của nền kinh tế thị trường; “sự đốn mạt, ma quái, tà ngụy của cuộc đời từ góc độ nhân tính” [23; 18]; “sự thiếu hụt nhân tính, thói vụ lợi tầm thường, thói đạo đức giả, thói đố kỵ ghen ghét, tính ích kỷ thâm căn, khả năng không thể thương yêu người khác ngoài mình, ngoài huyết thống, căn bệnh lãnh cảm… là những nguyên nhân đang từng ngày, từng giờ giết chết con người. Các truyện ngắn Người đánh trống trường, Trăng soi sân nhỏ, Bồ nông ở biển, Chọn chồng, Cô giáo chủ nhiệm, Mảnh đạn, Quê nội, Đợi chờ, Xóm giềng, Mất điện…đều ít hay 12 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay nhiều toát lên tinh thần ấy. Về phương diện này, truyện Mảnh đạn có nhiều hàm ý. Thiên truyện để lại trong lòng ta một niềm day dứt khôn nguôi, người ta hóa điên vì vết thương chiến tranh để lại hay vì xú khí của thói ích kỷ và căn bệnh lãnh cảm đang vây bọc quanh mình?” [23; 18]. Có thể nói, “mảng truyện ngắn viết về thành thị của Ma Văn Kháng không phải là những tiếng reo hân hoan trước sự thăng hoa của tình đời, tình người. Đằng sau câu chữ của những tác phẩm ấy, người đọc nhận ra tiếng nói ngậm ngùi, cảm khái chứa đựng tình thương và nỗi buồn mênh mông trước một nhân thế đang phai lạt nhân tình” [23; 19]. Có thể khẳng định rằng, sau năm 1986, sự nghiệp sáng tác của Ma Văn Kháng thực sự nở rộ với hàng loạt những tập truyện Ngày đẹp trời (1986), Heo may, gió lộng (1992), Vòng quay cổ điển (1997), Cỏ dại (2002), Truyện ngắn chọn lọc Ma Văn Kháng (2002), Trốn nợ (2009)…. Và ngay lập tức gây xôn xao dư luận. Nhiều bài báo, bài viết, bài phê bình nghiên cứu về truyện ngắn của Ma Văn Kháng tập trung khám phá. Theo tác giả Bùi Việt Thắng, Ngày đẹp trời (1986) là tập truyện mà “Ma Văn Kháng đã khéo léo khai thác những truyện đời thường mà không rơi vào tầm thường vô vị…mỗi truyện ngắn viết ra như một “nhát cắt ngang” sắc gọn làm nổi rõ hình hài đời sống trong những hình thái phong phú phức tạp của nó” [35; 3]. Là một chuyên gia về truyện ngắn, tác giả bài viết có những nhận xét sâu sắc: “Truyện ngắn của Ma Văn Kháng thuộc loại truyện có cốt truyện, dễ kể lại, dễ nhớ, nhưng không lấy cốt truyện làm mục đích, dù nó là điển hình, mà có nới rộng kích tấc của truyện ngắn tạo nên sức liên tưởng lớn ở người đọc đến những vấn đề thiết thân trong đời sống xã hội và mỗi con người” [35; 3]. Tuy nhiên, để xây dựng chân dung nhân vật, bên cạnh những yếu tố khác, “Ma Văn Kháng cũng rất coi trọng yếu tố ngoài cốt truyện, thường sử dụng ở đầu 13 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay tác phẩm trong phần giới thiệu vùng đất và chân dung nhân vật một cách trang trọng (như Đồng bạc trắng hoa xoè, San Cha Chải)”[67]. Nhận xét về tập truyện Đầm sen (1997), tác giả Nguyễn Đăng Điệp nhận định: “Trong cái thế giới biến dạng và quay đảo này, con người rất dễ bị tha hóa biến chất”. Tác giả bài viết nhấn mạnh “thứ văn đầy chất đời, đầy ắp hơi thở của sự sống, sắc sảo biến hóa và tài hoa”[7] Trong lời giới thiệu về tuyển tập Truyện ngắn chọn lọc Ma Văn Kháng Nhà xuất bản Hội Nhà văn, 2002, Lã Nguyên lại đề cập đến đặc điểm truyện ngắn Ma Văn Kháng, đó là “một triết luận hết sức nhất quán. Triết luận ấy lấy tình người, tính người và sự hồn nhiên làm mẫu số để nhà văn trò truyện về con người và cuộc đời”, “Những truyện hay nhất của Ma Văn Kháng là những