Tài liệu Hỗ trợ của nhà nước về thuế đối với các doanh nghiệp khởi nghiệp theo pháp luật việt nam

VŨ MINH PHƢƠNG BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC MỞ HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH: LUẬT KINH TẾ Hç TRî CñA NHµ N¦íC VÒ THUÕ LUẬT KINH TẾ §èI VíI C¸C DOANH NGHIÖP KHëI NGHIÖP THEO PH¸P LUËT VIÖT NAM VŨ MINH PHƢƠNG 2018 - 2020 HÀ NỘI - 2021 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC MỞ HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ Hç TRî CñA NHµ N¦íC VÒ THUÕ §èI VíI C¸C DOANH NGHIÖP KHëI NGHIÖP THEO PH¸P LUËT VIÖT NAM VŨ MINH PHƢƠNG Chuyên ngành : Luật kinh tế Mã số : 8 38 01 07 Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN VĂN TUYẾN HÀ NỘI - 2021 LỜI CAM ĐOAN Tôi là Vũ Minh Phương, học viên lớp Luật Kinh tế khóa 2018 - 2020 xin cam đoan đây là công trình độc lập của riêng tôi mà không sao chép từ bất kỳ nguồn tài liệu nào đã được công bố. Các tài liệu, số liệu sử dụng phân tích trong luận văn đều có nguồn gốc rõ ràng, được trích dẫn đầy đủ, có xác nhận của cơ quan cung cấp số liệu. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn là kết quả nghiên cứu của tôi được thực hiện một cách khoa học, trung thực, khách quan. Tôi xin chịu trách nhiệm về tính trung thực, chính xác của các nguồn số liệu cũng như các thông tin sử dụng trong công trình nghiên cứu của mình. Hà Nội, ngày tháng năm 2021 TÁC GIẢ LUẬN VĂN Vũ Minh Phƣơng LỜI CẢM ƠN Được sự phân công của Khoa Sau đại học, Trường Đại học Mở Hà Nội và sự đồng ý của giáo viên hướng dẫn TS. Nguyễn Văn Tuyến về đề tài luận văn: "Hỗ trợ về thuế đối với các doanh nghiệp khởi nghiệp theo pháp luật Việt Nam". Để hoàn thành được luận văn này, tôi đã nhận được rất nhiều sự quan tâm, động viên, giúp đỡ của quý thầy, cô giáo trong trường. Trước hết, tôi xin chân thành cảm ơn tới các thầy, cô giáo của Trường Đại học Mở Hà Nội đã tận tình hướng dẫn, giảng dạy trong suốt quá trình tôi học tập, nghiên cứu tại Trường. Chân thành cảm ơn giáo viên hướng dẫn khoa học TS. Nguyễn Văn Tuyến đã tận tình hướng dẫn tôi nghiên cứu thực hiện luận văn của mình. Xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Ban Giám hiệu, Khoa đào tạo sau đại học, Trường Đại học Mở Hà Nội đã tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập. Mặc dù đã có nhiều nỗ lực, cố gắng để thực hiện luận văn một cách hoàn chỉnh nhất, nhưng không thể tránh khỏi những thiếu sót nhất định mà tự bản thân không thể tự nhận thấy được. Tôi rất mong nhận được sự góp ý của Quý thầy, cô giáo để luận văn được hoàn chỉnh hơn. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè đã luôn bên tôi, động viên và khuyến khích tôi trong quá trình thực hiện luận văn, công trình nghiên cứu của mình. Hà Nội, ngày tháng năm 2021 TÁC GIẢ LUẬN VĂN Vũ Minh Phƣơng MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU Chƣơng 1: 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ HỖ TRỢ THUẾ ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP KHỞI NGHIỆP VÀ PHÁP LUẬT VỀ HỖ TRỢ THUẾ ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP KHỞI NGHIỆP 1.1. 6 Lý luận về doanh nghiệp khởi nghiệp và hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp 6 1.1.1. Lý luận về doanh nghiệp khởi nghiệp 6 1.1.2. Khái quát về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp 20 1.2. Những vấn đề lý luận về pháp luật hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp 29 1.2.1. Khái niệm và nguyên tắc điều chỉnh của pháp luật về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp 29 1.2.2. Nội dung pháp luật và các yếu tố ảnh hưởng đến pháp luật về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp Chƣơng 2: 32 THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ HỖ TRỢ THUẾ ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP KHỞI NGHIỆP VÀ THỰC TIỄN THỰC HIỆN Ở VIỆT NAM 2.1. 37 Thực trạng pháp luật về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp ở Việt Nam 37 2.1.1. Thực trạng quy định về ưu đãi thuế trực thu đối với doanh nghiệp khởi nghiệp 2.1.2. Thực trạng quy định về ưu đãi thuế gián thu đối với doanh nghiệp khởi nghiệp 37 43 2.1.3. Thực trạng quy định về hỗ trợ thủ tục hành chính trong lĩnh vực quản lý thuế, hỗ trợ tư vấn thuế, hướng dẫn thực hiện pháp luật thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp 2.2. 47 Thực tiễn thực hiện pháp luật về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp ở Việt Nam 2.2.1. Những kết quả đạt được 49 49 2.2.2. Những khó khăn, vướng mắc, hạn chế và bất cập 58 Chƣơng 3: ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ HỖ TRỢ THUẾ ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP KHỞI NGHIỆP Ở VIỆT NAM 3.1. 