Tài liệu Hệ thống bảo hiểm xã hội ở việt nam hiện nay thực trạng và giải pháp

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA KINH TẾ KHƯƠNG THỊ KIỀỀU OANH HỆ THỐNG BẢO HIỂM XÃ HỘI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY – THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP LUẬN VĂN THẠC SỸ Người hướng dẫn: TS. ĐINH QUANH TỴ Hà nội - 2004 MỤC LỤC PHẦẦN MỞ ĐẦẦU........................................................................................................................................ 2 Chương 1 CỞ SỞ LÝ THUYẾẾT VÀ THỰC TIẾỄN VẾẦ BẢO HIỂM XÃ HỘI............................................................7 1. 1- NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI................................................7 1. 1. 1- Khái niệm BHXH và lịch sử phát triển.........................................................................................7 1. 1. 2- Sự cần thiết khách quan của BHXH và tác động của BHXH đến đời sống kinh tế - xã hội 8 1. 1. 3- Cơ chế tổ chức Bảo hiểm xã hội..................................................................................................13 1. 2- KINH NGHIỆM CỦA MỘT SỐ NƢỚC TRONG VIỆC XÂY DỰNG, PHÁT TRIỂN VÀ VẬN HÀNH HỆ THỐNG BẢO HIỂM XÃ HỘI.......................................................................................24 1. 2. 1- Kinh nghiệm về xây dựng và phát triển hệ thống BHXH ........................................................24 1. 2. 2- Kinh nghiệm về thiết lập cơ chế vận hành BHXH.....................................................................33 Chương 2 THỰC TRẠNG CỦA HỆ THỐẾNG TỔ CHỨC BẢO HIỂM XÃ HỘI Ở VI ỆT NAM HI ỆN NAY 45 2. 1- ĐỔI MỚI KINH TẾ VÀ NHỮNG YÊU CẦU ĐANG ĐẶT RA VỚI HỆ THỐNG BHXH Ở VIỆT NAM........................................................................................................................................................45 2. 1. 1- Đổi mới kinh tế và tác động đến hoạt động của hệ thống BHXH ...........................................45 2. 1. 2- Những yêu cầu mới đối với hệ thống tổ chức BHXH Việt Nam..............................................47 2. 2- THỰC TRẠNG HỆ THỐNG BHXH TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY.............................................................................................................................................49 2. 2. 1- THỰC TRẠNG VỀ HỆ THỐNG TỔ CHỨC CỦA BHXH VIỆT NAM.........................49 2. 2. 2 - THỰC TRẠNG VỀ ĐỘI NGŨ CÁN BỘ CỦA BHXH VIỆT NAM................................55 2. 2. 3 - THỰC TRẠNG CƠ CHẾ VẬN HÀNH CỦA HỆ THỐNG BHXH VIỆT NAM..........59 2.3- ĐÁNH GIÁ TỔNG QUÁT VỀ HỆ THỐNG BHXH HIỆN CÓ CỦA VIỆT NAM..................69 2. 3. 1- NHỮNG KẾT QUẢ CHÍNH ĐÃ ĐẠT ĐƯỢC.....................................................................69 2. 3. 2. - NHỮNG MẶT HẠN CHẾ ĐÁNG LƯU Ý VÀ NGUYÊN NHÂN.................................84 Chương 3............KIẾẾN NGHỊ VẾẦ ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP NHẰẦM GÓP PHẦẦN PHÁT TRI ỂN H Ệ THỐẾNG BHXH VIỆT NAMTRONG TÌNH HÌNH MỚI..........................................................................................................93 3. 1- VỀ QUAN ĐIỂM VÀ ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN..................................................................93 3. 1. 1- Quan điểm phát triển hệ thống BHXH Việt Nam.....................................................................93 3. 1. 2- Về định hƣớng phát triển BHXH Việt Nam...........................................................................101 3. 2- GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN HỆ THỐNG BHXH VIỆT NAM.....................................................104 Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế Oanh 3.2. 