Tài liệu Hà nội 36 góc nhìn

HÀ N Ộ I GÓC NHÌN N G U Y Ề N NHÀ XUẤT T H A N H BÀN BlNHí THANH NI ÊN LƠI dẩn N G U Y Ễ N T H A N H BÌ NH ướng tới kỉ niệm 1.000 n ăm Thăng Long - Hà Nội, ngay từ mùa thu năm 2003, chúng tôi đã tổ chức tuyển chọn và xuất l)ản tập sách Hà N ội 36 góc nhìn. Khi đó, tôi và họa sĩ T rầ n Đại Thắng ngỏ ý mời nhà vãn Hồ Anh T h ái viết lời giới thiệu . Sau một hồi đắn đo, cuối cùng n h à văn n h ận lời. Và vào một buổi tối. anh gứi q u a em ail cho tôi lời "Tựa". Xin được dẫii lại nguyên văn những dòng an h viết: Hà Nội 36 góc nhìn. Cái têìi sách gợi uhớ một thành n g ữ củ n g là tên cùa một CIIỐII sách khác, Hà Nội 36 phố phường. Corĩ số 36 không đơu tìiuầỉi mang vẻ chính xác s ố h ọ c . Có bao nhiêu Hà Nội, có bây n h iêu góc uhìn. Có hao n h iêu ỉìguời Việt Nam, có hao nh iêu hạn bề V iệ t N am , có bây nhiêu góc ìihiii. Vò cả bno n h iê u n g iú i bẽn n à ỵ phía khác ỉỉữn... Tất nhiên thôi. K hác v ề hoàn Ngl'yẻn Thanh Bình I s cảnh, khác v ề vị trí, khác vé t h ế đứng là góc nhìn dã khác. T h ế vậy, cuốn sách n h ư là m ộ t lầỉỉ gập mặt, m ộ t ìằn hợp ỉại của nlìữn<Ị ?óc nhìn. Các văn nghệ sĩ, các nhà khoa học, các nhà báo, các nghệ nhán... với cả những ngiỂĩi của nhữ ng )ĩ(Ịhề k h m t chìm không v a n g danh. Cuộc tập hợp ^iô u g n h ư giải đất phìi sa ven s ô n g H ồ n g đã m ộ t n g à n n ă m là nơi qiiầu c ư của ìỊhĩùĩg con ỉĩỊỊĩÚi đến từ mọi nùền. Tinh hoa m ọi ỉiĩiền đem cả I’ề đâỵ, hòa hợp với giá trị t ự tliăỉì của Hà N ội, íẵu dần cái th ứ cao ìỉhã, hào hoa tinh t ế đều đ w c mặc nhiên x e m nhiỉlà chất Hà hlội. Chính xác hay chuữ, thỏa đ á n g h a y chUữ, cũ n g chăng cần rạch ròi làm g/. Giiơiig m ật đ ấ t nước chắc hằn vẫií cần được nhện vào, điẻỵc thu nạp từ khắp nơi đ ể mà tô điểm như vậy. Qttá trình đô thị hóa trên của cả hành tinh hình ỉih ư đ ã cô' hữii v ề các đô thị: Paris, n g à y hôm nay kh ô n g hẳn còtĩ hoa ỉệ, cilng đã nhạt ảần cái toàn cầu và s ự Z ĩ ậ n động tha y đổi những kh á i niệm London, N c w York... của n g u yên vẹn khái n iệ m ĩỉơi khuôn mẫit là chôn phong nhã hàp hoa. Đã mang thêm tĩhữỉi^ ỉỉét hối hả xô bồ cửa thời hiện đại, n é t t ự tin q u y ết ỉiệt ở nơi tâm đ iể m mọi vòng xoáy. Đã rỗ hơn đấy là nơi lý tưỉng của ngUời tứ x ứ hay là dân tứ c h iế ĩig , của tb ứ v ă ỉỉ hóa Ỉàỉìg toàn cầu. N hưiỉg dù khái niệm có thay đổi, gi&ĩ>ĩg m ặt đô thị có khác đi, thì đó vẫn mãi ỉà chốn q u ầ ìỉ cư của mọi điều, hài hòa hoặc