Tài liệu Luận văn song tinh bất dạ và bước khởi đầu của truyện nôm bác học

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------------------------------- TRẦN THANH THUỶ SONG TINH BẤT DẠ VÀ BƯỚC KHỞI ĐẦU CỦA TRUYỆN NÔM BÁC HỌC LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Hà Nội – 2009 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------------------------------- TRẦN THANH THUỶ SONG TINH BẤT DẠ VÀ BƯỚC KHỞI ĐẦU CỦA TRUYỆN NÔM BÁC HỌC Chuyên ngành Mã số : Văn học Việt Nam : 60 22 34 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Trần Ngọc Vương Hà Nội – 2009 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 3 1. Lý do chọn đề tài .......................................................................................................... 3 2. Mục đích nghiên cứu ................................................................................................... 5 3. Lịch sử vấn đề .............................................................................................................. 6 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................ 10 5. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................... 10 6. Cấu trúc luận văn ...................................................................................................... 11 NỘI DUNG ......................................................................................................................... 13 CHƯƠNG 1: TRUYỆN NÔM, MỘT CÁI NHÌN TRÊN TRỤC LỊCH SỬ ................. 13 1.1. Về một số khái niệm và thuật ngữ liên quan đến truyện Nôm ........................... 13 1.1.1. Truyện Nôm...................................................................................................... 13 1.1.2. Truyện Nôm bác học........................................................................................ 14 1.2. Truyện Nôm - cơ sở hình thành và quá trình phát triển..................................... 15 1.2.1. Cơ sở hình thành .............................................................................................. 15 1.2.2. Quá trình phát triển ........................................................................................ 34 CHƯƠNG 2: SONG TINH BẤT DẠ TRONG BỐI CẢNH HÌNH THÀNH THỂ LOẠI TRUYỆN NÔM BÁC HỌC .............................................................................................. 37 2.1. Khái lược về tác giả, tình trạng văn bản và tác phẩm ......................................... 37 2.1.1. Tác giả ............................................................................................................... 37 2.1.2. Tình trạng văn bản .......................................................................................... 38 2.1.3. Tác phẩm .......................................................................................................... 39 2.2. Một số bình diện nghệ thuật của tác phẩm Song Tinh Bất Dạ ........................... 41 2.2.1. Cốt truyện - Kết cấu ........................................................................................ 42 2.2.2. Nhân vật ............................................................................................................ 47 2.2.3. Ngôn ngữ ........................................................................................................... 64 1 CHƯƠNG 3: LÝ GIẢI VỀ SỰ XUẤT HIỆN VÀ VAI TRÒ CỦA SONG TINH BẤT DẠ TRONG DÒNG CHẢY CỦA TRUYỆN NÔM BÁC HỌC ......................................... 117 3.1. Về sự xuất hiện của truyện Nôm bác học Song Tinh Bất Dạ ở Đàng Trong ... 117 3.1.1. Cơ sở lịch sử - xã hội ...................................................................................... 117 3.1.2. Văn hóa - văn học........................................................................................... 125 3.2. Về sự đứt đoạn của truyện Nôm từ sau Song Tinh Bất Dạ ............................... 