1- Giải pháp hoàn thiện tổ chức bộ máy BH 3. 2.2- Giải pháp về nâng cao chất lƣợng đội ngũ cán bộ .......................................................... 3. 2.3- Hoàn thiện khung pháp lý cho hoạt động BHXH........................................................... 3. 2.4- Triển khai có hiệu quả hình thức BHXH tự nguyện ....................................................... 3. 2.5- Triển khai chế độ bảo hiểm thất nghiệp ......................................................................... 3.2. 6- Tăng cƣờng quản lý các nguồn thu, chi c 3.2. 7- Đầu tƣ xây dựng cơ sở vật chất ............................................... 3.2. 8- Tăng cƣờng công tác tuyên truyền về BHXH .......................... KẾẾT LUẬN ..................................................................................................... HỆ THỐNG CÁC CHÚ THÍCH CỦA LUẬN VĂN. ..................................................................... DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO. ......................................................................................... 1 Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế Oanh PHẦN MỞ ĐẦU 1. SỰ CẦN THIẾT CỦA ĐỀ TÀI Dù được xây dựng theo những mô hình được coi là hợp lý nhất và ngay cả khi đã đạt tới trình độ cao, kinh tế thị trường vẫn không thể tránh khỏi một số khuyết tật và bản thân các quan hệ thị trường tự chúng không đủ sức giải quyết những vấn đề xã hội nảy sinh trong quá trình phát triển kinh tế. Chính vì vậy, bảo hiểm xã hội ra đời, trở thành công cụ điều tiết quan trọng và phổ biến đối với hầu hết các nước trong quá trình phát triển kinh tế thị trường. Ở Việt Nam, BHXH là một trong những chính sách lớn và trong tương lai sẽ trở thành một ngành quan trọng. Nó có chức năng, nhiệm vụ góp phần bảo đảm đời sống của hàng triệu người lao động khi họ gặp phải những bất trắc làm giảm nguồn thu nhập từ lao động như ốm đau, tuổi già, tai nạn lao động… Lâu nay, đặc biệt là trong quá trình chuyển sang kinh tế thị trường, Đảng và Nhà nước ta rất quan tâm đến lĩnh vực này. Tuy nhiên, hệ thống BHXH hiện có của Việt Nam đang vướng phải những hạn chế và mâu thuẫn, đòi hỏi những biện pháp khắc phục thiết thực và hữu hiệu. Đổi mới hệ thống tổ chức BHXH Việt Nam theo cơ chế quản lý mới là yêu cầu khách quan do chính quá trình chuyển đổi mô hình phát triển kinh tế nước ta đặt ra. Đó là sự ràng buộc có tính quy luật, bởi lẽ tương ứng với mỗi loại cơ chế quản lý phải có loại hình tổ chức BHXH phù hợp, và việc đổi mới hệ thống tổ chức BHXH Việt Nam cũng không thể nằm ngoài ràng buộc đó. 1 Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế Oanh Khi Việt Nam bước vào thời kỳ xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá thì chức năng nhiệm vụ của ngành BHXH ngày càng được tăng cường và mở rộng; đối tượng phục vụ của ngành BHXH phát triển; loại hình BHXH được đa dạng hoá; phạm vi hoạt động của BHXH sâu rộng hơn. Cơ chế quản lý quỹ BHXH, cơ chế tài chính của BHXH cũng phải được hoàn thiện dần theo hướng dựa trên nguyên tắc tự trang trải chi phí, Nhà nước hỗ trợ một phần trong khuôn khổ điều kiện nền kinh tế và ngân sách cho phép để bảo đảm thực hiện các chế độ chính sách BHXH. Vì mục tiêu xã hội, trong cơ chế hoạt động BHXH không thể vượt qua khả năng thực tế của ngân sách và nền kinh tế, không thể đồng nhất việc thực hiện các chính sách xã hội dựa vào ngân sách nhà nước với việc thực hiện BHXH dựa vào sự đóng góp của các bên tham gia BHXH. Sự kết hợp và hỗ trợ của ngân sách nhà nước trong việc thực hiện các chính sách chế độ BHXH phải phù hợp với điều kiện mới và bảo đảm