62 Định hướng hoàn thiện pháp luật về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp ở Việt Nam hiện nay 62 3.1.1. Bảo đảm phát huy quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm và thúc đẩy sáng tạo của các doanh nghiệp khởi nghiệp 62 3.1.2. Bảo đảm tính an toàn, thuận lợi và hiệu quả trong việc gia nhập thị trường, hoạt động và việc rút lui khỏi thị trường của doanh nghiệp khởi nghiệp 63 3.1.3. Bảo đảm tối đa quyền và lợi ích hợp pháp của doanh nghiệp khởi nghiệp và các chủ thể khác có liên quan 3.2. 65 Các giải pháp hoàn thiện pháp luật về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp ở Việt Nam hiện nay 65 KẾT LUẬN 72 TÀI LIỆU THAM KHẢO 73 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Khởi nghiệp (Startup) là thuật ngữ dùng để chỉ những công ty đang trong giai đoạn bắt đầu kinh doanh nói chung (Startup company), thường được dùng với nghĩa hẹp chỉ các công ty công nghệ trong giai đoạn lập nghiệp. Doanh nghiệp khởi nghiệp phải dựa trên một công nghệ mới hoặc tạo ra một hình thức kinh doanh mới, xây dựng một phân khúc thị trường mới, nghĩa là phải tạo ra sự khác biệt không chỉ ở trong nước mà với tất cả công ty trên thế giới. Khởi nghiệp là quá trình sáng tạo, tạo dựng một tổ chức kinh doanh và người khởi nghiệp là người sáng lập nên doanh nghiệp đó. Trong các văn bản chính thức hiện nay ở Việt Nam, doanh nghiệp khởi nghiệp được định nghĩa là “loại hình doanh nghiệp có khả năng tăng trưởng nhanh dựa trên khai thác tài sản trí tuệ, công nghệ, mô hình kinh doanh mới”. Nhiều năm trở lại đây, vấn đề hỗ trợ doanh nghiệp khởi nghiệp phát triển đã và đang trở thành một ưu tiên quan trọng ở nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam. Một phần lý do, xu hướng khởi nghiệp trên toàn cầu trong những năm vừa qua với sự xuất hiện hàng loạt doanh nghiệp sáng tạo, khởi nghiệp trong nhiều lĩnh vực từ công nghệ, cho đến y học, sức khỏe, du lịch, fintech, vận tải logictics... Đối với hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp sáng tạo, việc nắm bắt xu hướng và đón đầu những xu hướng phát triển kinh doanh của thế giới là một trong những yếu tố rất quan trọng để đi tới thành công. Với xu hướng phát triển của công nghệ có thể thay đổi toàn bộ mọi ngóc ngách và các ngành công nghiệp, việc không chuẩn bị có thể mang lại thất bại cho bất kỳ công ty nào. Do đó, để bắt tay cho bước đầu thành công của các doanh nghiệp khởi nghiệp là hệ thống pháp lý hỗ trợ các doanh nghiệp khởi nghiệp được đề cập chính thức tại các văn bản quy phạm pháp luật của Việt Nam từ năm 2016 và vẫn đang trong quá trình xây dựng và hoàn thiện. Trên thực tế, các quy định liên quan đến hỗ trợ doanh nghiệp khởi nghiệp đã xuất hiện từ những năm đầu 2010, khi Nghị định về trợ giúp phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa của Chính phủ (Nghị định số 56/2009/NĐ-CP ngày 30/6/2009) được ban hành. Gần đây Chính phủ đã ban hành Luật doanh nghiệp vừa và nhỏ. Sự ra 1 đời của đạo luật này có thể xem như là một chỉ dấu cho các giải pháp hoàn thiện pháp luật về hỗ trợ doanh nghiệp vừa và nhỏ ở Việt Nam trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Trong quá trình thực hiện chính sách hỗ trợ khởi nghiệp, vấn đề hỗ trợ về thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp được xem là một trong những nội dung trọng tâm, có tính cốt lõi thông qua việc ban hành các văn bản quy phạm pháp luật nhằm quy định chi tiết về đối tượng được Nhà nước hỗ trợ về thuế, hình thức và mức độ hỗ trợ về thuế cũng như điều kiện được hưởng chính sách hỗ trợ về thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp. Từ thực tế nêu trên, tác giả quyết định lựa chọn vấn đề: “Hỗ trợ về thuế đối với các doanh nghiệp khởi nghiệp theo pháp luật Việt Nam” để làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình, ngõ hầu góp một tiếng nói chung cho quá trình thúc đẩy doanh nghiệp khởi nghiệp ở Việt Nam hiện nay. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Luật hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa, trong đó có quy định đối với hỗ trợ nhóm doanh nghiệp khởi nghiệp được Quốc hội thông qua vào năm 2017 đã chính thức tạo cơ sở pháp lý cho việc hỗ trợ nhóm doanh nghiệp mới, chiếm vị trí đặc biệt quan trọng trong nền kinh tế Việt Nam. Qua khảo sát thực tế cho thấy, đã có một số bài viết, bài nghiên cứu liên quan đến doanh nghiệp khởi nghiệp và pháp luật về hỗ trợ đối với doanh nghiệp khởi nghiệp. Có thể kể đến một số công trình nghiên cứu tiêu biểu đã được công bố trong thời gian gần đây bao gồm: - Công trình nghiên cứu với tiêu đề: “Xây dựng và phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp: vai trò của chính sách Chính phủ”, của tác giả Đặng Bảo Hà, Cục Thông tin Khoa học và Công nghệ Quốc gia (2015). - Công trình nghiên cứu có tiêu đề: “Nhà nước và khởi nghiệp: Bài học kinh nghiệm đối với Việt Nam”, của tác giả Trần Lương Sơn, Chu Thái Hà (2016). - Luận văn thạc sĩ với đề tài: “Phát triển vườn ươm doanh nghiệp công nghệ trong các trường đại học ở Việt Nam” của tác giả Nguyễn Thị Nguyên (bảo vệ năm 2014) tại Đại học Quốc gia Hà Nội. - Bài viết: “Ưu đãi thuế - giải pháp tài chính hỗ trợ, phát triển doanh nghiệp vừa và nhỏ”, của PGS.TS Nguyễn Thị Thương Huyền và Lý Phương Duyên, Học viện Tài chính, bài đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 227, tháng 7 năm 2012. 2 - Bài viết: “Hoàn thiện quy định về ưu đãi thuế thu nhập doanh nghiệp đối với doanh nghiệp nhỏ và vừa”, của ThS. Phạm Thị Hiền Thảo, Vụ Pháp chế (Bộ Tài chính), đăng trên Tạp chí Tài chính điện tử năm 2019. - Bài viết: “Chính sách tài chính hỗ trợ doanh nghiệp khởi nghiệp: Kinh nghiệm một số nước và gợi ý cho Việt Nam”, của tác giả Lê Minh Hương, đăng trên Tạp chí Ngân quỹ quốc gia, số 176, tháng 2/2017; - Bài viết: “Ưu đãi thuế đối với các doanh nghiệp khởi nghiệp: Những vấn đề đặt ra”, của PGS.TS Lê Xuân Trường, đăng trên Tạp chí Tài chính điện tử ngày 25/4/2018. Có thể nhận thấy, mặc dù đã có một số công trình nghiên cứu đề cập đến vấn đề hỗ trợ doanh nghiệp khởi nghiệp nhưng các nghiên cứu này đều chưa giải quyết toàn diện vấn đề hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp từ góc độ pháp lý. Chính vì vậy, có thể cho rằng đề tài nghiên cứu của luận văn đáp ứng được các yêu cầu về tính mới, có ý nghĩa cả về lý luận cũng như thực tiễn. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là làm rõ một số vấn đề lý luận về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp và pháp luật về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp; thực trạng pháp luật và thực tiễn thực hiện quy định về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp ở Việt Nam hiện nay; từ đó đề xuất các giải pháp thúc đẩy hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp ở Việt Nam. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu làm rõ những vấn đề lý luận về hỗ trợ doanh nghiệp khởi nghiệp và pháp luật hỗ trợ doanh nghiệp khởi nghiệp. - Đánh giá thực trạng pháp luật về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp ở Việt Nam và thực tiễn thực hiện hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp ở Việt Nam hiện nay. - Đưa ra các giải pháp nhằm thúc đẩy hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp ở Việt Nam hiện nay. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các quan điểm, lý thuyết về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp và pháp luật về hỗ trợ thuế đối với 3 doanh nghiệp khởi nghiệp; các quy định pháp luật về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp ở Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu của luận văn: Về phương diện lý thuyết, doanh nghiệp khởi nghiệp có thể bao gồm cả doanh nghiệp lớn. Tuy nhiên, thực tế ở Việt Nam hiện nay cho thấy, hầu hết các doanh nghiệp khởi nghiệp đều bắt đầu từ mô hình doanh nghiệp vừa và nhỏ, thậm chí là doanh nghiệp siêu nhỏ, do đặc thù của nền kinh tế đang chuyển đổi ở Việt Nam là chuyển đổi từ nền kinh tế nông nghiệp lạc hậu sang nền kinh tế công nghiệp và tự động hóa, lấy khoa học công nghệ làm nền tảng. Do vậy luận văn chỉ nghiên cứu đến phạm vi các doanh nghiệp khởi nghiệp có quy mô vừa và nhỏ, tập trung vào các vấn đề cơ bản, cốt lõi mà đề tài đặt ra như: lý luận về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp và pháp luật về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp. Các vấn đề hỗ trợ khác đối với doanh nghiệp khởi nghiệp như hỗ trợ về đất đai, tín dụng, đầu tư… không thuộc phạm vi nghiên cứu của luận văn. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của triết học Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa; đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp. Ngoài ra, luận văn còn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu cụ thể sau: - Phân tích bình luận về chính sách hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp và pháp luật về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp; - Phương pháp đánh giá, diễn giải, đối chiếu để làm rõ thực trạng pháp luật về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp ở Việt Nam; - Phương pháp phân tích, tổng hợp, khái quát hóa được sử dụng để nghiên cứu, đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp ở Việt Nam hiện nay. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài Về ý nghĩa khoa học của đề tài: Luận văn giúp ích cho các nhà làm luật trong việc xây dựng và ban hành chính sách phù hợp với loại hình doanh nghiệp khởi nghiệp ở Việt Nam. 4 Về ý nghĩa thực tiễn của đề tài: Luận văn tập trung chỉ ra những hạn chế, bất cập của pháp luật hiện hành về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp để từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp ở Việt Nam hiện nay. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp và pháp luật về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp. Chương 2: Thực trạng pháp luật về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp và thực tiễn thực hiện ở Việt Nam. Chương 3: Định hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật về hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp ở Việt Nam. 5 Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ HỖ TRỢ THUẾ ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP KHỞI NGHIỆP VÀ PHÁP LUẬT VỀ HỖ TRỢ THUẾ ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP KHỞI NGHIỆP 1.1. Lý luận về doanh nghiệp khởi nghiệp và hỗ trợ thuế đối với doanh nghiệp khởi nghiệp 1.1.1. Lý luận về doanh nghiệp khởi nghiệp 1.1.1.1. Khái niệm doanh nghiệp khởi nghiệp Về phương diện lý luận, để làm rõ khái niệm “doanh nghiệp khởi nghiệp” là gì, trước hết cần làm rõ các khái niệm có tính chất tiền đề, đó là khái niệm “doanh nghiệp” và khái niệm “khởi nghiệp”. Về khái niệm “doanh nghiệp” Trong pháp luật thực định Việt Nam, khái niệm doanh nghiệp đã được nhà làm luật quy định rõ trong các đạo luật về doanh nghiệp được ban hành kể từ năm 1990 cho đến nay. Chẳng hạn: Theo Luật Công ty1999 trước đây (nay đã hết hiệu lực), doanh nghiệp được định nghĩa là “các đơn vị kinh doanh được thành lập với mục đích chủ yếu là thực hiện các hoạt động kinh doanh, đó là việc thực hiện một hay một số hoặc tất cả các công đoạn của quá trình đầu tư, từ sản xuất đến tiêu thụ hay thực hiện dịch vụ trên thị trường nhằm mục đích sinh lời”1. Theo quy định tại Khoản 7 Điều 4 Luật Doanh nghiệp 2014,”doanh nghiệp là tổ chức có tên riêng, có tài sản, có trụ sở giao dịch, được đăng ký thành lập theo quy định của pháp luật nhằm mục đích kinh doanh”. Gần đây nhất, khái niệm doanh nghiệp tiếp tục được ghi nhận tại khoản 10 Điều 4 Luật Doanh nghiệp 2020 (có hiệu lực từ ngày 01/01/2021), theo đó: “Doanh nghiệp là tổ chức có tên riêng, có tài sản, có trụ sở giao dịch, được thành lập hoặc đăng ký thành lập theo quy định của pháp luật nhằm mục đích kinh doanh”2. Trong khoa học pháp lý, khái niệm “doanh nghiệp” cũng đã từng được đề cập đến trong các công trình công bố của các tác giả trong nước. Theo định nghĩa của Viện Thống kê và Nghiên cứu kinh tế, doanh nghiệp là “một tổ chức kinh tế mà chức năng chính của nó là sản xuất của cải và dịch vụ để bán”. 1. Xem: Luật Công ty năm 1999. 2. Xem: Khoản 10 Điều 4 Luật Doanh nghiệp 2020. 6 Từ các định nghĩa trên đây, có thể cho rằng doanh nghiệp là một tổ chức kinh tế, có hoặc không có tư cách pháp nhân, thực hiện các hoạt động kinh doanh theo quy định của pháp luật, nhằm đạt được những mục tiêu nhất định. Sự phát triển của doanh nghiệp gắn liền với sự phát triển của các phương thức sản xuất. Do đó, hiểu về doanh nghiệp một cách sâu sắc là cơ sở để nghiên cứu cơ chế hoạt động tài chính của doanh nghiệp một cách toàn diện hơn. Trong nền kinh tế Việt Nam hiện nay, doanh nghiệp có thể được phân loại theo tiêu chí ngành nghề kinh doanh hoặc theo tiêu chí hình thức pháp lý (hình thức tổ chức hoạt động). Nếu dựa vào tiêu chí ngành nghề kinh doanh, doanh nghiệp có thể được phân chia thành 6 loại hình cơ bản gồm: Doanh nghiệp kinh doanh trong lĩnh vực công nghiệp, nông nghiệp - thủy sản, thương mại - dịch vụ, giao thông vận tải, xây dựng và các doanh nghiệp khác (như tài chính, ngân hàng, bảo hiểm, chứng khoán…). Mỗi ngành kinh doanh có những đặc điểm kinh tế kỹ thuật riêng và có ảnh hưởng không nhỏ đến hoạt động tài chính nói chung và nghĩa vụ thuế nói riêng của doanh nghiệp. Việc phân chia các loại hình doanh nghiệp theo ngành nghề kinh doanh là cơ sở cho việc ước tính hệ số bêta phản ánh mức rủi ro của từng ngành nghề, từng doanh nghiệp. Nếu dựa vào tiêu chí hình thức pháp lý (hình thức tổ chức hoạt động của doanh nghiệp), Luật doanh nghiệp năm 2014 ghi nhận có các loại hình doanh nghiệp chủ yếu