135 KẾT LUẬN ....................................................................................................................... 147 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................... 153 2 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Cùng với ngâm khúc, hát nói, truyện Nôm là một trong ba thể loại văn học đặc biệt làm nên bản sắc riêng, diện mạo riêng của văn học trung đại Việt Nam trong bối cảnh văn hóa khu vực đồng văn Trung Hoa. Tất nhiên, nền văn học Đông Á cũng có sự hiện tồn, phát triển của thể loại truyện thơ như truyện thơ Ấn Độ, Thái Lan, Cămpuchia, truyện thơ các dân tộc thiểu số miền Nam Trung Quốc… Nhưng truyện thơ Nôm (hay còn gọi truyện Nôm), lại là sáng tạo riêng, phong vị riêng, hình thành trên cơ sở chữ viết riêng của dân tộc Việt. Do vậy, mỗi một công trình nghiên cứu về truyện Nôm không chỉ có giá trị như một công trình nghiên cứu văn học mà còn là một công trình văn hóa - tìm hiểu về không khí văn hóa, không gian văn hóa của cả một thời đại. Điều này lý giải vì sao đây từng là nguồn đề tài hấp dẫn đối với rất nhiều công trình nghiên cứu của các nhà khoa học, những người say mê truyện Nôm và các nghiên cứu sinh. Thành quả nghiên cứu, cũng theo đó mà ngày một thêm dày dặn. Do vậy, khi đặt vấn đề tìm hiểu một tác phẩm cụ thể thuộc loại này, chúng tôi hy vọng sẽ góp một tiếng nói vào diễn trình nghiên cứu truyện Nôm vốn đã, đang và có lẽ sẽ vẫn còn sức hấp dẫn đối với những người quan tâm đến di sản văn học của ông cha. 1.2. Theo nguồn tư liệu hiện có, Song Tinh Bất Dạ của Nguyễn Hữu Hào được coi là truyện Nôm bác học đầu tiên xuất hiện ở Đàng Trong, đồng thời cũng là truyện Nôm bác học có tên tác giả đầu tiên trong nền văn học Việt Nam. Cùng với ba tác phẩm Truyện Hoa tiên, Truyện Kiều, Truyện Lục Vân Tiên, Song Tinh Bất Dạ được coi là một trong những mốc lớn của thể tài truyện thơ bác học; trong đó, Song Tinh Bất Dạ và Truyện Hoa tiên là những 3 dấu son khởi đầu cho sự hình thành thể loại (lần lượt ở Đàng Trong và Đàng Ngoài); Truyện Kiều là đỉnh cao, “tập đại thành” của truyện Nôm nói riêng và văn học cổ Việt Nam nói chung; Truyện Lục Vân Tiên là dấu chấm, khép lại một thời vàng son mà thể truyện Nôm từng ngự trị trên văn đàn dân tộc trong các thế kỷ XVIII - XIX. Thế nhưng, mặc dù là một thành tựu rất có ý nghĩa đối với lịch sử văn học dân tộc, song cho đến nay, ngoài nguồn cứ liệu văn học sử, hầu như chưa có những công trình quy mô lớn nghiên cứu về vai trò của tác phẩm này trong dòng chảy truyện Nôm bác học nói riêng và trong nền văn học dân tộc nói chung. Điều này giúp cho chúng tôi nhận thấy, đặt vấn đề nghiên cứu Song Tinh Bất Dạ trong sự tương giao với các tác phẩm truyện Nôm bác học trong một công trình nghiên cứu chuyên biệt là một việc làm cần thiết và có thể ít nhiều ý nghĩa. 1.3. Cũng cần nhấn mạnh thêm rằng, tuy đến thời điểm này, Song Tinh Bất Dạ vẫn được coi là nấc khởi đầu của dòng truyện Nôm bác học song trên thực tế vẫn có rất ít người biết đến sự tồn tại của tác phẩm. Ngay cả trong các chương trình giảng dạy chuyên sâu ở các bậc cao đẳng, đại học, thậm chí là sau đại học, Song Tinh Bất Dạ hầu như không được nhắc đến, hoặc nếu có thì cũng chỉ là điểm qua một cách sơ sài, không mấy ấn tượng. Với công trình nghiên cứu này, chúng tôi hy vọng có thể phần nào bổ khuyết cho “chỗ trống” đó. Từ những lý do trên, chúng tôi tiến hành nghiên cứu “Song Tinh Bất Dạ” và bước khởi đầu của truyện Nôm bác học. Hy vọng rằng công việc này sẽ giúp chúng tôi hiểu sâu hơn về thể tài truyện Nôm, thông qua đó xác định được một cách rõ nét và hệ thống về vị trí, vai trò, mức độ ảnh hưởng của tác phẩm đối với sự hưng thịnh của thể loại. 4 2. Mục đích nghiên cứu 2.1. Khi thực hiện công trình này, mục đích đầu tiên của chúng tôi là tìm hiểu những đặc điểm nội dung, nghệ thuật của Song Tinh Bất Dạ. Qua đó thấy được những nét “đại đồng tiểu dị” của tác