Tài liệu Kế toán thu chi bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế tại bảo hiểm xã hội huyện thọ xuân tỉnh thanh hóa giai đoạn 2018 2019

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỞ HÀ NỘI --------------- LUẬN VĂN THẠC SĨ KẾ TOÁN THU CHI BHXH, BHYT TẠI BHXH HUYỆN THỌ XUÂN TỈNH THANH HÓA GIAI ĐOẠN 2018-2019 LÊ VĂN LỢI CHUYÊN NGÀNH: KẾ TOÁN MÃ NGÀNH: 8340301 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN PHÚ GIANG HÀ NỘI - 2021 i LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành bản luận văn này, tác giả xin chân thành cảm ơn sự hướng dẫn tận tình của PGS.TS Nguyễn Phú Giang trong suốt quá trình viết và hoàn thành luận văn. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới các thầy cô giáo trong Hội đồng khoa học Trường Đại học Mở Hà Nội, khoa Kế toán, khoa sau Đại học, Trường Đại học Mở Hà Nội đã tạo điều kiện và giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Sự giúp đỡ của các đồng nghiệp Bảo hiểm xã hội huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa đã luôn quan tâm, động viên và tạo điều kiện cho tôi trong quá trình thực hiện. Do về mặt kiến thức và thời gian còn hạn chế, luận văn còn nhiều khiếm khuyết. Tôi mong được sự đóng góp ý kiến của các thầy cô và mọi người để luận văn hoàn thiện hơn. Hà Nội, ngày tháng năm 2021 Tác giả luận văn Lê Văn Lợi ii MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ........................................................................... ii MỤC LỤC ............................................................................... iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ..................................................... vi DANH MỤC SƠ ĐỒ, BẢNG BIỂU .......................................... vii MỞ ĐẦU ................................................................................. 1 CHƯƠNG 1. LÝ LUẬN CHUNG VỀ KẾ TOÁN THU CHI BHXH, BHYT ...................................................................................... 6 1.1. Khái quát sự ra đời và phát triển của BHXH ........................ 6 1.1.2. Bản chất của BHXH ........................................................ 8 1.1.3. Chức năng của BHXH .................................................... 10 1.2. Vai trò của BHXH trong nền kinh tế xã hội ....................... 11 1.2.1. BHXH góp phần thực hiện công bằng xã hội ................... 11 1.2.2. BHXH góp phần tăng trưởng kinh tế ............................... 11 1.3. Quỹ BHXH, BHYT và nội dung kế toán thu chi BHXH, BHYT .................................................................................... 12 1.3.1. Nguồn hình thành và sử dụng quỹ BHXH, BHYT ............. 12 1.3.2 Tổ chức và quản lý hoạt động thu BHXH, BHYT ............... 18 1.3.3. Tổ chức và quản lý hoạt động chi BHXH, BHYT ............. 29 1.3.4 Thực hiện thanh tra, kiểm tra .......................................... 38 1.3.5 Tổ chức tuyên truyền BHXH, BHYT ................................. 40 1.4 Kế toán thu - chi BHXH, BHYT tại các đơn vị BHXH ......... 42 1.4.1 Cơ sở kế toán thu - chi ................................................... 42 1.4.2 Quy định kế toán ............................................................ 43 Kết luận chương 1 .................................................................. 45 iii CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG KẾ TOÁN THU CHI BHXH, BHYT TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI HUYỆN THỌ XUÂN, TỈNH THANH HÓA GIAI ĐOẠN 2018 – 2019……………………....………………………………46 2.1 Giới thiệu chung về Cơ quan Bảo hiểm xã hội huyện Thọ Xuân ...................................................................................... 46 2.1.1 Đặc điểm kinh tế xã hội huyện Thọ Xuân ......................... 46 2.2 Đặc điểm tổ chức công tác kế toán ..................................... 58 2.2.1 Mô hình tổ chức bộ máy kế toán tại BHXH huyện Thọ Xuân 58 Sơ đồ 2.2. Mô hình tổ chức bộ máy kế toán tại BHXH huyện Thọ Xuân ...................................................................................... 