truyện nói về “dòng đời”, “mạch sống”, “Đó là cảm hứng trước vẻ đẹp nhân bản, vừa mang tinh thần thuần khiết phương Đông, vừa phồn thực, cường tráng thấm đẫm cảm quan hiện đại” [23; 9]. Và trong thế giới nhân vật ấy, nhà văn thực sự thành công ở việc xây dựng nhân vật nữ, họ “đời” nhất trong thế giới nhân vật của ông. Trốn nợ, tập truyện ngắn gần đây nhất của Ma Văn Kháng (Nxb, Phụ nữ, 2008), mở ra trước mắt người đọc một không gian rộng lớn: từ miền rừng núi hoang sơ đến nơi thành thị phồn hoa; từ miền sông nước Nam Bộ đến những vùng rẻo cao. Trong không gian đó hiện hữu một thế giới nhân vật phong phú thuộc nhiều tầng lớp và thế hệ từ những người quý phái, sang trọng đến người “dưới đáy” xã hội; “nương theo cốt truyện nhẹ nhàng là những dòng suy tư thầm lặng của nhân vật. Mỗi truyện chỉ là lát cắt của đời sống nhưng những dòng tâm tưởng của nhân vật lại có sức khái quát về con người và đời sống xã hội. Ma Văn Kháng thường đặt nhân vật vào những tình huống thử 14 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay thách” [65]. Tác giả Nguyễn Thị Bích nhấn mạnh: đó là một bức tranh thu nhỏ về cõi nhân gian thời hiện đại. Chính nhà văn đã tự bộc bạch: “Thôi thúc tôi viết bao giờ cũng là cái đẹp xúc động, thật cao cả, thật khiêm nhường và thật lớn lao trong những hoàn cảnh đau buồn nhất. Tôi gửi gắm tin yêu của tôi vào tất cả những cay đắng xót xa của các thân phận. Bằng cách đó tôi biểu lộ tình yêu với cái đẹp của cuộc sống” [52]. Có thể khái quát rằng, từ sau 1986, thể loại truyện ngắn của Ma Văn Kháng được các cây bút nghiên cứu quan tâm ở hai vấn đề chính: khát vọng hoàn thiện con người và lòng cảm thương, ưu ái đối với thân phận con người. Nhìn chung, những đánh giá, ghi nhận của các học giả, nhà nghiên cứu và công chúng về tác phẩm cũng như chặng đường sáng tác của Ma Văn Kháng là đồng thuận và thống nhất. Ông được cả bạn đọc chuyên nghiệp và không chuyên đón nhận nhiệt thành cũng như dõi theo từng bước cống hiến cho nghệ thuật của nhà văn. Tuy nhiên, chưa thực sự có một công trình mang tính hệ thống hoặc khảo sát một cách kĩ lưỡng về mảng truyện ngắn, đặc biệt là thế giới nhân vật trong truyện ngắn của nhà văn từ Đổi mới đến nay. Phần nhiều các nhà nghiên cứu mới đi vào một khía cạnh hoặc nghiêng về đào sâu tiểu thuyết. Vì vậy, luận văn này hi vọng sẽ góp phần truy tìm căn cội bản thể con người, nghệ thuật xây dựng nhân vật, thế giới nhân vật phong phú cùng những quan điểm nghệ thuật về con người qua việc đi sâu tìm hiểu về thế giới nhân vật trong truyện ngắn của Ma Văn Kháng, nhằm hướng tới một cái nhìn toàn diện và khách quan hơn. Thông qua những nghiên cứu này sẽ đánh giá được vai trò và đóng góp của Ma Văn Kháng trong quá trình cách tân hiện đại hoá nghệ thuật xây dựng nhân vật trong thể loại truyện ngắn Việt Nam đương đại. 15 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay Điểm lại lịch sử vấn đề, có thể thấy thế giới nhân vật trong sáng tác của Ma Văn Kháng được giới nghiên cứu phê bình đề cập tới một cách trực tiếp hoặc gián tiếp ở những mức độ nhất định. Tất cả những bài viết, công trình nghiên cứu trên đây ít nhiều đều đem lại những gợi ý cần thiết cho chúng tôi trong quá trình triển khai và thực hiện đề tài luận văn. 3. Đối tượng nghiên cứu: - Thế giới nhân vật và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ năm 1986 tới nay: đối tượng nghiên cứu chính - Nhân vật trong truyện ngắn của một số nhà văn khác (cùng thời hoặc khác): đối tượng để đối chiếu so sánh. 4. Phương pháp nghiên cứu Mục đích khoa học của luận văn là khảo sát, khám phá thế giới nhân vật đầy phong phú, được bao chứa bởi một cái vỏ khổng lồ là cuộc sống xã hội với nhiều tầng vỉa, đa đoan đa sự, qua đó góp phần khẳng định chiều sâu tư tưởng, giá trị nhân văn và những đóng góp to lớn trong sáng tác của Ma Văn Kháng đối với nền văn học Việt Nam thời kỳ Đổi mới. Để làm nổi rõ những vấn đề liên quan đến đề tài Luận văn, chúng tôi thực hiện một số phương pháp nghiên cứu sau: phương pháp so sánh, phương pháp hệ thống, phương pháp tổng hợp, phương pháp đặc trưng thể loại, phương pháp thống kê … để có cái nhìn tổng quan hơn về đối tượng nghiên cứu. 5. Cấu trúc luận văn Luận văn gồm ba phần, ngoài phần mở đầu và kết luận thì phần nội dung chính gồm 3 chương. Chương 1: Hành trình nghệ thuật của Ma Văn Kháng và vị trí thể loại truyện ngắn trong sự nghiệp sáng tác của nhà văn. Chương 2: Các kiểu nhân vật chính trong truyện ngắn Ma Văn Kháng. Chương 3: Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng. 16 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay B. PHẦN NỘI DUNG Chương 1: Hành trình nghệ thuật của Ma Văn Kháng và vị trí thể loại truyện ngắn trong sự nghiệp sáng tác của nhà văn Từ lúc khởi nghiệp cho tới khi trở thành một nhà văn có tên tuổi trên văn đàn, với mỗi nhà nghệ sỹ là khác nhau. Có thể với người này được bắt đầu từ một thành công nho nhỏ, một đứa con tinh thần đầu đời, để rồi sau đó đánh dấu một bước ngoặt cuộc đời – đi theo nghiệp viết; có thể với người khác, ước nguyện và tâm hồn ngay từ buổi đầu đã ươm mầm với văn chương nghệ thuật; nhưng cũng có người luôn tâm niệm “sống rồi mới viết, quan trọng là sự trải nghiệm của bản thân, của suy ngẫm trước cuộc sống” (Ma Văn Kháng), toàn tâm toàn ý dành cho lý tưởng, thực hiện lý tưởng lớn lao của cuộc đời mình và hoàn toàn nghe theo tiếng gọi của con tim: cống hiến trí lực của mình cho tổ quốc. Đinh Trọng Đoàn – Ma Văn Kháng là một trường hợp như vậy. Ở ông, khởi thủy là lý tưởng cháy bỏng của thời thanh niên sôi nổi: “Đây là thời kỳ mỗi lần miệng cất lên câu hát Vùng lên hỡi các nô lệ ở thế gian là một lần con tim rộn ràng sôi sục, là như có lửa thốc ở trong lòng. Đây là thời kỳ trong môi trường tập thể đâu đâu cũng có thể bắt gặp các câu chuyện nói đến, trước hết là Paven Coócsaghin trong Thép đã tôi thế đấy của N. Ôxtrốpxky, rồi đến Paven Vơlátxốp trong tiểu thuyết Người Mẹ của M. Goócky. Sau nữa là Đankô với trái tim bốc lửa móc ra từ lồng ngực. Là Chim báo bão. Là Dôi-a, nữ anh hùng du kích Liên Xô, là Matrôxốp chiến sĩ Xô Viết lấp lỗ châu mai. Là Mariétxép anh hùng phi công thương binh cụt chân trong chiến tranh vệ quốc vĩ đại. Sao tôi yêu thế tuổi thanh niên ra chiến trường chống quân bạch vệ của N.Ôxtrốpxky và tuổi trẻ cần lao phong trần của Mácxim Goócky! Những mẫu hình đẹp nhất của phẩm giá con người thời ấy sao mà phong phú, và có sức thôi miên con người đến thế!"