phẩm trong mối tương quan với thi pháp thể loại: đâu là đặc điểm chung, đâu là sáng tạo của tác giả Nguyễn Hữu Hào, đâu là những yếu tố mang nét riêng biệt của văn hóa - lịch sử Đàng Trong. Mục đích gần nhất là tìm ra những yếu tố mang tính “khởi đầu” của tác phẩm; sự giao thoa với văn học dân gian và sự phát triển tiếp nối của các tác phẩm truyện Nôm bác học sau đó. 2.2. Cũng qua luận văn này, chúng tôi mong muốn có thể tìm hiểu tại sao truyện Nôm bác học lại khởi đầu ở Đàng Trong? Liệu chỉ thông qua một tác phẩm đã đủ để khẳng định trước đó ở Đàng Ngoài chưa hề có sự xuất hiện của truyện Nôm bác học? Điều cần lưu ý là tác giả Nguyễn Hữu Hào thuộc dòng dõi sĩ phu Bắc Hà chạy vào Nam thi triển tài năng dưới thịnh triều của các chúa Nguyễn. Câu hỏi đặt ra là, phải chăng trước đó ở Đàng Ngoài đã có đủ những yếu tố tiền đề cho sự xuất hiện của truyện Nôm bác học nhưng phải đặt trong những điều kiện thuận lợi ở Đàng Trong thì mới thực sự phát triển, dẫn đến sự xuất hiện của thể loại? Chúng tôi thiết nghĩ, việc tìm ra câu trả lời cho những vấn đề này sẽ mở ra một cánh cửa để hiểu sâu hơn, không chỉ về một tác phẩm, một thể loại văn học mà còn về cả một thời đại văn học - văn hóa của dân tộc. 2.3. Khi đặt vấn đề tìm hiểu “Song Tinh Bất Dạ” và bước khởi đầu của truyện Nôm bác học, chúng tôi không chỉ có ý định tìm ra dấu hiệu và lý giải cho sự khởi đầu của thể loại, mà còn hướng đến mục đích: tìm hiểu lý do vì sao sau Song Tinh Bất Dạ, truyện Nôm tài tử - giai nhân không tiếp tục phát 5 triển ở Đàng Trong mà lại bị gián đoạn một thời gian, rồi sau đó phát triển ở Đàng Ngoài và những tác phẩm đạt đỉnh cao, có thành tựu lại là sáng tác của tác giả Đàng Ngoài chứ không phải Đàng Trong. 2.4. Mặt khác, chúng tôi cũng có đôi chút băn khoăn, không rõ Song Tinh Bất Dạ có ảnh hưởng ra Bắc? Hay là truyện Nôm Đàng Ngoài phát triển một cách hoàn toàn độc lập? Hy vọng trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi có thể lý giải được phần nào cho hiện tượng này. 3. Lịch sử vấn đề Theo chúng tôi được biết, hiện nay không có nhiều công trình nghiên cứu Song Tinh Bất Dạ ngoài những bài giới thiệu về quá trình “định danh” cho tác phẩm trên tạp chí, lời dẫn đầu sách, hoặc đôi lần được nhắc đến trong một tiểu mục nghiên cứu về thể loại. Người đầu tiên thấy trong Đại Nam thực lục tiền biên chép Nguyễn Hữu Hào là tác giả của Song Tinh Bất Dạ là ông Trần Văn Giáp, vào năm 1943 [70; 78 - 83]. Nhưng người đầu tiên khiến cho giới học thuật chú ý đến tác phẩm này lại là Đông Hồ Lâm Tấn Phát ở Hà Tiên - một người “sống nơi đất hẻo” của trời Nôm, nói như nữ sĩ Mộng Tuyết, đã kiên trì suốt 50 năm chỉ để tìm nguồn cội của quyển truyện Nôm này. Trừ một vài đoạn lẻ tẻ trích đăng trên báo chí (Tuần báo Nhân loại, từ số 15 năm 1953 đến số 22 năm 1954), mãi năm 1962, Đông Hồ mới cho công bố toàn bộ văn bản lần đầu. Trước đó khá lâu, vào năm 1942, Đông Hồ có viết một thiên khảo luận dài về Song Tinh Bất Dạ, gửi đăng Tập san Khai trí Tiến đức số 7 - 8 (sau đăng lại trên tuần báo Nhân loại số 18, 19, 20, 21 năm 1953 và số 22 năm 1954), kể lại quá trình tìm thấy bản truyện; rồi đặt ra một giả thuyết cho rằng Truyện Song Tinh có lẽ là văn phẩm của phái Chiêu Anh Các hòng thu hút sự quan tâm của các nhà nghiên cứu đối với việc truy tầm tác giả truyện. Lần này, mặc dù chỉ 6 giới thiệu một bản phiên âm quốc ngữ (bản chữ Nôm đề “Gia Long nguyên niên” mà người bác của Đông Hồ có được từ trước năm 1900 đã bị thất lạc khi Đông Hồ gửi cho Bùi Kỷ ở Hội Khai trí Tiến đức) mà nội dung sao chép có một số nhầm lẫn, sai sót, thiếu chính xác, văn bản không được chú thích nhưng Đông Hồ đã chứng minh khá thuyết phục rằng Truyện Song Tinh chính là văn bản truyện thơ Nôm đầu tiên của văn học viết Việt Nam. Đồng thời ông cũng chỉ ra ngôn ngữ thơ của Truyện Song Tinh đã tiến một bước dài so với thơ Nôm Việt Nam một trăm năm trước. Hai mươi năm sau, năm 1984, nữ tác