58 2.2.2 Chính sách kế toán áp dụng ............................................ 58 2.2.3 Kết quả thực hiện công tác thu chi BHXH, BHYT năm 2018 2019 ...................................................................................... 59 2.3 Thực trạng kế toán thu chi BHXH, BHYT ở BHXH huyện Thọ Xuân giai đoạn 2018 - 2019 .................................................... 60 2.3.1. Đặc điểm hoạt động thu chi tại BHXH huyện Thọ Xuân ... 60 2.3.2.Kế toán thu .................................................................... 85 2.3.3 Kế toán chi .................................................................... 86 2.3.4 Báo cáo kế toán thu chi BHXH, BHYT ............................. 87 2.4. Đánh giá thực trạng kế toán thu chi BHXH, BHYT ở BHXH huyện Thọ Xuân ...................................................................... 89 2.4.1.Những thành tích đã đạt được ......................................... 89 2.4.2 Một số hạn chế và nguyên nhân ....................................... 89 Kết luận chương 2 .................................................................. 93 iv CHƯƠNG 3.MỘT SỐ GIẢI PHÁP ĐỂ HOÀN THIỆN KẾ TOÁN THU CHI BHXH, BHYT TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI HUYỆN THỌ XUÂN ................................................................................... 94 3.1 Chiến lược, mục tiêu phát triển Bảo hiểm xã hội huyện Thọ Xuân ...................................................................................... 94 3.1.1 Chiến lược phát triển của BHXH Việt Nam đến năm 2030 . 94 3.1.2. Mục tiêu và giải phát phát triển của BHXH Việt Nam đến ............................................................................... 97 năm 2030 3.1.3. Định hướng phát triển và hoàn thiện kế toán thu chi BHXH của BHXH huyện Thọ Xuân ................................................... 100 3.1.4. Nguyên tắc hoàn thiện kế toán tại BHXH huyện Thọ Xuân101 3.2 Một số giải pháp hoàn thiện kế toán thu chi tại Bảo hiểm xã hội huyện Thọ Xuân .............................................................. 102 3.2.1.Hoàn thiện kế toán thu BHXH, BHYT ............................ 102 3.2.2 Hoàn thiện kế toán chi BHXH, BHYT............................. 103 3.3 Một số kiến nghị khác ..................................................... 103 3.3.1.Kiến nghị với cơ quan quản lý cấp Trung ương: Bảo hiểm xã hội Việt Nam ........................................................................ 103 3.3.2. Kiến nghị với BHXH Tỉnh Thanh Hoá .......................... 104 3.3.3. Kiến nghị với UBND huyện Thọ Xuân .......................... 105 KẾT LUẬN .......................................................................... 106 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................. 108 v DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Những từ viết tắt Nội dung BHXH Bảo hiểm xã hội BHYT Bảo hiểm y tế BHTN Bảo hiểm thất nghiệp NSNN Ngân sách Nhà nước TNLĐ Tai nạn lao động BNN Bệnh nghề nghiệp LĐ Lao động NLĐ Người lao động NSDLĐ Người sử dụng lao động BHXH TN Bảo hiểm xã hội tự nguyện KCB BHYT Khám chữa bệnh Bảo hiểm y tế CNTT Công nghệ thông tin TSCĐ Tài sản cố định XDCB Xây dựng cơ bản TK Tài khoản ASXH An sinh xã hội vi DANH MỤC SƠ ĐỒ, BẢNG BIỂU Sơ đồ 2.1: Cơ cấu bộ máy tổ chức của BHXH huyện Thọ Xuân . 52 Sơ đồ 2.2. Mô hình tổ chức bộ máy kế toán tại BHXH huyện Thọ Xuân............................................................................. ..........58 Bảng 2.1. Bảng số liệu kết quả thu – chi BHXH, BHYT năm 2018 – 2019.................................................................................... 59 Bảng 2.2: Tình hình thực hiện kế hoạch thu BHXH bắt buộc tại BHXH .................................................................................... 60 huyện Thọ Xuân (2018-2019) .................................................. 60 Bảng 2.3: Tình hình tham gia BHXH tại BHXH huyện Thọ Xuân (2018-2019) ........................................................................... 