gồm: Công ty trách nhiệm hữu hạn, Doanh nghiệp Nhà nước, Công ty cổ phần, Công ty hợp danh, Doanh nghiệp tư nhân. Cách phân loại này chủ yếu dựa trên các đặc điểm pháp lý của doanh nghiệp. Về khái niệm “doanh nghiệp khởi nghiệp” Trong tiếng Anh, “khởi nghiệp” là startup hoặc start-up, thuật ngữ dùng để chỉ về những công ty đang trong giai đoạn bắt đầu kinh doanh nói chung, nó thường được dùng với nghĩa hẹp chỉ các công ty công nghệ trong giai đoạn lập nghiệp3. Doanh nghiệp khởi nghiệp là một tổ chức được thiết kế nhằm cung cấp sản phẩm và dịch vụ trong những điều kiện không chắc chắn nhất. Doanh nghiệp khởi nghiệp có sự liên hệ mật thiết với nguồn tài chính và thủ tục pháp lý đăng ký doanh nghiệp khởi nghiệp. 3. Xem: Nguyên Hạnh (2016), “Không nên đánh đồng startup với khởi nghiệp”. Dẫn bởi nguồn:http://tiasang.com.vn/-doi-moi-sang-tao/Khong-nen-danh-dong--startup-voi-khoi-nghiep-10325. 7 Định nghĩa được chấp nhận rộng rãi nhất cho tới nay của thuật ngữ “Start-up” là định nghĩa do Steve Blank4 - cây đại thụ trong giới khởi nghiệp trên thế giới xây dựng: “Start-up là tổ chức được tạo thành để tìm kiếm mô hình kinh doanh có khả năng tái lặp và nhân rộng”. Giám đốc điều hành Dự án Thung Lũng Silicon Việt Nam (VSV Accelerator, dự án được bảo trợ của Bộ Khoa học và Công nghệ Việt Nam), ông Hàn Ngọc Tuấn Linh cũng chia sẻ: “Start-up theo người Mỹ là mô hình kinh doanh repeatable và scalable. Repeatable là có khả năng đáp ứng những nhu cầu lặp lại với tần suất cao (Uber, Facebook) và scalable là có sức nhân rộng nhanh, liên tục (Starbucks)”. Như vậy, có thể thấy Start-up không dùng để gọi những công việc kinh doanh mới bắt đầu mà chỉ để gọi một nhóm trong những doanh nghiệp khởi sự kinh doanh. Đó là các dự án kinh doanh bắt đầu từ số 0 nhưng gắn với sự sáng tạo rất mạnh và tạo thành mô hình kinh doanh cho phép nhân rộng với tốc độ tăng trưởng liên tục và mạnh mẽ. Ban đầu thuật ngữ Start-up thường được dùng với nghĩa hẹp để chỉ các hoạt động khởi nghiệp hoặc công ty khởi nghiệp về công nghệ. Nguyên nhân của điều này đến từ việc thành công của một ngành công nghiệp mới - công nghệ thông tin trong giai đoạn 1990s và bởi đây là những ngành mới phát triển gắn mật thiết với sự đổi mới và sáng tạo. Theo thời gian khái niệm này đã “phẳng hóa” dần và hiện nay thuật ngữ Start-up được dùng chung cho các hoạt động khởi nghiệp trong tất cả các lĩnh vực, ngành nghề. Khi du nhập vào xã hội Việt Nam, khái niệm Start-up đã nhanh chóng trở nên phổ biến và tạo thành một phong trào khởi nghiệp. Tuy nhiên, không ít người lại nhầm lẫn giữa khởi nghiệp sáng tạo với việc bắt đầu một công việc kinh doanh, sáng lập một doanh nghiệp nhỏ thông thường. Tại diễn đàn Doanh nghiệp bên lề Hội nghị Diễn đàn Kinh tế Thế giới về ASEAN, Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Bùi Thế Duy đã khẳng định: “Khái niệm Start-up như chúng ta hay nghe thấy trên toàn thế giới tương ứng với khởi nghiệp đổi mới sáng tạo. Nghĩa là khởi nghiệp từ những ý tưởng mới, những mô hình mới, những kết quả khoa học công nghệ mới. sau đó nhanh chóng phát triển thành doanh nghiệp để cạnh tranh toàn cầu và 4. Steve Blank là mentor của Eric Ries và cũng là người truyền cảm hứng để Eric viết nên cuốn sách nổi tiếng khắp thế giới - The Lean Start-up: How Constant Innovation Creates Radically Successful Businesses. 8 được đầu tư nhanh chóng”5. Trong văn bản chính sách hiện nay ở Việt Nam, doanh nghiệp khởi nghiệp ĐMSTT được mô tả là “loại hình doanh nghiệp có khả năng tăng trưởng nhanh dựa trên khai thác tài sản trí tuệ, công nghệ, mô hình kinh doanh mới.”6 nhằm phân biệt với lập nghiệp thông thường như mở quán phở hay cửa hàng bán quần áo.7 Trong pháp luật thực định Việt Nam hiện nay, nhà làm luật chưa đưa ra định nghĩa chính thức về doanh nghiệp khởi nghiệp mà mới chỉ có định nghĩa về “doanh nghiệp nhỏ và vừa khởi nghiệp sáng tạo”. Thật vậy, theo Luật Hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa số 04/2017/QH14 ngày 12/6/2017 thì “doanh nghiệp nhỏ và vừa khởi nghiệp sáng tạo là doanh nghiệp nhỏ và vừa được thành lập để thực hiện ý tưởng trên cơ sở khai thác tài sản trí tuệ, công nghệ, mô hình kinh doanh mới và có khả năng tăng trưởng nhanh”8. Tuy nhiên, doanh nghiệp khởi nghiệp và doanh nghiệp vừa và nhỏ có sự khác biệt như sau: Về mặt quy mô nhân sự và quy mô vốn ban đầu, doanh nghiệp khởi nghiệp có thể gần giống với doanh nghiệp vừa và nhỏ (vốn ít, nhân sự mỏng, chưa thể chuyên môn hóa, chuyên nghiệp hóa). Do đó, nhiều người cho rằng những chính sách hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa đã bao gồm những chính sách hỗ trợ khởi nghiệp đổi mới sáng tạo. Tuy nhiên, bản chất doanh nghiệp khởi nghiệp rất khác so với doanh nghiệp nhỏ và vừa thông thường, do đó, yêu cầu hỗ trợ cũng sẽ khác nhau. Một số yếu tố khác biệt đặc trưng9 giữa hai đối tượng này như sau: - Doanh nghiệp khởi nghiệp (Start-up) có rủi ro cao hơn doanh nghiệp nhỏ và vừa (SMEs) rất nhiều về cả công nghệ lẫn thị trường, vì sản phẩm, công nghệ của họ là sản phẩm, công nghệ mới gần như chưa từng có sản phẩm, công nghệ tương tự trên thị trường. Do đó, họ cần đảm bảo các khâu nghiên cứu, ứng dụng và thử nghiệm công nghệ nhiều lần trước khi đưa ra thị 5. Xem thêm: http://cand.com.vn/Van-de-hom-nay-thoi-su/Co-hoi-nao-cho-Viet-Nam-trong-CMCN-4-0-510285. 6. Quyết định số 884/QĐ-TTg ngày 18/5/2016 phê duyệt Đề án “Hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp ĐMST quốc gia đến năm 2025”. Định nghĩa doanh nghiệp khởi nghiệp ĐMST trên đây là kế thừa khái niệm của các loại hình “emerging high-growth companies”, “early-stage innovative companies”, “entrepreneurs” hay “startups” trong các văn bản chính sách và các nghiên cứu trên thế giới. 7. Sự phân biệt này không có nghĩa là chính sách Nhà nước chỉ hỗ trợ “khởi nghiệp ĐMST”, không hỗ trợ lập nghiệp thông thường, bởi vì, ở bất kỳ lĩnh vực nào, cũng cần khích lệ tinh thần doanh thương. Sự phân biệt này chỉ là để tìm cách hỗ trợ một cách phù hợp nhất với tính chất của từng loại hình. Ví dụ, khi thu hút đầu tư mạo hiểm thì chỉ liên quan đến “khởi nghiệp ĐMST”. 8. Định nghĩa này được ghi nhận trong Luật Hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa 2017. 9. Đề án Chương trình quốc gia hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo Việt Nam đến năm 2020. 9 trường. Có thể giải pháp công nghệ có tính sáng tạo cao nhưng lại không áp dụng được quy mô công nghiệp, không đưa ra kết quả mong đợi sau nhiều lần thử nghiệm, đó là rủi ro về mặt công nghệ. Cũng có thể công nghệ mới đã giúp Start-up tạo ra được sản phẩm hoàn chỉnh nhưng khi đưa ra thị trường lại không được người dùng tiếp nhận - đó là rủi ro về mặt thị trường. Trong khi đó, SMEs thông thường đưa ra những sản phẩm, dịch vụ gần như đã có trên thị trường, do đó, họ không chịu cả rủi ro về mặt công nghệ lẫn rủi ro về thị trường. - Trong khi SMEs có thể dễ dàng đi vay vốn ngân hàng thì Start-up lại không thể. Chính vì tính rủi ro cao nên việc thu hút đầu tư cho Start-up khó hơn nhiều so với thu hút đầu tư cho SMEs bởi những nhà đầu tư chấp nhận đầu tư cho Start-up phải là những nhà đầu tư có thể chấp nhận rủi ro được gọi là các khoản đầu tư mạo hiểm. Họ chính là các quỹ đầu tư mạo hiểm (VC) và các nhà đầu tư thiên thần (angel investors). - Cũng chính những rủi ro gặp phải cao nên việc hỗ trợ khởi nghiệp có thể yêu cầu nhiều cơ sở vật chất - kỹ thuật và chuyên gia nhiều kỹ năng hơn so với việc hỗ trợ SMEs. Ví dụ, nhiều Start-up trong các lĩnh vực như điện tử, viễn thông, y tế, nông nghiệp,…cần có các cơ sở ươm tạo công nghệ với nhiều máy móc, thiết bị chuyên dụng để có thể hỗ trợ họ hoàn thiện được công nghệ mới của mình. Ngoài cơ sở vật chất cụ thể, Start-up còn cần được huấn luyện những kỹ năng khác biệt so với SMEs thông thường, ví dụ kỹ năng gọi vốn từ nhà đầu tư, kỹ năng về quản trị tài sản trí tuệ,… - Nhiều hỗ trợ dành cho SMEs sẽ không có nhiều ý nghĩa đối Startup. Ví dụ: hỗ trợ về thuế thu nhập doanh nghiệp có thể có nhiều ý nghĩa thực tế đối với SMEs thông thường nhưng đối với Start-up, họ có thể mất tất cả thời gian nhiều tháng trời, một năm đến hai năm bán dịch vụ miễn phí chỉ để thu hút lượng người dùng lớn và sau này bán lại doanh nghiệp của họ cho các công ty lớn hơn có dịch vụ tương tư. Đó là vì chiến lược phát triển của họ là chiến lược “xây để bán”. Đối với những Start-up như vậy, việc giảm, miễn thuế thu nhập doanh nghiệp sẽ không có nhiều tác động đến họ trong những năm đầu tiên khởi nghiệp, cũng chính là giai đoạn họ cần hỗ trợ nhất. 10 - Tuy yêu cầu những “chăm sóc” rất cụ thể nhưng Start-up, nếu tồn tại được, lại có thể phát triển nhanh gấp hàng chục, hàng trăm lần so với SMEs thông thường. Chẳng những thế mà giá trị của Facebook từ 2 tỷ đô la Mỹ trong năm 2006 đã tăng lên 50 tỷ đô la Mỹ trong năm 2010. - Giá trị mà các Start-up mang lại cho xã hội ngoài giá trị về kinh tế thì còn rất lớn về giá trị xã hội khi họ đưa đến người dùng những sản phẩm mới, mang tính tri thức cao. Chính vì các yếu tố nêu trên, việc hỗ trợ về thuế đối với các doanh nghiệp khởi nghiệp cần có một định hướng, chương trình cụ thể so với các chương trình