giả Nguyễn Thị Thanh Xuân lại gắng công giới thiệu Truyện Song Tinh một lần nữa. Sau “Lời nói đầu” là một bài có tính chất giới thiệu Truyện Song Tinh của GS. Lê Trí Viễn, lấy tựa đề là “Cùng bạn đọc”, dài 3 trang, và một lời “Dẫn”, trình bày về tiểu sử tác giả và tình hình văn bản tác phẩm, cùng mục đích và phương pháp hiệu đính văn bản. Tuy ngắn gọn nhưng Lê Trí Viễn đã chỉ cho ta thấy được những nét tiêu biểu của Truyện Song Tinh. Chẳng hạn, cốt truyện của Truyện Song Tinh là công thức chung “muôn thuở” của các truyện thơ Nôm, rồi “Song Tinh là truyện tình yêu tự do”, “là truyện bác học mà khí vị lại rất dân gian”, “kết cấu và tình tiết nhiều ngẫu nhiên và kỳ ảo”, “Một chất sống rất tươi lại mặn mà chút hài hước” và lối “xưng hô, kiêng húy, phiên dịch từ cổ đều của Đàng Trong” [23; 8 - 9]... Lần này, chỉ đúng ba năm sau, Hoàng Xuân Hãn đã biên khảo, giới thiệu và cho ấn hành lại Truyện Song Tinh, với lời “Tựa”, “Dẫn” khá công phu, trình bày về tác giả, thời điểm sáng tác, lai lịch văn bản, tên truyện, nội dung, nguồn gốc, cách hiệu đính và diễn nghĩa nội dung truyện… Cũng ở văn 7 bản này, lần đầu tiên có một học giả đề cập đến nguyên tác mà Nguyễn Hữu Hào dựa theo đó để viết Truyện Song Tinh - tác phẩm Định tình nhân, ra đời trong khoảng giao thời Minh - Thanh ở Trung Quốc. Đây cũng là lần đầu tiên có người đưa ra đôi lời so sánh, dù chỉ mang tính chất điểm xuyết, với kiệt tác Truyện Kiều của Nguyễn Du. Ông viết: “Về cách diễn ca, Nguyễn Hữu Hào cũng như Nguyễn Du, đều theo mạch lạc nguyên tác, không thêm nhân vật hay hành động gì. Trái lại, cả hai đều bỏ những tiết đoạn rườm rà không cần cho cốt truyện. Về sắc thái từ chương, hai truyện Nôm khác nhau nhiều. Khi tả cảnh, Nguyễn Du chỉ phác họa để gợi ý tình; và khi tả tình thì lời sâu sắc, đằm thắm. Còn Nguyễn Hữu Hào thì tả cảnh một cách tỉ mỉ, cốt để xúc động tai mắt người đọc, chứ không khêu gợi được tình sâu xa; và hầu như chỉ chú ý đến phần kể chuyện, đối thoại, chứ không phân tích tình cảm…” [24; 6 -7]. Trước đó, năm 1979, nhà nghiên cứu Đặng Thanh Lê, trong tiểu mục “Truyện Song Tinh (Đường Trong) và Truyện Hoa tiên (Đường Ngoài) Những truyện Nôm có tên tác giả đầu tiên trong văn học thế kỷ XVIII” trong sách “Truyện Kiều” và thể loại truyện Nôm, cũng đã giới thiệu sơ lược về tác giả, tác phẩm, cốt truyện của Song Tinh Bất Dạ, rồi kết luận: “Có lẽ đây là một trong những truyện Nôm đầu tiên trong văn học viết thế kỷ XVIII đã lấy tình yêu tuổi trẻ làm chủ đề tác phẩm. Gắn liền vào đó là một tinh thần tự do yêu đương có ý nghĩa chống lễ giáo phong kiến và một nội dung đề cao phẩm chất tốt đẹp của con người, chống lại thói cưỡng bức hôn nhân của cường quyền phong kiến” [38; 58 - 59]. Không những thế, tác giả còn nhận định: “với cốt truyện như trên, ta có thể thấy rõ tiếng nói báo hiệu cho các truyện Nôm sau này qua Truyện Song Tinh” [38; 60]. Sau này, Kiều Thu Hoạch trong Truyện Nôm - nguồn gốc và bản chất thể loại (Nxb Khoa học xã hội 8 xuất bản năm 1992), về sau có sự bổ sung, tái bản ở Nxb Giáo dục, năm 2007, với tên Truyện Nôm - lịch sử phát triển và thi pháp thể loại, Trần Đình Sử trong Mấy vấn đề thi pháp văn học trung đại Việt Nam (Nxb Giáo dục, năm 1999), Bùi Duy Tân trong Khảo và luận một số tác gia, tác phẩm văn học trung đại Việt Nam, Tập 2 (Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2001)… đều điểm tên Truyện Song Tinh như một tác phẩm có giá trị khởi đầu. Song tất cả chỉ dừng ở đó; Song Tinh Bất Dạ gần như chưa được khảo cứu với tư cách là một đối tượng nghiên cứu độc lập. Cá biệt, mãi đến năm 2006, TS. Lê Thị Hồng Minh mới cho công bố một công trình nghiên cứu về Ngôn ngữ nghệ thuật “Truyện Song Tinh”. Lần đầu tiên, Song Tinh Bất Dạ được nghiên cứu một cách công phu, tỉ mỉ về một yếu tố khá quan trọng hình thành nên đặc sắc của tác phẩm - ngôn ngữ nghệ thuật. Sau khi nghiên cứu khá kỹ về ngôn ngữ của Truyện Song Tinh như: ngôn