trái nguợc. Bên ngoài, ta vẫn th ấ y những danh XIÚ1<Ị kiêu hãĩìh: ỉig iô i Paris, lígiỂỉi N e w York. Trên đất này, v ẫ n tĩhững tiế n g NgiỂri Hà N ộ i làm rung động bất cứ m ột n g iủ i V iệt nào, ở bất cứ v ù n g đ ấ t ỉĩào, nếu vẫ n còn h i ê n g v ề phía Bắc n h ư là lìơi cội n g w n . H ìn h n h ư nhữ ng n g iô i ỉàm sách này vẫn còn đ ể lỉgỏ 6 I HẢ NỘI 36-^ Góc NHlN khả n ă n g cho nhữ ng tuyển tập íiâp theo, vẫn m ở ngỏ nhừìĩg góc nhìn khác sẽ có dịp đwc đem ra soi chiếu. Hình như vẫn còn ý tuỏng bổ simg 36 bĩĩc tranh, 36 tấm ảnh, 36 bài ca v ề Hà Nội. Hy vọng ỉn độc giả lậ t xong trang cuối của tập sách lìày vẫn còn mong chờ m ộ t tập nữa - Hà Nội 36 + 1 góc nhìn. Tôi rấ t tâm đắc với nhà vãn Hồ Anh T hái, dù an h chưa đọc b ản thảo đầy đủ lấy một lần, nhưng bằng một cảm giác thật đặc biệt, anh đã b ắt trúng m ạch củ a cuô”n sách, mà chỉ cần dùng đ ến 517 chữ. Tôi thấy th ú vị với điều anh viết giông tôi đã nghĩ, trước m ột sự vật, hiện tưỢng bao giờ cũng có những góc nhìn khác nhau. Góc nhìn do tâm th ế ta mà có. T hậm chí, người ta đứng cùng m ột chỗ nhưng chỉ cần xoay gót chân, hay đảo m ắt n h ìn là góc nhin đà khác. Sự phong phú này khiến cho cuộc sông đỡ tẻ nhạt và trở nén thú vị; có thể cũng vì sự phong phú quá đâm thành phức tạp. Trong p h ần cuố"! lời tựa ắy nhà văn Hồ A nh Thái chuyển tả i nguyên vẹn ý của chúng tôi muố^n gặp lại bạn đọc trong một cuô”n sách tiếp sau, m à lúc ấy, a n h b ả o đó sẽ là cuốn fỉà N ộí 36 + ĩ g óc n/iin. Khi in sách, chúng tói đã bỏ sô' "1" sau dâu "+" ây đi. Và bây giờ, cuôn sách thứ hai: lỉà Nội 36* góc nhìn đã có trên tay bạn. Có lẽ tôi nôn dừng lạ i để mời bạn đọc khám phá và cảm nhận những góc nhìn Hà Nội. ậ N.T.B Ncdyí . N Thamh Bình I 7 G hi c h U LẦN TÁI BÀN N hân dịp Thủ đô Hà Nội và cả nước chào đón Đại lễ kỷ niệm 1.000 nâm T hăng Long - Hà Nội, NXB T h an h N iên tá i bản lầ n ứiứ nhâ”! cuốn Hà N ội 36+ góc n h ìn . So với b ản in lầ n đ ầu tiên, cuố^n sách có m ột vài thay đổi về cách sắp x ếp , bổ sung bài mới và lược bđt p hần Phụ lục. 8 I HẢ NOi 36* G úc NHÌN h ỹ ức vS ạỒ Mỗi người đếu có những dấu ấn đậm nhạt khác nhdu vể Hà Nội. Người nhớ miếng ngon; người yêu gương mặt con người; người lần tim vể những dấu cũ, nghé xưa cúa đất kinh kỳ... Giờ đảy, tất cả những "linh hồn phố" hữặc đã biến àổi, hoặc vĩnh viển nằm lạl trong ký cớ thế nhiéu người không hinh dung ra nối khung cảnh Hà Nội xưa nữa. Và người cầm bút thuộc