hỗ trợ doanh nghiệp vừa và nhỏ nói chung. Theo Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam, khái niệm doanh nghiệp khởi nghiệp là một cộng đồng đặc biệt, với “tính chất tạo ra những sản phẩm mới, phân khúc khách hàng mới bằng những công nghệ mới và ý tưởng mới chưa từng có, cách tiếp cận thị trường mới, thường là liên quan đến công nghệ, đặc biệt là công nghệ thông tin và vì qua mạng nên không có tính biên giới”. Doanh nghiệp khởi nghiệp phải dựa trên một công nghệ mới, hoặc tạo ra hình thức kinh doanh mới, hoặc xây dựng một phân khúc thị trường mới. Tức là các doanh nghiệp khởi nghiệp phải có gì đó khác biệt không chỉ với các doanh nghiệp khác ở trong nước, với tất cả các công ty trước đây và cả với các doanh nghiệp khác trên thế giới. Như vậy, về bản chất doanh nghiệp khởi nghiệp là tổ chức kinh tế được thành lập bởi một cá nhân hay nhóm cá nhân để tiến hành hoạt động kinh doanh trong những ngành nghề, lĩnh vực mới mẻ, có tính sáng tạo và gắn với khoa học công nghệ, tài sản trí tuệ nhưng luôn tiềm ẩn nhiều rủi ro. Từ các phân tích trên đây, tác giả luận văn cho rằng có thể đưa ra khái niệm về doanh nghiệp khởi nghiệp như sau: Doanh nghiệp khởi nghiệp là tổ chức kinh tế được thành lập theo quy định của pháp luật nhằm mục đích kinh doanh trên cơ sở thực hiện ý tưởng khai thác tài sản trí tuệ, công nghệ, mô hình kinh doanh mới và có khả năng tăng trưởng nhanh để phát triển. Vì doanh nghiệp khởi nghiệp được thực hiện ý tưởng sáng tạo trên cơ sở khai thác tài sản trí tuệ, công nghệ, mô hình kinh doanh mới và có khả năng tăng trưởng nhanh (vốn, yếu tố môi trường phát triển) nên doanh nghiệp 11 khởi nghiệp có những đặc điểm riêng mang tính đặc thù so với các loại hình doanh nghiệp thông thường khác không phải là doanh nghiệp khởi nghiệp. 1.1.1.2. Đặc trưng của doanh nghiệp khởi nghiệp Ở mức độ khái quát, có thể cho rằng doanh nghiệp khởi nghiệp có những đặc trưng cơ bản sau đây: Thứ nhất: Tính đột phá, sáng tạo Khởi nghiệp đòi hỏi phải đổi mới, sáng tạo. Đặc tính cơ bản của khởi nghiệp là tính đột phá nhằm tạo ra một điều gì đấy chưa hề có trên thị trường hoặc tạo ra một giá trị tốt hơn so với những thứ đang có sẵn, chẳng hạn như có thể tạo ra một phân khúc mới trong sản xuất, một mô hình kinh doanh mới, hoặc một loại công nghệ độc đáo mới,…Ví dụ, bạn có thể tạo ra một phân khúc mới trong sản xuất (như thiết bị thông minh đo lường sức khỏe cá nhân), một mô hình kinh doanh hoàn toàn mới (như AirBnb) hoặc một loại công nghệ độc đáo, chưa hề thấy (như công nghệ in 3D)10. Đây chính là đặc điểm phân biệt rõ nhất khởi nghiệp với lập nghiệp thông thường. Lập nghiệp là gây dựng cơ nghiệp bằng cách lập một doanh nghiệp tư nhân, hộ kinh doanh cá thể,…mà vô số những doanh nghiệp, hộ kinh doanh khác đã và đang làm cùng mô hình kinh doanh giống bạn, chẳng hạn như mở cửa hàng, quán ăn, quán café,.. Có thể nêu ra một minh chứng: mô hình chăn nuôi dê của anh Phạm Văn Hưng ở H.Di Linh, Lâm Đồng11 được xem là mô hình khởi nghiệp, bởi tính sáng tạo và đột phá trong việc tìm giống mới, chuyển giao kỹ thuật chăn nuôi mới… nhờ đó lợi nhuận và năng suất trang trại của anh cao hơn cách chăn nuôi truyền thống của các hộ khác. Ngược lại, nếu bạn chỉ mua dê về và chăn nuôi như các hộ còn lại trong vùng H.Di Linh thì chỉ có thể nói bạn đang lập nghiệp mà thôi. Thứ hai: Tính tăng trưởng và tốc độ tăng trưởng Một doanh nghiệp khởi nghiệp, một Start-up sẽ không đặt ra giới hạn cho sự tăng trưởng. Bởi xuất phát điểm từ sự đột phá và sáng tạo, sự thành công của họ sẽ tạo ra sự ảnh hưởng cực lớn và có thể xem là người khai phá 10. Xem thêm: http://www.fundstart.vn/bao-chi/10-diem-lam-nen-su-khac-biet-giua-startup-va-doanhnghiep-nho. 11. Xem thêm: https://m.dantocmiennui.vn/kinh-nghiem-lam-an/anh-pham-van-hung-thu-chuc-ty-moi-namnho-nuoi-de-ngoai/154330.html. 12 thị trường. Tuy nhiên, tính sáng tạo đảm bảo cho khởi nghiệp thành công cũng chứa đựng những yếu tố rủi ro, mạo hiểm. Nhìn chung, sự tăng trưởng của một doanh nghiệp khởi nghiệp thường gồm 3 giai đoạn: - Giai đoạn đầu là khi doanh nghiệp đang cố gắng đi tìm mục tiêu và con đường của mình, tốc độ tăng trưởng gần như bằng không hoặc tăng trưởng một cách ì ạch. - Giai đoạn hai là khi doanh nghiệp khởi nghiệp đã tìm được cách tạo ra thứ mà nhiều người muốn và cách tiếp cận những người này, sự tăng trưởng chóng mặt sẽ xảy ra. - Giai đoạn ba, cuối cùng một doanh nghiệp khởi nghiệp thành công sẽ trở thành một công ty lớn mạnh. Sự tăng trưởng sẽ chậm lại, một phần bởi những giới hạn nội bộ và một phần khác bởi vì công ty sẽ bắt đầu gặp phải giới hạn của thị trường nó đang phục vụ. Qua đó, ta nhận thấy, có thể cần đến nhiều tháng, thậm chí nhiều năm để doanh nghiệp khởi nghiệp có được doanh thu (dù rất nhỏ). Họ sẽ có xu hướng tập trung vốn phát triển một sản phẩm thật sự hữu ích cho người dùng, nhằm có được một lượng khách hàng đông đảo trước khi chú ý tới phát triển hoạt động kinh doanh. Song, nếu kế hoạch thành công, lợi nhuận tài chính có thể rất khổng lồ (như Uber hiện được định giá khoảng năm mươi tỉ đô la Mỹ). Điều này cũng lý giải tại sao phần lớn các doanh nghiệp khởi nghiệp đều phải gọi vốn từ các Nhà đầu tư thiên thần12 và Quỹ đầu tư mạo hiểm13. Thứ ba, về chủ sở hữu doanh nghiệp khởi nghiệp. Chủ sở hữu doanh nghiệp khởi nghiệp thường là các cá nhân hoặc nhóm cá nhân có ý tưởng sáng tạo trên cơ sở khai thác tài sản trí tuệ, công nghệ mới hoặc mô hình kinh doanh mới và sẵn sàng chấp nhận rủi ro trong 12. Nhà đầu tư thiên thần thường đầu tư cào các doanh nghiệp khởi nghiệp mà không quá chú trọng vào khả năng sống còn của doanh nghiệp. Họ tập trung vào việc giúp các công ty khởi nghiệp thực hiện các bước phát triển đầu tiên của họ mà không phải vì lợi nhuận có thể thu về được từ doanh nghiệp. Họ vốn là những cá nhân giàu có bơm vốn cho các công ty khởi nghiệp để đổi lấy vốn chủ sở hữu hoặc nợ chuyển đổi. 13. Đầu tư mạo hiểm là việc cung cấp vốn tài chính cho các công ty ở giai đoạn khởi động tăng trưởng ban đầu. Quỹ đầu tư mạo hiểm thường rót tiền vào các công ty có một công nghệ mới hoặc mô hình kinh doanh trong ngành công nghiệp công nghệ cao, chẳng hạn như công nghệ sinh học, CNTT, phần mềm... Các công ty được quỹ đầu tư mạo hiểm rót vốn thường có lịch sử hoạt động hạn chế, quá nhỏ để huy động vốn trên thị trường chính thống và không đạt đủ yêu cầu để họ có thể đảm bảo một khoản vay ngân hàng. Để đổi lại với độ rủi ro cao mà nhà đầu tư mạo hiểm phải chịu khi đầu tư vào các công ty nhỏ và chưa trưởng thành, các nhà đầu tư mạo hiểm thường có được quyền kiểm soát đáng kể vào các quyết định công ty, ngoài ra một phần đáng kể quyền sở hữu của công ty. 13 quá trình khởi nghiệp. Do có bản chất là doanh nghiệp nên các doanh nghiệp khởi nghiệp vẫn phải được thành lập theo quy trình, thủ tục đã được quy định trong Luật Doanh nghiệp, trong đó có các thủ tục như lập hồ sơ thành lập doanh nghiệp, đăng ký doanh nghiệp tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền, công bố thông tin về việc thành lập doanh nghiệp, khai trương hoạt động sau khi đã được cấp phép (giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp). Sau khi đã hoàn thành các thủ tục pháp lý để hoạt động theo quy định, doanh nghiệp khởi nghiệp sẽ có đầy đủ tư cách pháp lý để tham gia các quan hệ giao dịch trên thị trường với tư cách là một chủ thể kinh doanh. Thứ tư, về lĩnh vực hoạt động của doanh nghiệp khởi nghiệp. Lĩnh vực hoạt động đặc thù của doanh nghiệp khởi nghiệp là khai thác tài nguyên công nghệ mới, các sản phẩm trí tuệ (ví dụ: trí tuệ nhân tạo) hoặc áp dụng các mô hình kinh doanh mới mẻ chưa từng được sử dụng trong đời sống thực tiễn. Về vấn đề này, ông Bùi Thế Duy, Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ cho rằng: “Doanh nghiệp khởi nghiệp phải dựa trên một công nghệ mới hoặc tạo ra một hình thức kinh doanh mới, xây dựng một phân khúc thị trường mới, nghĩa là phải tạo ra sự khác biệt không chỉ ở trong nước mà với tất cả công ty trên thế giới”. Bên cạnh đó, tính đột phá và sáng tạo là một xu hướng tất yếu trong hoạt động kinh doanh trong thời đại 4.0. Giá trị của trí tuệ, sáng tạo là vô cùng to lớn, góp phần tạo ra sự đột phá và quyết định khả năng cạnh tranh của doanh nghiệp khởi nghiệp trong nền kinh tế thị trường. Thứ năm, về mục đích hoạt động của doanh nghiệp khởi nghiệp. Mục đích hoạt động của doanh nghiệp khởi nghiệp là nhằm tạo ra lợi nhuận cao trên cơ sở sáng tạo và thực hiện các ý tưởng mới. Đây chính là điểm khác biệt của doanh nghiệp khởi nghiệp so với doanh nghiệp truyền thống, đó là việc tập trung vào mục tiêu tăng trưởng nhanh, càng nhanh càng tốt, và tạo ra một mô hình kinh doanh có tính tăng trưởng nhiều lĩnh vực. Ngoài ra, doanh nghiệp khởi nghiệp thường đứng trước những khó khăn ban đầu khi khởi nghiệp, đặc biệt là khó khăn về nguồn vốn khởi nghiệp cũng như khả năng thực hiện các nghĩa vụ thuế đối với Nhà nước, bởi lẽ đa số các doanh nghiệp loại này thường bắt đầu khởi nghiệp bằng nguồn vốn tự có của các thành viên sáng lập, hoặc một phần vốn kêu gọi hỗ trợ từ bạn bè, người thân hay các đồng nghiệp, hoặc vốn góp từ cộng đồng.Chính đặc điểm này đặt 14