tính độc lập của quỹ BHXH với ngân sách nhà nước. Chính cơ chế quản lý mới này đòi hỏi ngành BHXH Việt Nam phải đổi mới và cải cách một cách toàn diện để đáp ứng và theo kịp sự phát triển của đất nước trong tình hình mới. Như vậy, từ sự phát triển của nền kinh tế thị trường, từ đòi hỏi của cơ chế quản lý mới cũng như sự mở rộng không ngừng các đối tượng tham gia BHXH, các loại hình BHXH ngày càng đa dạng, phong phú, phức tạp. Trong khi đó hệ thống tổ chức của ngành BHXH Việt Nam được hình thành trong quá trình chuyển đổi cơ chế kinh tế và do sự sát nhập giữa Bảo hiểm y tế và BHXH vừa là một yêu cầu mới, vừa hàm chứa nhiều vấn đề rất phức tạp, … Do đó, việc tiếp tục đổi mới, hoàn thiện hệ thống tổ chức BHXH ở Việt Nam là một trong những vấn đề cấp bách đang đặt ra, cần được giải quyết. 2 Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế Oanh Xuất phát từ những lý do nêu trên, chúng tôi chọn đề tài "Hệ thống BHXH ở Việt Nam hiện nay- Thực trạng và giải pháp " để thực hiện luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế. 2. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU Những vấn đề cơ bản của BHXH trong điều kiện chuyển sang kinh tế thị trường ở Việt Nam chỉ mới được quan tâm nghiên cứu trong một số năm gần đây, đặc biệt là từ năm 1995, khi ngành BHXH Việt Nam ra đời. Những công trình nghiên cứu về BHXH ở nước ta cho đến nay còn ít và mới chỉ đề cập đến một số nội dung cơ bản như "Đổi mới chính sách BHXH" (tác giả Trần Quang Hùng và TS. Mạc Văn Tiến - Viện Khoa học lao động & các vấn đề xã hội); "Góp phần đổi mới và hoàn thiện chính sách bảo đảm xã hội ở nước ta hiện nay" (PGS - TS Đỗ Minh Cương và các tác giả); và một số tài liệu hội thảo, một số bài báo đơn lẻ, đề cập đến một vài khía cạnh của BHXH... Việc nghiên cứu toàn diện và hệ thống về tổ chức BHXH Việt Nam trong điều kiện chuyển sang kinh tế thị trường và hộ i nhập kinh tế quốc tế đòi hỏi phải phân tích sâu về lý luận, đánh giá đúng thực trạng, phát hiện những hạn chế và nguyên nhân, từ đó đưa ra những giải pháp khắc phục và vận dụng kinh nghiệm của các nước phát triển và đang phát triển vào thực tiễn Việt Nam. Rõ ràng đây đang là những vấn đề cần được làm sáng tỏ. Luận văn này hy vọng sẽ có những đóng góp nhất định để đáp ứng được những đòi hỏi bức xúc đó về cả hai phương diện lý luận và thực tiễn. 3. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Nghiên cứu hệ thống tổ chức BHXH Việt Nam trong điều kiện đổi mới kinh tế, đánh giá các kết quả đã đạt được, những mặt hạn chế và nguyên nhân, từ 3 Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế Oanh đó đề xuất các giải pháp nhằm góp phần hoàn thiện hệ thống tổ chức BHXH Việt Nam trong thời gian tới. 4. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU Hệ thống hoá các nguyên lý tổ chức, đánh giá và phân tích hệ thống các văn bản pháp quy, các tài liệu, số liệu về BHXH của Việt Nam; phân tích mối quan hệ kinh tế - xã hội giữa tổ chức cung ứng BHXH và khách hàng của BHXH Việt Nam, tìm hiểu kinh nghiệm tổ chức, hoạt động BHXH của một số nước trên thế giới. Những vấn đề liên quan đến BHXH Việt Nam chủ yếu được nghiên cứu trong giai đoạn từ năm 1995 trở lại đây. 5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU - Vận dụng những phương pháp chung của kinh tế chính trị học mác - xít phù hợp với đối tượng, mục đích nghiên cứu. - Tập hợp, xử lý và phân tích hệ thống văn bản pháp quy về BHXH có liên quan đến vấn đề nghiên cứu và các bài viết của các nhà khoa học. - Đánh giá và phân tích thực trạng của hệ thống tổ chức BHXH, rút ra những kết luận có tính khoa học, bảo đảm được mục tiêu nghiên cứu của luận văn. 6. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN - Đưa ra các luận cứ khoa học góp phần tiếp tục đổi mới và hoàn thiện mô hình, cơ cấu tổ chức bộ máy của BHXH Việt Nam nhằm hoạt động có hiệu lực và hiệu quả phù hợp với yêu cầu phát triển của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. - Đưa ra các khuyến nghị nhằm góp phần hoàn thiện hơn các cơ chế, chính sách, chế độ BHXH hiện hành; nâng cao hiệu quả hoạt động thu chi BHXH; 4 Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế Oanh quản lý có hiệu quả quỹ BHXH, thúc đẩy việc đầu tư tăng trưởng quỹ BHXH trong quá trình hội nhập với các nước trong khu vực và thế giới. - Đề xuất các giải pháp góp phần nâng cao chất lượng phục vụ và bảo đảm thực hiện có hiệu quả các chính sách BHXH nói riêng; đồng thời góp phần giảm bớt những bất hợp lý của hệ thống tổ chức BHXH, làm cho hệ thống này tinh gọn hơn trên cơ sở hạ thấp mức chi phí, làm cho bộ máy đỡ tốn kém, hiệu quả hoạt động quản lý được nâng cao. Đề xuất các biện pháp xây dựng, phát triển đội ngũ cán bộ làm công tác BHXH. 7. BỐ CỤC LUẬN VĂN Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung chính của luận văn được thiết kế thành ba chương: Chương 1: Cơ sở lý thuyết và kinh nghiệm của một số nước về Bảo hiểm xã hội, Chương 2: Thực trạng của hệ thống tổ chức Bảo hiểm xã hội ở Việt Nam hiện nay, Chuơng 3: Kiến nghị về định hướng và giải pháp nhằm góp phần phát triển hệ thống tổ chức Bảo hiểm xã hội ở Việt Nam trong tình hình mới. 5 Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế Oanh Chƣơng 1 CỞ SỞ LÝ THUYẾT VÀ THỰC TIỄN VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI 1. 1- NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI. 1. 1. 1- Khái niệm BHXH và lịch sử phát triển Trong hai thập kỷ gần đây, cùng với sự chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung bao cấp sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa (XHCN), BHXH đã được nhiều người biết đến bởi nó liên quan trực tiếp đến quyền lợi của đại bộ phận người làm công ăn lương. Mục đích của BHXH là nhằm bù đắp hoặc thay thế thu nhập cho người lao động khi gặp rủi ro làm giảm hoặc mất nguồn thu nhập từ lao động, giúp ổn định đời sống cho người lao động cũng như gia đình họ. "BHXH là sự thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho người lao động khi họ bị mất hoặc giảm thu nhập do ốm đau, tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp, tàn tật, tuổi già, tử tuất… dựa trên cơ sở một quỹ tài chính do sự đóng góp của các bên tham gia BHXH có sự bảo hộ của nhà nước theo pháp luật, nhằm đảm đảm an toàn đời sống cho người lao động và gia đình họ, đồng thời góp phần bảo đảm an toàn xã hội" (Từ điển Bách khoa Việt Nam, tập I). Đối tượng của BHXH là người lao động. Có hai hình thức BHXH là hình thức bắt buộc và hình thức tự nguyện. Hình thức bắt buộc thường được thực hiện đối với người làm công ăn lương, vì đó là những người có công việc, thu nhập và nơi làm việc tương đối ổn định. Để bảo đảm thu chi cho quỹ BHXH cần nắm chắc số lượng và tình trạng của người phải đóng BHXH, số lượng và tình trạng của người được bảo hiểm. 6 Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế Oanh Hơn nữa, những đối tượng này lại được người sử dụng lao động đóng thêm phí BHXH cho họ. Mức đóng góp thường quan hệ tỷ lệ thuận với tiền lương của người lao động. Mặt khác, tiền lương của những đối tượng này bao giờ cũng có mối quan hệ thuận với tăng trưởng kinh tế, do vậy tổng quỹ lương tăng thì quỹ BHXH cũng tăng theo. Hình thức tự nguyện áp dụng đối với người lao động thuộc khu vực phi thể chế hoá, người lao động độc lập, nông dân, … Những người này thường không có công việc, thu nhập và nơi làm việc ổn định, đặc biệt họ không được người sử dụng