[27; 36]. Và lý tưởng ấy đã dẫn đường cho ông đi tới mảnh đất 17 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay địa đầu tổ quốc để gieo mầm tương lai – người lái đò tri thức. Như thấu hiểu tới tâm can đồng nghiệp của mình, sau này, chính Bùi Bình Thi khẳng định: “Tôi dám chắc những năm chập chững đầu đời này, Ma Văn Kháng không hề nghĩ đến mơ ước rồi sau này sẽ viết văn. Không đâu, nếu vậy đã không còn gì là chập chững. Nhưng có điều này, ở đời, dẫu bất cứ là nghề nào khi nó thành nghiệp, nhất là nó lại trở nên là nghiệp chướng nữa, thì người đời nghĩ đến ngay cái nghề ấy, cái nghiệp chướng ấy nó có linh hồn” 1.1. Hành trình nghệ thuật của Ma Văn Kháng Hành trình nghệ thuật của một nhà văn luôn song hành và gắn bó với cuộc đời. Văn được chắt, cất và tinh lọc từ cuộc đời mà ra. Với Ma Văn Kháng cũng không là ngoại lệ, văn ông tự nhiên, tuôn chảy từ mạch nguồn cuộc sống, từ sự trải nghiệm và cống hiến cho cuộc đời một cách nghiêm cẩn nhất. Nói như Gabrien Máckét, đại ý: Nhà văn phải sống với toàn bộ đời sống hiện thực, với các biến cố và huyền thoại của nó, đồng thời phải dùng chính đời sống để giải thích đời sống. [27; 42]. Đây có thể xem là một yếu tố cốt tử, một nguyên tắc bất biến đối với nhà nghệ sỹ khi họ muốn kiến tạo nên đứa con tinh thần của mình. Với Ma Văn Kháng, đó chính là sự ngầm định cho hướng đi, trên con đường duy nhất - văn chương - thứ “nghiệp chướng” vô vàn khổ hạnh nhưng cũng hết sức thiêng liêng, lớn lao và hạnh phúc trọn vẹn đối với ông. Nói như Võ Văn Trực: “Ma Văn Kháng đã biến tất cả những thứ thu lượm được thành năng lượng tâm hồn và trào chảy ra đầu ngòi bút” [51]. Nói tới thành công hôm nay của Ma Văn Kháng, bạn đọc vốn đã yêu mến nhà văn không thể nào quên hình ảnh một thanh niên Hà Nội, trong dáng thư sinh, trong trẻo, nhưng đầy hoài bão và lý tưởng cách mạng sục sôi cùng cây đàn ghita - hành trang lên đường, vượt qua trên một trăm cây số đường núi đầy gian lao, tìm về mảnh đất còn vô vàn khó khăn đang chờ bàn tay, khối óc con 18 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay người: Tây Bắc. Đến đây, người viết lại hình dung: có lẽ, chính thực tế cuộc sống, niềm khát khao đến cháy bỏng của lớp lớp trí thức trẻ ngày ấy đã trở thành biểu tượng đi tới trong Tiếng hát con tàu của cố thi sỹ Chế Lan Viên ở giai đoạn lịch sử này. Với Ma Văn Kháng, cái ấn tượng như khảm khắc vào tâm hồn con người không thể nào nguôi quên ở cái buổi ban đầu ấy lại chính là hiện thực cuộc sống còn khó khăn ở miền miên viễn này. Có thể nói, hoàn cảnh làm nên con người, càng khó khăn bao nhiêu, sức mạnh tiềm tàng trong con người càng trở nên mạnh mẽ, quyết liệt bấy nhiêu. Đinh Trọng Đoàn đã để lại sau lưng cái vinh dự được trở về tiếp quản Thủ đô ngày ấy, vinh dự mà không phải thanh niên ưu tú nào cũng có được, để đến mảnh đất dường như chưa bứt ra khỏi hậu quả của chiến tranh. Ông vừa tham gia dựng trường, dựng lớp, vận động đồng bào cho con em đến trường, vừa tham gia các hoạt động dân sinh, đến những nơi bà con cần tới cán bộ, cần tới tri thức nhất. Với Ma Văn Kháng, những công việc ích dụng như vậy là việc không nề hà. Sự thâm nhập cuộc sống vừa như tự thân, vừa như riết róng ấy đã giúp Đinh Trọng Đoàn - Ma Văn Kháng nắm bắt sâu sắc nhiều tầng vỉa của cuộc sống; thấu hiểu và thực sự trải nghiệm; đồng cảm được với nhiều mảnh đời và số phận con người; điều đó càng khiến ông thêm gắn bó với con người, cuộc đời này; và sau tất cả, như có một tiếng nói từ bên trong, lớn lao, thôi thúc ông mãnh liệt: viết về