ngữ ước lệ, tượng trưng, ngôn ngữ bình dân, ngôn ngữ hài hước, ngôn ngữ pha màu sắc “sắc dục”, ngôn ngữ đối thoại, độc thoại “giàu giọng điệu”… tác giả công trình kết luận, đây “không chỉ là một trong những tác phẩm đi đầu, mở ra một trào lưu sáng tác truyện thơ Nôm trên văn đàn văn học viết (…) mà bản thân nó còn là một đóng góp lớn, một thành công đáng kể về mặt ngôn ngữ nghệ thuật trong nền văn học dân tộc” [44; 164] và coi Song Tinh Bất Dạ là “viên ngọc quý” [44; 165] trong kho tàng văn học cổ điển. Có thể nói, với việc điểm qua quá trình công bố, giới thiệu và nghiên cứu Song Tinh Bất Dạ như trên, chúng tôi tin rằng, mong muốn làm rõ tính chất “khởi đầu” của tác phẩm này trong dòng truyện Nôm bác học, hẳn không phải là một việc làm vô nghĩa. 9 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Để thực hiện được những mục tiêu nghiên cứu như đã trình bày, chúng tôi tập trung phân tích đối tượng nghiên cứu chủ yếu là truyện Nôm Song Tinh Bất Dạ. Trong quá trình đó, với chừng mực có thể, chúng tôi sẽ cố gắng so sánh, đối chiếu cùng một số truyện Nôm bác học giai đoạn sau (như Truyện Kiều, Truyện Hoa tiên…) và một số truyện Nôm bình dân khác để thấy được sự giao thoa, sự kế thừa, phát triển của tác phẩm trong dòng chảy chung của thể loại. Đồng thời, để có cái nhìn toàn diện về một thời đoạn văn học, chúng tôi cũng tìm hiểu nhóm tư liệu văn học cổ trung đại nói chung và truyện Nôm nói riêng. Mặt khác, Song Tinh Bất Dạ xuất hiện trong một bối cảnh không gian văn hóa - lịch sử đặc biệt: xứ Đàng Trong thời Trịnh - Nguyễn “rạch đôi sơn hà”; thế nên, chúng tôi nhận thấy cần thiết phải khảo cứu thêm nhóm tư liệu về lịch sử - văn hóa - văn học Đàng Trong, những mong qua đó có thể đưa ra đôi lời kiến giải về một hiện tượng văn học đặc biệt và kỳ thú này. 5. Phương pháp nghiên cứu Xuất phát từ mục đích, đối tượng nghiên cứu như trên, trong luận văn này, phương pháp nghiên cứu chủ yếu mà chúng tôi sử dụng sẽ là phương pháp phân tích văn bản, để từ đó chỉ ra những đặc sắc nghệ thuật của một tác phẩm truyện Nôm trong buổi đầu sơ khai. Do đặt tác phẩm trong một bối cảnh văn học - văn hóa đặc biệt nên chúng tôi cũng sẽ áp dụng phương pháp văn học sử để nhìn sự biến thiên của thể loại trên trục lịch đại. Đồng thời tiến hành nghiên cứu so sánh trên cơ sở loại hình học để nhận ra những nét loại biệt của tác phẩm. Mặt khác, khi khảo 10 cứu nhóm tư liệu về Đàng Trong, thiết nghĩ, chúng tôi cũng đã phần nào tiếp cận vấn đề theo góc nhìn văn hóa học và liên ngành. Tùy từng phần của luận văn mà chúng tôi sẽ sử dụng riêng rẽ hoặc kết hợp các phương pháp này với nhau. 6. Cấu trúc luận văn 6.1. Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, Nội dung của luận văn gồm ba chương: - Chương 1: Truyện Nôm, một cái nhìn trên trục lịch sử - Chương 2: Song Tinh Bất Dạ trong buổi đầu hình thành thể loại truyện Nôm bác học - Chương 3: Lý giải về sự xuất hiện và vai trò của Song Tinh Bất Dạ trong dòng chảy của truyện Nôm bác học Khi nhìn vào kết cấu luận văn, có thể sẽ nảy sinh câu hỏi rằng: Tại sao đặt vấn đề nghiên cứu “Song Tinh Bất Dạ” và bước khởi đầu của truyện Nôm bác học mà chỉ có duy nhất một chương trực tiếp tìm hiểu tác phẩm? Đó phải chăng là một sự mất cân đối? Trên thực tế, ở Chương 1, chúng tôi đưa ra một cái nhìn khái lược về tên gọi, sự hình thành và phát triển của thể loại; nghĩa là nhìn nhận vấn đề ở góc độ lý luận thể loại trên một trục lịch sử hóa. Chương 2, xét ở một vài góc độ, vẫn là chương trọng tâm, chiếm dung lượng tương đối lớn trong cấu trúc luận văn, mà đối tượng khảo cứu là tác phẩm quan tâm chính yếu của chúng tôi - Song Tinh Bất Dạ. Trên cơ sở phân tích, so sánh, đối chiếu với một số tác phẩm khác cùng thể loại, chúng tôi sẽ làm rõ những nét nghệ thuật mang tính “bác học”, “đặc sắc” mà lại ít nhiều “giao thoa” với truyện 11 Nôm bình dân - một hiện tượng khó có thể tránh trong “bước khởi đầu” của không riêng bất cứ thể loại văn học nào. Và Chương 3, trong quá trình lý giải cho một số biểu hiện như đã trình bày ở Chương 2, không chỉ có tác dụng “hồi cố”, mô tả không khí văn học - văn hóa bao quanh tác phẩm mà còn mở ra một cái nhìn đa chiều, có tính chất gợi mở để lý giải cho không chỉ tác phẩm mà cả mạch vận động của thể loại sau Song Tinh Bất Dạ. Thiết nghĩ, nghiên cứu một tác phẩm văn học, không chỉ là khảo cứu riêng một mình tác phẩm đó, mà còn phải đặt tác phẩm trên cái nhìn so sánh, đối chiếu với những gì diễn ra trước và sau nó. Hơn nữa, cách duy nhất để đảm bảo tính khách quan của đối tượng khoa học, có lẽ không gì bằng nhìn đối tượng theo đúng cái nhìn của con người thời đại đó, trong không khí văn hóa thời đại đó, và những hệ quy chiếu riêng của thời đại đó. Khó có thể hình dung chúng ta sẽ tiếp cận tác phẩm văn học trung đại như thế nào nếu cứ “giữ khư khư” một cái nhìn hiện đại. Điều này càng có ý nghĩa đặc biệt đối với một tác phẩm ra đời trong bối cảnh văn hóa - lịch sử đặc biệt và ở một không gian văn hóa đặc biệt như Song Tinh Bất Dạ. 6.2. Tài liệu tham khảo 12 NỘI DUNG CHƯƠNG 1 TRUYỆN NÔM, MỘT CÁI NHÌN TRÊN TRỤC LỊCH SỬ 1.1. Về một số khái niệm và thuật ngữ liên quan đến truyện Nôm 1.1.1. Truyện Nôm Xung quanh việc định danh cho thể loại, từ trước đến nay đã tồn tại nhiều ý kiến khác nhau. Bên cạnh các cách gọi truyện thơ, truyện thơ Nôm, truyện diễn ca… nhìn chung, phổ biến nhất vẫn là xu hướng gọi loại tiểu thuyết văn vần này là truyện Nôm. Trong công trình này, chúng tôi chọn dùng thuật ngữ truyện Nôm như phần lớn các học giả đã sử dụng. Việc lựa chọn “truyện Nôm” chứ không phải “truyện thơ Nôm” mà không sợ nhầm lẫn là truyện văn xuôi Nôm, một phần vì như GS. Trần Đình Sử đã có lần đề cập trong cuốn sách Mấy vấn đề thi pháp văn học trung đại, coi truyện Nôm “là cách rút gọn của khái niệm truyện thơ Nôm, và cũng do điều kiện lịch sử văn xuôi Nôm không phát triển, nghĩa là văn Nôm chỉ tồn tại dưới dạng văn vần và biền ngẫu” [58; 395]. Qua cách định nghĩa của Dương Quảng Hàm (Việt Nam văn học sử yếu), Đặng Thanh Lê (“Truyện Kiều” và thể loại truyện Nôm), Kiều Thu Hoạch (Truyện Nôm, lịch sử phát triển và thi pháp thể loại), Trần Đình Sử Lê Bá Hán - Nguyễn Khắc Phi (Từ điển thuật ngữ văn học)… chúng tôi nhận thấy, cơ bản, truyện Nôm là thể loại tự sự, phản ánh những băn khoăn day dứt về số phận, về khát vọng hạnh phúc, công lý mang tính nhân bản của con người trong đời sống hiện thực đầy éo le, phức tạp; tác phẩm được viết bằng thể lục bát và biến thể lục bát trên cơ sở ngôn ngữ dân tộc - chữ Nôm. 13 1.1.2. Truyện Nôm bác học Bao năm qua, truyện Nôm vẫn luôn là một vấn đề phức tạp. Từ việc định danh cho đến xác định bản chất thể loại, chưa có vấn đề gì liên quan đến truyện Nôm mà không trở thành chủ đề tranh cãi của nhiều nhà nghiên cứu trong suốt một thời gian dài. Và hệ quả là việc phân loại truyện Nôm cũng không hề đơn giản. Truyện Nôm có thể được phân loại thành truyện Nôm khuyết danh và truyện Nôm hữu danh, hoặc truyện Nôm bình dân và truyện Nôm bác học (còn gọi là truyện Nôm văn nhân); hay dựa vào nguồn gốc mà phân chia thành truyện Nôm có nguồn gốc cổ tích thần thoại, truyện Nôm có nguồn gốc Trung Quốc và truyện Nôm sáng tác dựa trên thực tế Việt Nam. Thực ra, mọi sự phân loại đều chỉ có ý nghĩa tương đối. Do yêu cầu và phạm vi nghiên cứu, chúng tôi không có ý định cũng như chưa đủ điều kiện tư liệu hay sự phân tích khoa học để lạm bàn quá nhiều về vấn đề này. Nhưng chúng tôi chọn cách phân loại thành truyện Nôm bình dân và truyện Nôm bác học; bởi theo thiển ý của chúng tôi, cách phân loại thành truyện Nôm khuyết danh và hữu danh hoặc dựa vào nguồn gốc mới chỉ là căn cứ vào một yếu tố, một đặc điểm cá biệt mà gọi tên, chứ không nêu lên được những vấn đề tổng quan của truyện Nôm, đặc biệt là đặc trưng thi pháp thể loại. Trong khi đó, cách phân loại thành truyện Nôm bình dân và truyện