63 Bảng 2.4: Số thu BHXH bắt buộc tại BHXH huyện Thọ Xuân (2018-2019) ........................................................................... 68 Bảng 2.5: Số lượt hưởng và số tiền chi trả chế độ ốm đau, thai sản, DSPHSK tại BHXH huyện Thọ Xuân (2018-2019) ............. 73 Bảng 2.6: Số đối tượng hưởng chế độ BHXH một lần tại BHXH huyện Thọ Xuân (2018-2019) .................................................. 76 Bảng 2.7: Số tiền chi trả chế độ BHXH một lần tại BHXH ........ 78 huyện Thọ Xuân (2018 - 2019) ................................................ 78 Bảng 2.8: Số đối tượng và số tiền chi lương hưu và trợ cấp BHXH huyện Thọ Xuân (2018-2019) .................................................. 83 vii MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài: Chính sách Bảo hiểm xã hội (BHXH), Bảo hiểm y tế (BHYT) ra đời, phát triển hàng trăm năm nay cùng với nền kinh tế thị trường và có mặt hầu hết các nước trên thế giới. Đối với nước ta chính sách BHXH, BHYT đã phát huy vai trò trụ cột trong hệ thống an sinh xã hội (ASXH), góp phần tích cực vào việc kiềm chế lạm phát, ổn định kinh tế vĩ mô, đảm bảo an sinh xã hội và nhất là từ khi thực hiện cải cách kinh tế năm 1986. Quỹ BHXH, quỹ BHYT là quỹ tài chính độc lập ngoài ngân sách nhà nước (NSNN) do các bên tham gia đóng góp theo quy định của Luật BHXH (2014, Luật sửa đổi bổ sung năm 2018), luật BHYT (2008, Luật sửa đổi bổ sung năm 2014), với nguyên tắc “lấy của số đông bù cho số ít”. Vì vậy, chính sách BHXH, BHYT là một trong những chính sách quan trọng không thể thiếu của mỗi quốc gia. Trong những năm qua, Đảng và Nhà nước ta rất quan tâm đến công tác BHXH và xác định đây là một trong những chính sách xã hội cơ bản nhất nhằm đảm bảo thu nhập, đời sống cho người lao động cùng các đối tượng hưởng trợ cấp BHXH, góp phần quan trọng vào việc đảm bảo an sinh xã hội, ổn định chính trị, trật tự an toàn xã hội thúc đẩy sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Để tổ chức đưa chính sách BHXH vào thực tế cuộc sống, đòi hỏi phải có một nguồn tài chính đủ lớn và phải quản lý có hiệu quả để đảm bảo cân đối thu chi, bảo toàn và tăng trưởng. Thực tế cho thấy ở các nước phát triển thì tài chính BHXH là một nguồn tài chính lớn và quỹ BHXH là hạt nhân, là nội dung vật chất của Tài chính BHXH. Quản lý thu chi quỹ BHXH là khâu quan trọng trong quản lý tài chính BHXH. Tuy nhiên, qua thực tế thực hiện công tác thu trên địa bàn tỉnh còn bộc lộ nhiều hạn chế, đó là: trình trạng các doanh nghiệp nợ đọng BHXH, BHYT, BHTN ngày càng lớn với thời gian nợ kéo dài, chế tài chưa đủ mạnh, nhận thức của người lao động chưa cao, cán bộ thu vừa thiếu và yếu nghiệp 1 vụ. Việc tăng trưởng nguồn thu BHXH, BHYT còn thấp, chưa đáp ứng yêu cầu tiền chi BHXH, BHYT gây nên sự mất cân đối cho quỹ BHXH, BHYT. Tình trạng thu không đủ, còn nợ đọng, chi chưa đồng bộ do còn thiếu thực tế đã làm tăng gánh nặng cho NSNN. Xuất phát từ thực tế nói trên, được sự hướng dẫn tận tình của giảng viên: PGS.TS Nguyễn Phú Giang, tôi chọn đề tài: “Kế toán thu chi BHXH, BHYT tại BHXH huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2018-2019” làm luận văn tốt nghiệp thạc sĩ. Câu hỏi nghiên cứu: BHXH huyện Thọ Xuân cần làm gì để quản lý tốt công tác thu, chi BHXH, BHYT tại BHXH huyện Thọ Xuân trong thời gian tới. 2. Mục tiêu nghiên cứu. 2.1. Mục tiêu nghiên cứu tổng quát. Nghiên cứu và đánh giá thực trạng về kế toán thu chi BHXH, BHYT tại cơ quan BHXH huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2018 – 2019. Đề xuất một số giải pháp, kiến nghị nhằm hoàn thiện kế toán thu chi BHXH, BHYT tại cơ quan BHXH huyện Thọ Xuân thời gian tới. 2.2. Mục tiêu nghiên cứu cụ thể. Nghiên cứu nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế trong kế toán thu chi BHXH, BHYT. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu  Đối tượng nghiên cứu: Kế toán thu chi BHXH, BHYT tại cơ quan BHXH huyện Thọ Xuân.  