lao động (nếu có) đóng thêm phí cho mình. Do vậy, việc ấn định mức phí đóng góp đối với những đối tượng này không hề đơn giản, đòi hỏi phải có những cân nhắc và tính toán kỹ, và chính việc hình thành quỹ BHXH tự nguyện sẽ ảnh hưởng đến việc cân đối quỹ BHXH. Ở nhiều nước, hình thức BHXH tự nguyện thường được áp dụng sau hình thức bắt buộc và ban đầu chỉ thực hiện một số chế độ thiết yếu đối với người lao động. Bản chất của BHXH là bảo hiểm nguồn thu nhập cho người lao động nên mức đóng và mức hưởng BHXH có liên quan chặt chẽ với tiền lương của người lao động. Mức đóng góp và mức hưởng được tính theo tỷ lệ tiền lương. 1. 1. 2- Sự cần thiết khách quan của BHXH và tác động của BHXH đến đời sống kinh tế - xã hội Bàn về sự cần thiết khách quan của BHXH, trước hết phải khẳng định BHXH là nhu cầu của người lao động. Điều đó được giải thích bởi việc người lao động luôn bị đe doạ bởi các rủi ro làm giảm hoặc mất khả năng lao động hoặc mất việc làm dẫn đến giảm hoặc mất nguồn thu nhập, gây khó khăn cho cuộc sống của người lao động và gia đình họ. Những rủi ro đó có thể do: 7 Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế Oanh - Qui luật "sinh - bệnh - lão - tử". Theo qui luật này, trong cuộc đời người lao động sẽ gặp rủi ro làm giảm hoặc mất nguồn thu nhập từ lao động; - Lực lượng sản xuất phát triển, một mặt thúc đẩy sản xuất tạo điều kiện thuận lợi cho người lao động, mặt khác cũng gây những hậu quả không nhỏ như: tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp…; Ô nhiễm môi trường làm cho người lao động suy giảm sức khoẻ, dễ mắc bệnh…; - Môi trường kinh tế - xã hội: kinh tế khủng hoảng hoặc kém phát triển dẫn đến tình trạng thất nghiệp, xã hội kém phát triển dẫn đến ốm đau bệnh tật, … Để khắc phục những rủi ro đó, ngay từ thời cổ đại, con người phải tự khắc phục bằng cách tự tiết kiệm, có sự cưu mang giúp đỡ của cộng đồng. Tuy nhiên, sự tương trợ này chỉ mang tính tự phát trong phạm vi hẹp. Chính vì vậy, nguồn tài chính để khắc phục rủi ro không chắc chắn. Đến giai đoạn phân công lao động được mở rộng hơn, sản xuất xã hội phát triển, quan hệ xã hội, giữa các cá nhân và cộng đồng cũng phát triển hơn, do đó đã xuất hiện các tổ chức từ thiện nhằm giúp đỡ những người có hoàn cảnh khó khăn. Từ đầu thế kỷ 16, khi các ngành công nghiệp ra đời và phát triển thì số công nhân công nghiệp tăng dần. Đây là những người làm công ăn lương, lấy tiền lương làm nguồn sống chủ yếu. Những người này chỉ khi làm việc mới có lương, nếu ốm đau, tai nạn… phải nghỉ việc không có lương và cuộc sống bị đe doạ. Để giảm thiểu nỗi lo của người làm công ăn lương, nhiều tổ chức với những hình thức trợ giúp xã hội lần lượt ra đời. Nhiều quỹ tiết kiệm được nhà nước khuyến khích thành lập, có sự đóng góp của người lao động và người sử dụng 8 Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế Oanh lao động, được dùng để chi trả cho người lao động khi ốm đau, tai nạn, chết, … Đây chính là tiền thân của các tổ chức BHXH. Đối với người lao động khi gặp rủi ro, thu nhập từ quỹ BHXH dưới hình thức BHXH trả thay tiền lương hoặc tiền công, được coi là nguồn thu nhập quan trọng (có khi là chủ yếu) để sống, để khắc phục khó khăn. Ngày nay, BHXH được pháp luật của nhiều nước ghi nhận, đã trở thành một trong những quyền con người và được Đại hội đồng Liên hợp quốc thừa nhận trong Tuyên ngôn Nhân quyền ngày 10/12/1948 như sau: "Tất cả mọi người với tư cách là thành viên của xã hội có quyền hưởng BHXH. Quyền đó được đặt cơ sở trên sự thoả mãn các quyền về kinh tế, xã hội và văn hoá cần cho nhân cách và tự do phát triển của con người". Sau khi nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà được thành lập, Chính phủ ta cũng đã