Nôm bác học, theo chúng tôi, một phần nào đó có lẽ sẽ nói lên được biệt sắc cũng như tiến trình phát triển của thể loại. Dẫu vậy, cần phải nhấn mạnh rằng, bản thân trong cách phân định thành truyện Nôm bình dân và truyện Nôm bác học cũng chỉ có tính chất tương đối. Hầu hết các nhà nghiên cứu đều thống nhất về tiêu chí phân loại, dựa theo tác giả và hình thức nghệ thuật. Đa phần các ý kiến cho rằng, truyện 14 Nôm bác học thường có tác giả rõ ràng và là những người thuộc tầng lớp phong kiến quý tộc, có học vấn uyên bác, có trình độ tu dưỡng nghệ thuật cao. Về mặt nghệ thuật thì truyện Nôm bác học được sáng tác theo phương thức của văn học thành văn, nghĩa là để xem, để đọc chứ không phải để kể, văn chương trau chuốt nhiều hơn, ngôn ngữ điêu luyện, hàm súc hơn. Tất nhiên, đối với hai tiêu chí phân loại này, hẳn có nhiều điều còn phải bàn cãi. Chúng tôi thiết nghĩ, điều quan trọng nhất để nhận diện một tác phẩm có phải là truyện Nôm bác học hay không, không hẳn là tên tuổi tác giả, mà là xem xét mức độ “thành thục” của các yếu tố thi pháp. Nghĩa là, muốn khẳng định một tác phẩm là truyện Nôm bác học hay bình dân, thì phải đặt nó trong cái nhìn so sánh với nhiều đối tượng nghiên cứu cùng thể loại và những đối tượng ở thể tài đối sánh. Cụ thể, chúng tôi sẽ trình bày rõ hơn tại chương sau. 1.2. Truyện Nôm - cơ sở hình thành và quá trình phát triển 1.2.1. Cơ sở hình thành Một lẽ hiển nhiên mà ai trong chúng ta cũng có thể kiểm chứng, đó là, để dẫn đến sự ra đời của một thể loại mới, cần phải có sự tích hợp đầy đủ các tiền đề lịch sử - xã hội và tiền đề văn hóa - nghệ thuật. Trong phần này, chúng tôi chỉ trình bày những cơ sở văn hóa - nghệ thuật đặt nền móng cho sự xuất hiện của truyện Nôm trong ngữ cảnh văn học Nôm nói chung và trong sự phát triển của nhu cầu tự sự cũng như năng lực tự sự của các thể loại văn học đã có trước đó. 1.2.1.1. Tiền đề văn hóa - nghệ thuật Người dân Đại Việt lớn lên trong một xã hội nông nghiệp, con người cần định cư để trồng cấy; cùng với đó là những năm tháng trường kỳ trải bao 15 thế hệ, lớp lớp người dân phải đoàn kết để cùng tồn tại và đánh đuổi giặc ngoại xâm. Tâm lý cộng đồng, yêu thiện ghét ác, mong muốn ở hiền gặp lành… được hình thành từ đó. Những yếu tố này đã để lại dấu ấn sâu đậm trong văn học, đặc biệt là văn học dân gian, mà tiêu biểu là truyện cổ tích tiền đề nảy sinh truyện Nôm sau này. Các nhà nghiên cứu như Đặng Thanh Lê, Kiều Thu Hoạch, Trần Đình Sử… đã không dưới một lần chứng minh được rằng, có rất nhiều truyện cổ tích trở thành nguồn gốc, đề tài và cốt truyện của khá nhiều truyện Nôm, mà theo lời GS. Đặng Thanh Lê thì: “nội dung tư tưởng triết lý của truyện cổ tích mới là nhân tố ảnh hưởng sâu xa nhất, có giá trị nhất đối với truyện Nôm” [38; 37]. Một bộ phận quan trọng của truyện cổ tích biểu hiện những chủ đề liên quan đến vận mệnh, cuộc sống của người dân lao động trong xã hội phong kiến: những thế lực bạo tàn và những áp bức bất công, những con người ở hiền gặp lành nhưng sống cơ cực, những ước mơ, nguyện vọng trong sáng, đẹp đẽ… Những chủ đề ấy dễ dàng có được sự “đồng điệu” của các tác phẩm truyện Nôm sau này, một thể loại mà theo nhiều nhà nghiên cứu là “sản phẩm” của thời kỳ phong kiến suy tàn. Tuy nhiên, truyện Nôm là một thể loại văn học mới; nó không chỉ đơn thuần đem truyện cổ tích kể lại bằng thể lục bát mà là một sự sáng tạo mới với khuôn khổ và dung lượng hoàn toàn khác. Rất nhiều truyện cổ tích như Thạch Sanh, Phạm Tải - Ngọc Hoa, Lưu Bình - Dương Lễ, Chàng Ké… đã được “tái sinh”, “được tiểu thuyết hóa và diễn ca bằng văn vần” [38; 37]. Để minh chứng cho điều này, GS. Trần Đình Sử đã làm một phép so sánh nhỏ về số câu trong một số truyện cổ tích và truyện Nôm, nhận thấy về cơ bản, dung lượng truyện Nôm dài gấp 10 lần truyện cổ tích (chẳng hạn, số câu trong truyện cổ tích Quan Âm Thị Kính là 71 câu, trong truyện Nôm là 786 câu; số câu trong truyện