Phạm vi nghiên cứu: Về không gian: Nghiên cứu tại BHXH huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa Về thời gian: Nghiên cứu thực trạng kế toán thu chi BHXH, BHYT giai đoạn 2018 – 2019 và đề xuất giải pháp áp dụng cho những năm tới. 2 Tổng quan tài liệu: Đến nay về lĩnh vực thu chi BHXH, BHYT đã có nhiều công trình nghiên cứu ở phạm vị lớn trên quy mô cả nước và ở nhiều cấp độ khác nhau. Điển hình các đề tài nghiên cứu sau: a/ Đề tài nghiên cứu khoa học, mã số 96-01-01/ĐT, năm 1996: Thực trạng quản lý thu BHXH và các biện pháp nâng cao hiệu quả công tác thu BHXH, do cố Tổng Giám đốc BHXH Việt Nam, Tiến sĩ Nguyễn Văn Châu, làm chủ nhiệm đề tài. Kết quả của đề tài, tác giả đã làm sáng tỏ những cơ sở khoa học kế toán thu chi BHXH và từ đó đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác thu ở Việt Nam. b/ Đề tài nghiên cứu khoa học, mã số 97-03-08, tháng 12/1997: Cơ sở khoa học và giải pháp hoàn thiện công tác hạch toán nghiệp vụ thu BHXH do Tiến sĩ Trịnh Thị Hoa, Trung tâm thông tin khoa học – BHXH Việt Nam, làm chủ nhiệm đề tài. Tác giả đã đề xuất bổ sung hệ thống sổ sách nghiệp vụ thu BHXH, hệ thống biểu mẫu báo cáo thu, nguyên tắc luân chuyển chứng từ và quan hệ đối chiếu giữa các phòng nghiệp vụ và những nội dung đánh giá kết quả hoạt động về công tác thu BHXH. c/ Luận văn tốt nghiệp, năm 2004: Công tác quản lý tài chính BHXH Việt Nam thực trạng và giải pháp do Tiến sĩ Phạm Thị Định, Khoa Bảo hiểm, Trường Đại học Kinh tế quốc dân hướng dẫn. Kết quả của đề tài, tác giả đã nêu rõ những hạn chế trong hoạt động thu chi BHXH, BHYT và nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế này. Rút được những bài học kinh nghiệm từ hệ thống BHXH của một số nước trên thế giới. Tóm lại, kết quả của đề tài là tập trung nghiên cứu hoàn thiện kế toán thu chi BHXH, BHYT đề xuất các biện pháp để làm sáng tỏ những cơ sở khoa học về kế toán thu chi BHXH, BHYT, phù hợp với từng loại đối tượng tham gia BHXH và dự báo một cách có khoa học đối tượng tham gia BHXH đến năm 2020. 3 4. Nội dung, địa điểm, vật liệu và phương pháp nghiên cứu 4.1. Nội dung nghiên cứu: Luận văn tập trung nghiên cứu về: (1) Nguồn hình thành và sử dụng quỹ BHXH, BHYT, (2) Quản lý hoạt động thu BHXH, BHYT, (3) Quản lý hoạt động chi BHXH, BHYT và (4) Thanh tra, kiểm tra đóng BHXH. 4.2. Phương pháp nghiên cứu: - Phương pháp chung: Vận dụng phương pháp duy vật biện chứng kết hợp với cơ sở lý luận cơ bản của khoa học kinh tế. - Phương pháp cụ thể: Phân tích, tổng hợp, so sánh, thống kê mô tả, mô hình hóa. - Phương pháp thu thập thông tin: Thông tin được thu thập từ các nghiên cứu trước đây; từ phương tiện truyền thông; văn bản của các cơ quan quản lý Nhà nước về BHXH, BHYT; dữ liệu từ báo cáo nội bộ của Bảo hiểm xã hội huyện Thọ Xuân; Tài liệu Hội thảo, Kỷ yếu khoa học, Tạp chí ngành. 5. Dự kiến kết quả Các đề tài nghiên cứu, đề án, luận án, luận văn, bài viết nghiên cứu về BHXH đã đề cập đến nhiều khía cạnh khác nhau của quản lý chính sách BHXH nói chung và quản lý thu, chi BHXH, BHYT nói riêng. Tuy nhiên, học viên cũng kỳ vọng với kiến thức thu được trong quá trình học tập, kế thừa những kết quả nghiên cứu khoa học trước đó và với kinh nghiệm công tác của bản thân sẽ tham gia nghiên cứu một cách cơ bản, hệ thống về kế toán thu chi BHXH, BHYT tại BHXH huyện Thọ Xuân, từ đó có những đóng góp mới mang tính khoa học, thực tiễn về hoàn thiện công tác thu chi BHXH, BHYT góp phần giúp BHXH huyện Thọ Xuân hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ thu BHXH của đơn vị, cụ thể như sau: - Luận văn nghiên cứu có hệ thống các vấn đề lý luận và thực tiễn cơ bản về kế toán thu chi BHXH, BHYT trên địa bàn huyện Thọ Xuân trong điều kiện kinh tế xã hội hiện nay. - Luận văn phân tích, đánh giá đúng những nhân tố ảnh hưởng đến việc tham gia BHXH, BHYT của NLĐ và NSDLĐ khi mà Luật BHXH năm 2006 4 đã được Quốc hội thông qua Luật BHXH sửa đổi bổ sung năm 2014 sẽ có hiệu lực thi hành từ ngày 01 tháng 01 năm 2016. - Luận văn nghiên cứu thực trạng công tác thu chi BHXH, BHYT tại cơ quan BHXH huyện Thọ Xuân, làm rõ những mặt tích cực, hạn chế yếu kém, nguyên nhân và bài học từ kế toán thu chi BHXH, BHYT. - Từ chủ trương, định hướng của huyện Thọ Xuân, đề xuất phương hướng và một số giải pháp chủ yếu nhằm hoàn thiện kế toán thu chi BHXH, BHYT tại cơ quan Bảo hiểm xã hội huyện Thọ Xuân nhằm góp phần phát triển bền vững quỹ BHXH cũng như góp phần đảm bảo ổn định chính trị, xã hội, thúc đẩy phát triển kinh tế, xã hội trên địa bàn huyện. 6. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, mục lục, danh mục bảng biểu, danh mục viết tắt, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, luận văn gồm 03 chương: Chương 1: Lý luận chung về kế toán thu chi BHXH, BHYT. Chương 2: Thực trạng kế toán thu chi BHXH, BHYT tại BHXH huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2018 - 2019 Chương 3: Một số giải pháp để hoàn thiện kế toán thu chi BHXH, BHYT tại BHXH huyện Thọ Xuân. 5 CHƯƠNG 1 LÝ LUẬN CHUNG VỀ KẾ TOÁN THU CHI BHXH, BHYT 1.1. Khái quát sự ra đời và phát triển của BHXH 1.1.1 Khái niệm BHXH Xã hội ngày càng phát triển thì đời sống con người ngày càng đầy đủ và hoàn thiện hơn. Trong thực tế, con người luôn phải đối mặt với những rủi ro, yếu tố bất ngờ làm giảm hoặc mất một phần thu nhập. Những rủi ro, yếu tố bất ngờ đó có thể là ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp,...Khi rơi vào những tình huống này, các nhu cầu thiết yếu trong cuộc sống như ăn, ở, đi lại không vì thế mà mất đi, mà trái lại xuất hiện thêm nhiều nhu cầu mới như: ốm đau cần được khám chữa bệnh và điều trị, thương tật cần có người chăm sóc...Để đảm bảo cuộc sống, con người đã tìm ra nhiều giải pháp như: tiết kiệm, đi vay, hay nhờ và sự giúp đỡ của cộng đồng...Tuy nhiên những giải pháp này chỉ mang tính tạm thời, không chắc chắn và rất thụ động. Khi nền kinh tế hàng hóa phát triển và việc thuê mướn lao động trở nên phổ biến thì đồng chủ thời mâu thuẫn chủ thợ cũng từ đó phát sinh. Giới chủ từ chỗ lúc đầu chỉ cam kết trả lương cho NLĐ sau đó đã phải trợ cấp thêm một phần thu nhập nữa cho NLĐ để họ trang trải những nhu cầu thiết yếu khi không may bị ốm đau, thai sản, TNLĐ-BNN...xảy ra. Mâu thuẫn chủ-thợ dần phát sinh và diễn ra ngày càng gay gắt, ảnh hưởng sâu sắc đến nhiều mặt của đời sống kinh tế-xã hội. Nhà nước phải đứng ra can thiệp và điều hòa mâu thuẫn, đảm bảo an toàn xã hội. Sự can thiệp này buộc cả giới chủ và thợ phải đóng góp một khoản tiền nhất định, hình thành một quỹ tiền tệ tập trung trên phạm vi quốc gia. Ngoài ra qũy còn có hỗ trợ và bảo trợ của Nhà nước khi cần thiết. Quỹ này nhằm đảm bảo cuộc sống cho NLĐ khi có biến cố xảy ra. Nhờ đó, cuộc sống của NLĐ và gia đình họ được đảm bảo. NLĐ yên tâm sản xuất từ đó nâng cao năng suất lao động, tạo ra nguồn thu nhập lớn hơn cho 6 giới chủ. Mặt khác, Nhà nước cũng thể hiện được trách nhiệm và vai trò của mình đối với toàn xã hội. Nền kinh tế thị trường luôn tồn tại các thất bại, trong đó công bằng xã hội là một dạng thất bại thị trường. Với chức năng quản lý xã hội, Nhà nước có trách nhiệm phân phối và phân phối lại thu nhập giữa các tầng lớp dân cư, đồng thời trợ giúp cho nhóm đối tượng yếu thế. BHXH là một công cụ hữu hiệu được Nhà nước đưa ra nhằm giảm thiểu rủi ro, góp phần đảm bảo cuộc sống cho NLĐ nói chung người dân nói riêng, từ đó đảm bảo an toàn xã hội. Đến nay, hầu hết các nước trên thế giới đã thực hiện chính sách BHXH và xem đây là trụ cột chính trong hệ thống ASXH. Mặc dù có quá trình phát triển lâu dài nhưng do tính chất phức tạp và đa dạng nên đến nay vẫn còn có những nhận thức khác nhau về BHXH. Điều đó được phản ánh qua các khái niệm BHXH được thể hiện dưới các góc độ khác nhau. Theo Tổ chức lao động quốc tế (ILO): "BHXH là sự bảo vệ của xã hội đối với các thành viên của mình thông qua các biện pháp công cộng nhằm chống lại các khó khăn về kinh tế, xã hội do bị mất hoặc giảm thu nhập, gây ra bởi ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp, thương tật, tuổi già, chết đồng thời đảm bảo các chăm sóc y tế và trợ cấp cho các gia đình đông con.” Ở một số nước trên thế giới khi đưa ra khái niệm về BHXH xuất phát quan điểm chỉ bao gồm trường hợp bảo hiểm thu nhập cho NLĐ, thường tách BHXH với BHYT và BHTN mặc dù đó cũng là