ban hành nhiều văn bản pháp luật về BHXH như: Sắc lệnh 54/SL qui định điều kiện nghỉ hưu đối với công chức, Sắc lệnh 29/SL qui định chế độ thai sản - ốm đau… Ngày 27/12/1961, Điều lệ tạm thời về BHXH ra đời kèm theo Nghị định 218/CP và Nghị định 161/CP qui định 6 chế độ BHXH đối với công nhân viên chức và người làm việc thuộc lực lượng vũ trang. Do đặc điểm quản lý kinh tế của thời kỳ này, chỉ có công nhân viên chức nhà nước mới được tham gia đóng BHXH, nguồn chi trả chủ yếu lấy từ ngân sách nhà nước. Khi Việt Nam chuyển sang nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước, hệ thống BHXH cũng phải chuyển đổi cho phù hợp với xu hướng chung, đối tượng tham gia được mở rộng đến người lao động thuộc mọi thành phần kinh tế, người lao động phải tham gia đóng BHXH, quỹ BHXH tách ra hoạt động độc lập, tự cân đối thu chi. 9 Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế Oanh Những dẫn chứng mang tính lịch sử nêu trên đã chứng tỏ rẳng BHXH thực sự là nhu cầu thiết yếu của người lao động, đòi hỏi xã hội phải đáp ứng. Mức độ và hình thức đáp ứng của xã hội về BHXH cho người lao động trong các thời kỳ khác nhau dĩ nhiên là không giống nhau, do phụ thuộc vào đặc điểm kinh tế - xã hội và cơ chế vận hành của nền kinh tế trong từng thời kỳ. Sự cần thiết khách quan của BHXH còn được thể hiện từ góc độ BHXH là một bộ phận quan trọng của chính sách xã hội. Chính sách xã hội là loại chính sách được thể chế hoá bằng pháp luật của nhà nước dưới dạng hệ thống các quan điểm, chủ trương, phương hướng và biện pháp để giải quyết những vấn đề xã hội nhất định, trước hết là những vấn đề xã hội liên quan đến công bằng xã hội và phát triển an sinh xã hội, nhằm góp phần ổn định, phát triển đất nước, thúc đẩy tiến bộ xã hội. Chính sách BHXH là một trong những chính sách xã hội cơ bản, liên quan đến quyền và lợi ích của người lao động, có vai trò to lớn trong việc ổn định đời sống cho đại bộ phận dân cư, từ đó góp phần ổn định xã hội. Chính vì vậy, nhà nước phải có sự can thiệp và điều tiết nhất định, bảo đảm việc thực hiện những quyền xã hội của người lao động. Bước vào công cuộc đổi mới, trong Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI, Đảng ta đã khẳng định: "Chính sách xã hội bao trùm mọi mặt của cuộc sống con người: điều kiện lao động và sinh hoạt, giáo dục và văn hoá, quan hệ gia đình, quan hệ giai cấp, quan hệ dân tộc…Coi nhẹ chính sách xã hội tức là coi nhẹ yếu tố con người trong sự nghiệp xây dựng CNXH". Như vậy, chính sách xã hội đã được Đảng ta nhận thức sâu sắc về vị trí và tầm quan trọng của nó trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. 10 Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế Oanh Việc quy định người lao động phải đóng BHXH có tác dụng quan trọng trong việc phân phối lại thu nhập giữa những người tham gia. Có thể là phân phối lại thu nhập theo chiều ngang được thực hiện giữa những người lao động trẻ, khoẻ với những người lao động già, ốm yếu; giữa những người đang làm việc và những người đã về hưu…. Có thể là phân phối thu nhập theo chiều dọc được thực hiện giữa những người có thu nhập cao và những người có thu nhập thấp…. Sự phân phối lại thu nhập thông qua BHXH có tác dụng góp phần thực hiện công bằng, ổn định và tiến bộ xã hội. BHXH xuất hiện và dần dần trở thành một lĩnh vực kinh tế quan trọng, có quan hệ chặt chẽ với toàn bộ nền kinh tế quốc dân. Thông qua việc đóng BHXH, nền kinh tế huy động được một lượng tiền đáng kể để đầu tư cho phát triển. Nguồn thu BHXH là một nguồn tiết kiệm nội bộ quan trọng vì các khoản chi trợ cấp, nhất là trợ cấp tuổi già, tử tuất chưa thực hiện ngay. Nguồn thu từ các khoản nhàn rỗi được tích tụ thành quỹ có quy mô ngày càng