cuộc sống ấy. Có thể nói, cuộc sống là thứ kết dính giữa lý tưởng, lẽ sống và tâm hồn ông với văn chương nghệ thuật. Nói như nhà văn trẻ Phạm Duy Nghĩa: “cuộc sống gợi những nỗi niềm nhân văn quá nên tự nhận lòng phải viết”. Và như nhà văn Nguyễn Kiên từng bộc bạch: “...Tôi nghĩ, những ai đã có duyên nợ với văn chương không dễ rời hẳn mảnh đất này. Khi đã qua những trải nghiệm cuộc sống, lòng yêu văn chương sẽ thôi thúc người viết cầm bút trở lại”. Đúng vậy, từ cuộc sống hiện 19 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay thực ngày ấy đã bắt rễ cho một khát khao mới, lớn dần và đang cựa mình trong tâm hồn nhà giáo trẻ, tạo nên bước ngoặt lớn lao, quyết định tới sự hình thành nhen nhóm nên một nhà văn lớn trong tương lai, điều mà trong sự lựa chọn của mình, Đinh Trọng Đoàn – Ma Văn Kháng không bao giờ hình dung tới. Cuộc sống và viết đã khiến Ma Văn Kháng luôn thức nhận: “Một khi kiến văn được mở rộng, vốn sống trực tiếp được bổ sung bằng vốn sống gián tiếp và lí luận dẫn dắt, những con chữ sẽ trở nên cứng cáp, sức lực dồi dào, vóc dáng mạnh mẽ như con người” [46; 339]. Ông luôn ý thức rằng “Để có những trang viết sâu sắc, cảm động, phải nỗ lực rất nhiều, phải có hiểu biết mang tính chất học thuật sâu sắc” [8]. Cùng với những ý thức về nghiệp viết hết sức nghiêm túc ấy là một nguyên tắc dường như không thay đổi của Ma Văn Kháng: “Ngày nào cũng viết. Không viết cái dài thì viết cái ngắn. Không viết cái ngắn thì viết đề cương. Không viết đề cương thì viết ý nghĩ chợt đến...” [49]. Đúng như nhận định của nhà văn Nguyễn Ngọc Thiện: “Con đường mà Đinh Trọng Đoàn từ một chàng trai đầy nhiệt huyết, nuôi dưỡng hoài bão lớn trong lập thân, lập nghiệp, qua cương vị nhà giáo trẻ tận tâm, tận lực với nghề dạy văn ở bậc phổ thông và có đôi chút năng khiếu văn chương đến sự khẳng định tài năng của cây bút trẻ Ma Văn Kháng vào những năm 60, 70 – thật không dễ dàng chút nào!...Được khích lệ, anh vững tâm cầm bút, quyết chí đeo đuổi nghiệp văn, trở thành một cây bút vững vàng, có nghề trong khi vẫn đảm nhiệm công việc của một viên chức nhà nước (nhà giáo, trợ lý – thư ký của Bí thư Tỉnh ủy, nhà báo và sau này nhà quản lý trong cơ quan xuất bản)” [48]. Có thể khẳng định rằng, hành trình sáng tác của Ma Văn Kháng được đánh dấu từ truyện ngắn Phố cụt in trên Báo Văn nghệ năm 1961. Tuy nhiên, truyện ngắn có tính chất ghi dấu ấn sâu sắc đối với Ma Văn Kháng, theo đó, đã ảnh hưởng trực tiếp tới quyết định đi theo văn nghiệp của ông sau này lại là Xa 20 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay Phủ (1969). Chính nhà văn từng bộc bạch: “Xa Phủ, cái mốc son trên con đường đi với văn chương của tôi! Cảm hứng từ truyện ngắn này được nuôi dưỡng, trở thành xung lực mãnh mẽ khiến tôi viết được cả loạt truyện ngắn tiếp theo với nhân vật, cuộc sống là vùng đồng bào các dân tộc, để năm 1969 tôi được Nhà xuất bản Văn học in cho tập truyện ngắn đầu tay cũng mang tên Xa Phủ” [27; 184]; và liền ngay sau đó, ông tiếp tục cho ra đời 4 tập truyện ngắn: Mùa mận hậu (1972); Người con trai họ Hạng (1972); Bài ca trăng sáng (1972); Cái móng ngựa (1974). Năm 1974 Ma Văn Kháng trở thành hội viên Hội Nhà văn Việt Nam. Một năm sau khi đất nước thống nhất, năm 1976, Ma Văn Kháng tạm biệt mảnh đất Lào Cai - miền đất Tây Bắc của tổ quốc, để về chính