cổ tích Thạch Sanh là 120 câu, trong truyện Nôm là 1.812 câu…). Cùng với sự mở rộng dung lượng ấy, nhân vật, chi tiết, lời nói… cũng 16 được cụ thể hóa hơn, “chất cổ tích biến mất hoặc nhạt đi, sự sống trực tiếp và cảm nhận văn chương nổi lên hàng đầu” [58; 407]. Đó chính là “chất văn” của truyện Nôm. Mặt khác, như chúng ta biết, không giống như thế kỷ XV, khi mà cùng với sự phát triển của chế độ quân chủ chuyên chế, giai cấp phong kiến thống trị có xu hướng kìm hãm nghệ thuật dân gian, gò ép nền văn hóa nhân dân vào những khuôn vàng thước ngọc của văn hóa chính thống, thế kỷ XVI XVII, do sự suy yếu của chế độ chuyên chế tập quyền, nhất là do sức quật khởi của nhân dân, nền văn hóa nghệ thuật dân gian có cơ sở phát triển mạnh mẽ. Với hát chèo ở Đàng Ngoài, nghệ thuật tuồng manh nha phát triển ở Đàng Trong, múa rối nơi ao đình… có thể nói, nghệ thuật diễn xướng ngày càng diễn ra sôi động trong các sinh hoạt văn hóa, lễ hội dân gian. Sự phát triển của lối kể hạnh, hát cửa đình làm cho thể thơ lục bát, vốn có khả năng tự sự dài, ngày càng thêm hoàn chỉnh. Nội dung các bài “hạnh” thường là kể lại sự tích và đức hạnh của chư Phật hoặc các vị thần thánh được thờ ở chùa làng. Hình thức của các bài “hạnh” đều là thơ lục bát hoặc lục bát biến thể. “Kể hạnh” thực chất là một lối đọc ngâm nga, diễn cảm tựa như lối kể chuyện, nói vè trong điệu xẩm chợ. Dĩ nhiên, không phải tất cả các bài “kể hạnh”, các diễn ca tôn giáo đều là tiền thân của truyện Nôm. Nhưng chắc chắn là có một số lượng không nhỏ diễn ca tôn giáo vốn thoát thai từ các bài “kể hạnh”, đã có đầy đủ các yếu tố về nội dung, hình thức, đề tài, cốt truyện… để có thể coi chúng như những truyện Nôm; chẳng hạn trường hợp Quan Âm tống tử bản hạnh, Địa Tạng bản hạnh, Nam Hải Quan Âm bản hạnh… Có thể nói, các diễn ca tôn giáo, chủ yếu là Phật giáo, chẳng những đã cung cấp cho thể loại truyện Nôm một nguồn đề tài, cốt truyện hấp dẫn, mà còn cung cấp cả những tiền đề nghệ thuật cần thiết để góp phần hình thành thể loại truyện Nôm. 17 Từ đôi điều kể trên, có thể thấy văn hóa truyền thống đã ảnh hưởng rất mạnh mẽ đến văn học, mà hệ quả của nó là sự ra đời một thể loại mới - truyện Nôm. Lẽ dĩ nhiên, truyện Nôm không phải là thể tài duy nhất tiếp nhận những ảnh hưởng trực hệ của văn hóa dân tộc. Và cũng một lẽ hiển nhiên nữa, là có nhiều thể loại văn học, mà truyện Nôm là một dẫn dụ, không chỉ được tạo nên và “sống lành mạnh” nhờ sức sống nội sinh của nó. Nói cách khác, truyện Nôm cũng còn là “sản phẩm” của sự giao lưu văn hóa. Giao lưu văn hóa vốn là một quy luật trong quá trình phát triển của nhân loại. Và nước Việt chúng ta, từ xa xưa, cũng không nằm ngoài lộ trình chung đó. Bằng nhiều con đường giao lưu khác nhau như đi sứ, giao thương, nhập cư… các yếu tố văn hóa nước ngoài, đặc biệt của các nước có nền văn hóa lớn như Nho, Phật, Đạo của Trung Quốc, Ấn Độ… đã có ảnh hưởng khá sâu sắc đến nền văn hóa - văn học nước ta. Chúng ta không chỉ vay mượn văn tự (chữ Hán) - một tiền đề quan trọng để sau này ông cha sáng tạo ra chữ Nôm - mà còn vay mượn nhiều thể tài của Trung Quốc. Cũng trong xu hướng đó, việc vay mượn cốt truyện của nền văn học lớn này để sáng tác gần như đã là một nét “truyền thống” của truyện Nôm bác học. Cũng cần phải nói thêm rằng, trong xu hướng tiếp nhận văn hóa nước ngoài, ông cha ta luôn phát huy tinh thần chọn lọc và sáng tạo, trong cả đời sống nói chung và trong văn học nói riêng. Việc sáng tạo ra chữ Nôm cùng những thể tài riêng của dân tộc cũng xuất phát từ tinh thần, nỗ lực khẳng định và củng cố tính “độc lập” trong văn hóa - văn học Việt. Với lẽ đó, truyện Nôm không chỉ đơn thuần là sản phẩm văn hóa - tinh thần của riêng người dân đất Việt mà còn là minh chứng có sức thuyết phục cho khả năng và ý thức sáng tạo của ông cha. Điều này được chứng thực ở ngay trong chính những tác phẩm vay mượn cốt truyện của Trung Quốc, khi mà các tác giả vẫn cố 18