lớn, quỹ này được đầu tư để sinh lời. Do phải bảo đảm an toàn, chi trả kịp thời, có ích với xã hội nên các khoản mục đầu tư thường do nhà nước xét duyệt. Nhà nước thường khuyến khích đầu tư vào phát triển hạ tầng, y tế, giáo dục, … Như vậy, chính sách BHXH đã góp phần vào thực hiện các chính sách xã hội khác, thúc đẩy xã hội tiến bộ. Có thể nói, chính sách BHXH là một bộ phận quan trọng của chính sách xã hội. BHXH giúp người lao động tự bảo đảm cuộc sống cho chính bản thân và gia đình mình, góp phần ổn định, phát triển và tiến bộ xã hội, góp phần thực hiện có hiệu quả các mục tiêu mà chính sách xã hội đặt ra . Để phân tích tác động của BHXH đến đời sống kinh tế - xã hội, cần đánh giá từ nhiều góc độ khác nhau. 11 Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế Oanh Trước hết, hoàn toàn có cơ sở khẳng định rằng BHXH có vai trò quan trọng trong đời sống xã hội. BHXH góp phần ổn định đời sống cho người tham gia bảo hiểm. Khi rơi vào những trường hợp rủi ro (như đã đề cập ở trên), thu nhập của người lao động bị giảm sút, họ và gia đình sẽ lâm vào cảnh khó khăn và khi đó, khoản tiền BHXH sẽ là thu nhập chính. Ngoài việc giải quyết các rủi ro xảy ra đối với người lao động, BHXH còn giúp họ nhanh chóng phục hồi sức khoẻ, yên tâm làm việc, nâng cao năng suất lao động, còn góp phần thúc đẩy đầu tư vào nền sản xuất xã hội thông qua việc sử dụng nguồn quỹ đã tích luỹ, góp phần tạo ra mức độ tăng trưởng cao của nền kinh tế. BHXH còn có vai trò quan trọng trong việc ổn định đời sống xã hội. Chính sách BHXH được thực hiện cho phần lớn người lao động thuộc mọi thành phần kinh tế, do vậy, có vai trò góp phần thực hiện công bằng xã hội giữa "làm" và "hưởng", giữa người lao động trong các thành phần kinh tế, làm lành mạnh hoá thị trường lao động, tạo điều kiện cho người lao động tự do di chuyển, củng cố lòng tin của nguời dân vào chế độ, tạo nền tảng vững chắc cho một thể chế chính trị xã hội . Mặt khác, gia đình là tế bào của xã hội, gia đình ổn định và phát triển góp phần làm cho xã hội ổn định và phát triển. 1. 1. 3- Cơ chế tổ chức Bảo hiểm xã hội a) Bộ máy Bảo hiểm xã hội Bộ máy BHXH là cơ quan đề ra cơ chế chính sách về BHXH và tổ chức thực hiện các cơ chế chính sách BHXH. Hiệu lực và hiệu quả hoạt động của bộ máy phụ thuộc vào mô hình tổ chức, cách thức giao chức năng nhiệm vụ, nguyên tắc vận hành của hệ thống tổ chức và khung pháp lý cho hoạt động của hệ thống BHXH. 12 Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế Oanh Để bộ máy hoạt động có hiệu quả, trong tổ chức bộ máy người ta thành lập một hệ thống bộ máy có sự "phân tách quyền" cho các bên nhằm tạo ra một cơ chế có thể kiểm tra kiểm soát hoạt động của bộ phận nắm quyền thu chi BHXH, thông qua đó, bảo đảm sự nghiêm túc trong hoạt động thu chi BHXH. Có thể thể hiện điều đó trong sơ đồ 1 (xem trang 14). Theo sơ đồ này, nghị viện (quốc hội) sẽ là cơ quan ban hành các văn bản luật về BHXH trên cơ sở dự thảo luật do cơ quan quản lý nhà nước về BHXH đệ trình thông qua chính phủ. Sau khi luật được nghị viện (quốc hội) thông qua và có hiệu lực thi hành, chính phủ sẽ ban hành các văn bản (nghị định, quyết định, chỉ thị …) về việc thi hành một số điều của luật. Cơ quan quản lý nhà nước về BHXH sẽ ra các văn bản (thông tư, công văn, quyết định v. v…) hướng dẫn thi hành văn bản của chính phủ và tổ chức thực hiện thanh, kiểm tra việc thực hiện hệ thống văn bản này của cơ quan hoạt động BHXH. Trên cơ sở hệ thống các văn bản luật, dưới luật, cơ quan tổ chức thực hiện các hoạt động BHXH sẽ tổ chức thực hiện các hoạt động thu chi BHXH. Hoạt động thu chi này được đặt dưới sự kiểm tra, kiểm soát của cơ quan quản lý nhà nước về BHXH. SƠ ĐỒ 1: MÔ HÌNH TỔ CHỨC