hình thức bảo hiểm mang tính xã hội. Theo Giáo trình Bảo hiểm, NXB Đại học kinh tế quốc dân, Chủ biên PGS.TS Nguyễn Văn Định: "Bảo hiểm xã hội là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho NLĐ khi họ gặp phải những biến cố làm giảm hoặc mất khả năng lao động, mất việc làm dẫn đến mất thu nhập trên cơ sở hình thành và sử dụng quỹ tiền tệ tập trung nhằm đảm bảo đời sống cho NLĐ và gia đình họ, góp phần đảm bảo ASXH". Khái niệm này đã xác định diện bảo vệ của BHXH bao gồm NLĐ và gia đình NLĐ. 7 Khái niệm về BHXH được khái quát một cách đầy đủ nhất khi Luật BHXH được Quốc hội thông qua có hiệu lực từ 01/01/2007, đó là: "Bảo hiểm xã hội là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của nguời lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ bảo hiểm xã hội" [Error! Reference source not found., tr.5]. Bảo hiểm xã hội bắt buộc là loại hình bảo hiểm xã hội mà NLĐ và người sử dụng lao động có trách nhiệm phải tham gia. Mức đóng được xác định bằng mức tiền lương, tiền công thực tế nhân với tỷ lệ phần trăm theo quy định từng thời kỳ. Khi tham gia BHXH bắt buộc, NLĐ được hưởng đầy đủ năm chế độ BHXH hiện hành (Hưu trí, tử tuất, TNLĐ-BNN, ốm đau, thai sản…) 1.1.2. Bản chất của BHXH Bảo hiểm xã hội là nhu cầu khách quan, đa dạng, phức tạp của xã hội, nhất là trong xã hội mà sản xuất hàng hóa hoạt động theo cơ chế thị trường, mối quan hệ thuê mướn lao động phát triển tới một mức độ nào đó. Kinh tế càng phát triển thì Bảo hiểm xã hội càng đa dạng và hoàn thiện. BHXH vừa để thực hiện các mục đích xã hội, vừa để thực hiện các mục đích kinh tế trong mỗi cộng đồng, quốc gia. 1.1.2.1. Bản chất kinh tế của BHXH Bản chất kinh tế của BHXH thể hiện ở chỗ những người tham gia cùng đóng góp một khoản tiền trích trong thu nhập (khoản đóng góp này không ảnh hưởng lớn đến đời sống và sản xuất kinh doanh của cá nhân hoặc đơn vị) để lập một quỹ dự trữ. Các khoản đóng góp vào quỹ BHXH bao gồm: đóng góp của người lao động, người sử dụng lao động và sự hỗ trợ của Nhà nước. Mục đích của việc hình thành quỹ BHXH để trợ cấp cho những người lao động khi gặp rủi ro, tránh được những hụt hẫng về thu nhập cho họ. Sự hỗ trợ này được lấy từ quỹ BHXH nên giảm và tiết kiệm được chi NSNN. Đồng thời, bản chất kinh tế còn được thể hiện ở chỗ, NLĐ chỉ đóng một phần nhỏ trong thu nhập của mình, nhưng do nhiều nguồn hình thành khác có khoản tiền lớn đảm bảo đủ chi trả tài chính cho họ khi phát sinh nhu cầu được thanh toán. 8 Quỹ BHXH hoạt động theo nguyên tắc “số đông bù số ít”. Do tính đặc thù giữa thời gian khoản tiền đóng góp của các bên tham gia BHXH và thời gian khoản chi trả trợ cấp BHXH cho những người hưởng chế độ không trùng nhau, đã tạo cho quỹ BHXH có nguồn tiền tạm thời “nhàn rỗi”. Khoản tiền tạm thời “nhàn rỗi” được sử dụng cho hoạt động đầu tư sinh lời bảo tồn giá trị cho quỹ BHXH. Quỹ BHXH được đặc trưng bằng sự vận động của các nguồn tài chính trong quá trình tạo lập và sử dụng, được phản ánh các quan hệ kinh tế trong quá trình phân phối lại thu nhập các nguồn lực giữa các chủ thể tham gia tạo lập và sử dụng quỹ BHXH. Những luận cứ trên đây đã chứng minh rằng bên cạnh mục tiêu hoạt động BHXH là an toàn xã hội về kinh tế cho mọi người trong cộng đồng, thì BHXH còn là một hình thức huy động vốn. Và với sức mạnh về tài chính của mình cùng với sự quản lý của Nhà nước, BHXH sẽ góp phần ổn định tài chính, tiền tệ quốc gia. 1.1.2.2. Bản chất xã hội của BHXH BHXH thuộc phạm vi hệ thống chính sách xã hội, nó liên quan đến lợi ích của mọi người dân trong xã hội. Thể hiện ở chỗ quỹ BHXH là một bộ phận của tổng sản phẩm trong nước được xã hội tổ chức, quản lý, bảo tồn và phân phối lại thu nhập. BHXH còn là công cụ cải thiện điều kiện sống của mọi tầng lớp dân cư, đặc biệt là NLĐ. Những hụt hẫng và biến cố về thu nhập trong các trường hợp ốm đau, tai nạn làm giảm hoặc mất khả năng lao động, mất việc làm hoặc khi già yếu trở thành mối đe dọa cuộc sống bình thường của NLĐ. Để khắc phục tình trạng này, với truyền thống “lá lành đùm lá rách”, tinh thần “tương thân tương