nơi ông được sinh ra: Hà Nội. Có thể nói, 22 năm ấy “biết bao là tình” nhưng cũng còn đó không ít “nhọc nhằn”, “nhớ thương”. Có lẽ, khi đã tạm biệt mảnh đất Tây Bắc rồi, nhìn lại chặng đường đã qua, để bắt đầu đi tới, Ma Văn Kháng đã không thể dự cảm hết được những khó khăn đang chờ ông trước mắt. Về Hà Nội, có thể là cơ hội to lớn mở ra với bao người, song cuộc đời vốn vẫn muốn thách thức ông, một con người luôn cháy ngời lý tưởng đẹp đẽ và tình yêu cuộc sống đến không cùng, ông đã phải đối mặt với bao nỗi nhọc nhằn mưu sinh, thế sự dường như là quá sức đối với con người. Nhưng có lẽ, chính những giai đoạn đan kết bao khó khăn khắc nghiệt và đáng nhớ nhất này cộng với khoảng thời gian trên hai mươi năm sống tại Lào Cai đã thôi thúc mạnh mẽ ngòi bút ông ghi lại: đó là những câu chuyện thấm đẫm chất đời, tình người và dư vang của một thời kỳ lịch sử xã hội còn chưa thoát ra khỏi những nỗi đau, sự nhọc nhằn. Chính nhà văn thừa nhận, đại ý: thời kỳ này dù có quá nhiều khó khăn trong cuộc sống đối với tôi, song nhìn lại, tôi thấy đó là một may mắn. May mắn là ở chỗ, tôi được tôi luyện trong một thời kỳ lịch sử quan trọng – đất nước tiến hành đổi mới - giai đoạn mở ra nhiều vấn đề lớn lao cho người sáng 21 Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng từ 1986 tới nay tác khơi dòng, cộng với sự trải nghiệm của hai mươi năm cầm bút và sự thay đổi mang tính bước ngoặt trong mĩ cảm của nhà nghệ sỹ (so với những quan niệm học thuật còn ấu trĩ của giai đoạn trước Đổi mới, như nhà văn từng thừa nhận), hơn thế, khi ấy cộng với độ chín của tuổi nghề đã giúp tôi có sức bật lớn. Vì vậy, có thể khẳng định rằng: đây là thời kỳ nở rộ của truyện ngắn Ma Văn Kháng. Hàng loạt tác phẩm đã ra đời trong giai đoạn này và để lại nhiều dư vang trong lòng người đọc, như: Ngày đẹp trời (truyện ngắn 1986), Vệ sĩ của Quan Châu (truyện ngắn 1988), Trái chín mùa thu (truyện ngắn 1988), Côi cút giữa cảnh đời (tiểu thuyết 1989), Đám cưới không có giấy giá thú (tiểu thuyết, 1989), Chó Bi, đời lưu lạc (tiểu thuyết 1992), Heo may gió lộng (truyện ngắn 1992), Trăng soi sân nhỏ (truyện ngắn 1994), Ngoại thành (truyện ngắn 1996), Truyện ngắn Ma Văn Kháng (tuyển tập 1996)…Mỗi con chữ như mặn xót mồ hôi, nước mắt, chắt ra qua nghiền ngẫm và trải nghiệm từ chính dòng đời, mạch sống của nhà văn và được chuyển vào tác phẩm ở cả hai thể loại truyện ngắn và tiểu thuyết, đặc biệt là sự thể hiện hình ảnh và bức tranh cuộc đời tác giả một cách trung thực trong hồi ký văn chương Năm tháng nhọc nhằn, năm tháng nhớ thương ở những năm cuối của thập kỷ đầu tiên trong thế kỷ 21 này. Tựu trung, nhìn lại những chặng đường lớn trong đời viết văn quá nửa thế kỷ của Ma Văn Kháng, với 22 năm ở Lào Cai (Tây Bắc), trải qua các cương vị công tác như: hiệu trưởng trường cấp 2, 3 Lào Cai; Thư ký Bí thư Tỉnh ủy Lào Cai; phóng viên, Phó Tổng biên tập Báo Lào Cai; từ năm 1976 đến nay ở Thủ đô Hà Nội; lần lượt trải qua các cương vị công tác như: Phó Tổng biên tập Nhà xuất bản Lao động, Uỷ viên Ban chấp hành, Uỷ viên Đảng đoàn Hội Nhà văn khoá V, Tổng biên tập Tạp chí Văn học nước ngoài…thì điều sau chót, có ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với mỗi nhà văn nói chung, Ma Văn Kháng nói riêng, chính là những đứa con tinh thần của họ, thứ sẽ gắn kết nhà nghệ sỹ với 22