QUẢN LÝ VÀ HOẠT ĐỘNG BHXH Nghị viện (Quốc hội) - cơ quan ban Chính phủ (cơ quan triển khai các luật) hành khung pháp lý về BHXH Cơ quan quản lý nhà nước Cơ quan hoạt động BHXH về BHXH 13 Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế Oanh Mặt khác, để bảo đảm tính nghiêm minh trong tổ chức hoạt động của bộ máy BHXH, có thể bổ sung thêm thiết chế cho hoạt động của nó. Một trong những cách bổ sung này là việc thiết lập một cơ chế hoạt động của bộ máy tư pháp giám sát các hoạt động BHXH, trong đó những vi phạm pháp luật về BHXH có thể được đưa ra xét xử nghiêm minh theo phân cấp ở từng thời kỳ. Riêng đối với cơ quan hoạt động BHXH, để thực hiện chức năng nhiệm vụ của mình, điều quan trọng là phải tổ chức được bộ máy đủ năng lực hoạt động và hoạt động có hiệu quả. Có hai hình thức tổ chức quản lý chủ yếu: - Hình thức thứ nhất: Tổ chức bộ máy theo mô hình trực tuyến chức năng, thực hiện quản lý trực tuyến từ trung ương đến địa phương. Kiểu tổ chức quản lý này có thể được thể hiện qua sơ đồ sau: SƠ ĐỒ 2: MÔ HÌNH TỔ CHỨC CƠ QUAN BHXH THEO KIỂU TRỰC TUYẾN Văn phòng BHXH cấp trung ương Trong mô hình này, hệ thống BHXH là thống nhất. Cấp trung ương trực tiếp quản lý các văn phòng BHXH ở địa phương. Văn phòng BHXH địa phương có thể được chia nhỏ ra thành: - Văn phòng BHXH cấp vùng. - Văn phòng BHXH cấp tỉnh. 14 Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế Oanh - Văn phòng BHXH cấp huyện. Chính quyền địa phương không có quyền can thiệp vào hệ thống BHXH, song có thể tham gia giám sát hoạt động BHXH. Cách tổ chức này chú trọng quyền lực của trung ương, thu BHXH về một đầu mối quản lý, nâng cao tính trách nhiệm và tính chuyên môn hoá trong việc thực hiện các hoạt động BHXH, song ít tranh thủ được sự hỗ trợ của chính quyền địa phương. - Hình thức thứ hai: Tổ chức bộ máy theo kiểu kết hợp quản lý giữa trung ương và địa phương. Tổ chức này có thể được thực hiện qua sơ đồ 3 (xem trang 16). Mô hình quản lý này đòi hỏi sự tham gia quản lý của chính quyền địa phương. Chính quyền địa phương chi phối hoạt động của hệ thống BHXH cả về tài chính, nhân sự, tổ chức hoạt động. BHXH cấp trung ương chỉ thực hiện quản lý về chuyên môn. Kiểu tổ chức này có lợi thế là tranh thủ được sự ủng hộ và hỗ trợ của chính quyền địa phương, song vai trò của cấp trung ương quá thấp, tính chuyên môn hoá của đội ngũ cán bộ có thể bị giảm. Nếu việc tổ chức quản lý của địa phương không nghiêm có thể để xảy ra tham nhũng. SƠ ĐỒ 3: MÔ HÌNH TỔ CHỨC CƠ QUAN BHXH THEO KIỂU KẾT HỢP QUẢN LÝ GIỮA TRUNG ƢƠNG VÀ ĐỊA PHƢƠNG Văn phòng BHXH cấp trung ương Văn phòng BHXH cấp địa Văn phòng BHXH cấp địa phương phương 15 Chính quyền địa phương Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế Oanh Ghi chú: - - - - - - - - - - - : Chỉ sự quản lý về chuyên môn. _____________: Chỉ sự quản lý trực tiếp, toàn diện. Trong cả hai hình thức trên, cần lưu ý là tổ chức bộ máy của một văn phòng BHXH đều nên theo một mô hình chung là mô hình trực tuyến chức năng, trong đó những bộ phận chức năng không thể thiếu là: - Thu BHXH, - Chi BHXH, - Quản lý nhân sự, - Thanh tra, - Kế toán tài vụ. Ngoài ra, tuỳ từng trường hợp cụ thể và quan điểm quản lý của từng quốc gia, có thể hình thành những phòng chức năng khác. Về công tác cán bộ, điều quan trọng là phải phân định rõ các chức danh chuyên môn - nghiệp vụ trong bộ máy và thiết lập tiêu chuẩn của từng chức danh. Khi bố trí công việc, tổ chức đào tạo cho nhân viên bộ máy, cần dựa trên hệ thống tiêu chuẩn các chức danh. Có như vậy hệ thống BHXH mới hoạt động hiệu quả. b) Giao chức năng, nhiệm vụ Nguyên tắc chung của việc giao chức năng, nhiệm vụ trong cơ cấu tổ chức bộ máy nói chung và của BHXH nói riêng là: 16