ái” trong nhân dân được phát huy dưới các hình thức đóng góp của Nhà nước, NSDLĐ và NLĐ khi họ còn khỏe mạnh, còn có thu nhập, để dùng vào lúc tuổi già, lúc ốm đau… Kết quả của sự phân phối lại đó tạo ra được sự bình đẳng hơn về thu nhập giữa các tầng lớp dân cư trong xã hội. Chính từ đó góp phần tái sản xuất giản đơn và tái sản xuất mở rộng sức lao động, tạo điều kiện thúc đẩy sản xuất có hiệu quả, tạo được thêm nhiều công ăn việc làm, tăng thu nhập đồng thời phát triển tốt hơn các dịch vụ xã hội phục vụ cho con người 9 như y tế, giáo dục, văn hóa. Như vậy, thực tế cho thấy BHXH là công cụ quan trọng và hiệu quả để tạo nên một mạng lưới an toàn cho con người, hoạt động BHXH không vì mục tiêu lợi nhuận mà hoạt động vì mục đích bảo đảm sự phát triển lâu bền của nền kinh tế, góp phần ổn định và thúc đẩy tiến bộ xã hội. 1.1.3. Chức năng của BHXH BHXH được xem như là một loạt các hoạt động mang tính xã hội nhằm đảm bảo đời sống cho NLĐ, mở rộng sản xuất, phát triển kinh tế, ổn định trật tự xã hội nói chung do vậy BHXH có chức năng: Thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho NLĐ tham gia BHXH khi họ bị giảm hoặc mất khả năng lao động hoặc mất việc làm. Đây là chức năng cơ bản nhất của BHXH, nó quyết định nhiệm vụ, tính chất và cơ chế tổ chức hoạt động của BHXH. - Tiến hành phân phối và phân phối lại thu nhập giữa những người tham gia BHXH. BHXH cũng dựa trên nguyên tắc lấy số đông bù số ít, do vậy mọi người lao động khi tham gia BHXH đều bình đẳng trong việc đóng góp vào quỹ cũng như được bình đẳng trong quyền lợi nhận được từ các chế độ BHXH. - BHXH là đòn bẩy, khuyến khích NLĐ hăng hái tham gia lao động sản xuất và từ đó nâng cao năng suất lao động. - BHXH thực hiện chức năng điều hòa lợi ích giữa ba bên: NLĐ, NSDLĐ, Nhà nước đồng thời làm giảm bớt mâu thuẫn xã hội, góp phần ổn định chính trị, kinh tế, xã hội. BHXH còn thực hiện chức năng giám đốc bởi BHXH tiến hành kiểm tra, giám sát việc tham gia thực hiện chính sách BHXH của NLĐ, NSDLĐ theo quy định của pháp luật nhằm đảm bảo quyền lợi cho NLĐ, góp phần ổn định xã hội. Với những chức năng trên, BHXH đã trở thành một trong những quyền con người, được Đại hội đồng Liên hợp quốc thừa nhận và ghi vào Tuyên ngôn Nhân quyền ngày (10/12/1948): “Tất cả mọi người với tư cách là thành viên của xã hội có quyền hưởng BHXH, quyền đó được đặt cơ sở trên 10 sự thỏa mãn các quyền về kinh tế, xã hội và văn hóa nhu cầu cho nhân cách và sự tự do phát triển con người”. 1.2. Vai trò của BHXH trong nền kinh tế xã hội BHXH có vai trò quan trọng trong đời sống xã hội của một quốc gia và được thể hiện ở các mặt sau đây: 1.2.1. BHXH góp phần thực hiện công bằng xã hội Về bản chất kinh tế có thể khẳng định ngay BHXH không nhằm mục đích kinh doanh, lợi nhuận, nhưng lại là công cụ thực hiện phân phối lại thu nhập. BHXH dựa trên nguyên tắc NLĐ bình đẳng trong nghĩa vụ đóng góp và quyền lợi được hưởng trong BHXH thông qua hoạt động của mình. BHXH tham gia vào việc phân phối và phân phối lại thu nhập xã hội giữa những NLĐ thế hệ trước với thế hệ sau, giữa những ngành nghề sản xuất, giữa những người thu nhập cao và người có thu nhập thấp, giữa những người may mắn và không may mắn. Vì vậy, BHXH góp phần thực hiện công bằng xã hội. Chính sách BHXH công bằng, hợp lý, tiến bộ sẽ tạo ra động lực để thực hiện tốt chính sách kinh tế, giải quyết tốt những vấn đề xã hội. Dù trong điều kiện nào, với hình thức nào, BHXH cũng lấy mục tiêu an sinh xã hội làm căn bản. Hệ thống BHXH được mở rộng góp phần giảm bớt những đối tượng cần trợ giúp xã hội. Và như vậy gánh nặng của Ngân sách, của các quỹ công cộng và của cộng đồng sẽ nhẹ bớt. Điều này cũng có nghĩa là hệ thống an sinh xã hội quốc gia càng đảm bảo và phát triển. 1.2.2. BHXH góp phần tăng trưởng kinh tế Như đã biết, trong nền kinh tế thị trường, BHXH được thực hiện theo cơ chế ba bên: NLĐ, NSDLĐ và Nhà nước. Những đóng góp của các bên tham gia BHXH nêu trên là những nguồn cơ bản hình thành quỹ BHXH. Ngoài nguồn tài chính rất lớn từ sự đóng góp của NLĐ và NSDLĐ được tồn tích lại, quỹ BHXH còn có những nguồn thu khác, như thu từ các hoạt động đầu tư, thu từ các khoản nộp phạt do chậm nộp BHXH của các cơ quan, doanh nghiệp, thu từ các hỗ trợ của các tổ chức quốc tế (nếu có) và các khoản thu khác. 11 Chức năng của quỹ BHXh là để chi trả các trợ cấp BHXH và chi phí cho các hoạt động của hệ thống BHXH. Quỹ BHXH là một quỹ tiêu dùng, đồng thời cũng là một quỹ dự phòng. Nó vừa mang tính kinh tế, vừa mang tính xã hội rất cao và là phương tiện quan trọng nhất đảm bảo cho toàn bộ hệ thống BHXH tồn tại và phát triển. Tuy nhiên, quỹ BHXH lại độc lập với Ngân sách Nhà nước. Do đó, việc quản lý quỹ BHXH, thực hiện đầu tư, bảo tồn và tăng trưởng quỹ rất cần thiết, với đặc thù thời điểm thu và chi không trùng nhau, quỹ BHXH luôn tập trung nguồn tài chính “nhàn rỗi” tương đối lớn đầu tư vào các dự án phát triển hoặc những công trình phúc lợi (xây nhà ở cho NLĐ, xây đường xá, cơ sở hạ tầng…) tạo ra nhiều công ăn việc làm cho NLĐ, góp phần thực hiện những mục tiêu tăng trưởng, bảo toàn, phát triển quỹ BHXH và phát triển kinh tế đất nước. Hoạt động BHXH là hoạt động dịch vụ công mang tính xã hội cao, là quá trình tổ chức triển khai thực hiện các nghiệp vụ thu BHXH đối với NLĐ và NSDLĐ; giải quyết các chế độ, chính sách BHXH và chi BHXH cho người được hưởng; nhằm đảm bảo cho mọi NLĐ, mọi tổ chức, đơn vị hoạt động sản xuất kinh doanh được bình đẳng, công bằng. Dưới góc độ kinh tế, các hoạt động BHXH đã góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, góp phần làm tăng thu nhập quốc dân và ngược lại kinh tế tăng trưởng đã có tác động tích cực, ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp tới các hoạt động BHXH. Đảng và Nhà nước đã khẳng định phát triển kinh tế xã hội dựa trên nội lực là chính thì nguồn đầu tư từ quỹ BHXH là một kênh quan trọng không thể thiếu của mỗi quốc gia nhằm bình ổn đời sống kinh tế - xã hội và góp phần làm vững chắc thể chế chính trị. Đồng thời, chính sách BHXH là vấn đề xã hội, vấn đề con người, NLĐ là chủ thể quyết định với nền kinh tế xã hội. 1.3. Quỹ BHXH, BHYT và nội dung kế toán thu chi BHXH, BHYT 1.3.1. Nguồn hình thành và sử dụng quỹ BHXH, BHYT Quỹ BHXH là một trong những nội dung cơ bản của hệ thống BHXH. Quỹ BHXH được hình thành bằng nhiều nguồn khác nhau, hình thành một 12 quỹ tiền tệ tập trung là quỹ dự trữ tài chính để đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho NLĐ và gia đình khi họ bị giảm hoặc mất khả năng lao động hoặc bị mất việc làm vì những “rủi ro xã hội” như ốm đau, thai sản, TNLĐ – BNN, tử tuất,… Như vậy quỹ BHXH là một quỹ tiêu dùng, đồng thời cũng là một quỹ dự phòng. Nó vừa mang tính kinh tế, vừa mang tính xã hội rất cao và là phương tiện quan trọng nhất đảm bảo cho toàn bộ hệ thống BHXH tồn tại và phát triển. Tuy nhiên, quỹ BHXH lại độc lập với NSNN. BHXH Việt Nam quản lý đồng thời Quỹ BHXH và Quỹ BHYT. Quỹ BHXH dùng để chi trả các chế độ BHXH cho người lao động, chi phí cho quản lý bộ máy, chi cho đầu tư để bảo toàn và tăng trưởng quỹ… Quỹ BHYT được sử dụng để thanh toán chi phí khám chữa bệnh BHYT, chi phí quản lý bộ máy tổ chức BHYT, chi đầu tư để bảo toàn và tăng trưởng quỹ. Theo Luật BHXH, Quỹ BHXH gồm các Quỹ thành phần sau: - Quỹ BHXH bắt buộc, gồm: + Quỹ ốm đau và thai sản + Quỹ tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp + Quỹ hưu trí và tử tuất - Quỹ BHXH tự nguyện - Quỹ bảo hiểm thất nghiệp Theo Luật BHYT, Quỹ BHYT gồm các quỹ thành phần sau: - Quỹ BHYT bắt buộc - Quỹ BHYT tự nguyện 1.3.1.1. Nguồn hình thành quỹ BHXH Quỹ BHXH hình thành và hoạt động đã tạo ra khả năng giải quyết những rủi ro cho tất cả những người tham gia, với tổng dự trữ ít nhất, làm cho việc dàn trải rủi ro được thực hiện theo cả không gian và thời gian, đồng thời giúp giảm tối thiểu thiệt hại kinh tế cho người sử dụng lao động, tiết kiệm chi cho ngân sách nhà nước và ngân sách gia đình. Cơ sở hình thành quỹ BHXH do chính sách BHXH của mỗi quốc gia quy định. Nếu thực hiện theo mô hình BHXH Nhà nước, quỹ BHXH không tồn tại độc lập, nói cách khác, các khoản 13