nhiều th ế hệ với những tnng viết của minh đã níu ta ngược bước trong một chuyến du hành trớ vể vói p h ố phường Hà Nội thảm nghiêm cổ kính. Họ áã xóa tan lớp bụi thời gian, bắc cầu nối quá khứ và hiện tại để neo glữ dáng hình đất Thẫng Long thuớ nghìn xưa. Cùng sống với những kỳ ức cúa họ và ta sẽ thấy m ột Hà Nội cô' tích đang lắn lượt hiện vể... Nguyễn Thanh bình I 9 Có chàng Tư Mã tương tư phô"... THU PHONG Chợt như phố kia không người Còn lại tôi bước hoài... l Có m ộ t người đã từng "bước hoài" rứiư vậy trên 36 phố phường của Hà Nội, đã im lặng ngắm nhìn, suy tư v à vẽ... Như câu chuyên về chàng Tư Mã áo xanh nghìn năm thương nhớ hình bóng kừih thành, ông - họa sĩ Bùi Xuân Phái, trong suốt cuộc đời mình đã trở thành một người tình - kẻ tương tư "Phô". Bằng những dự cảm m ang đậm chất bản nàng của người nghệ sĩ, ông dường như đã nhìn thấy trước thời khắc tàn phai của những hình hài >hố cổ và bằng nhừng âu !o, thôi thúc của m ột kẻ tương tư cùng tài năng của người họa sĩ, ông đã lưu T hu P hong I 11 giữ m ãi m ãi hình bóng, linh hồn của phô” phường Hà N ội trên khung vải. Từ khi đó, ph ố phường Hà Nội đã có thêm m ột cuộc sông mới, trong một không gian mới m ang tên Phái. Và cũng từ đó, ông đã cùng với p hố cổ Hà Nội trở thành bất tử... 2. Tôi được sinh ra ở Hà Nội, lớn lên giữa lòng Hà Nội. Ký ức tuổi thơ tôi tràn ngập những hình ảnh của m ột H à Nội cổ kính, xinh xinh, nho nhỏ, buồn buồn... M ột Hà Nội ẩm ướt rêu phong và lung linh cổ tích... Rồi tôi xa Hà Nội, thật xa, thật lâu... mà vẫn chưa có dịp quay về... Nhưng Hà Nội luôn trở về trong những giấc mơ của tôi. Tự lúc nào tôi dã trở thành m ộ t kẻ tương tư Hà Nội, đêm đêm như kẻ m ộng d u - trong mơ thâ'y mình được quay về, chạy nhảy, nói cười giữa lòng p hố cũ... và cũng như bao người khác, tôi luôn tìm kiếm cơ hội đ ể được nhìn thâ”y những bóng hình Hà Nội của tôi... những nâm xa xứ, đã có nhừng khoảnh khắc hạnh phúc gặp lại Hà N ội của mình trong vãn Thạch Lam, Tô Hoài, Bảo Ninh, N guyễn Khải... Rồi tôi cũng nhận ra rằng nếu chỉ đưỢc đọc, nghe,., về Hà Nội thôi thì vẫn là chưa đủ, tôi vẫn m uôn được nhìn thấ^y chừih Hà N ội của tôi... Trở về Hà Nội sau bao nâm xa cách, tôi thật sự sững sờ trước những thay đổi và ngậm ngùi nhận ra rằng hình như những hình ảnh của m ột Hà N ội mà tôi vẫn hằng thương nhớ đã mãi m ãi không còn nữa... Biết tìm đâu Hà Nội của tôi? tỉ I HÀ NỘI 36* Gớc NHÌN 3. Ngày tôi dược gặp những bức trnnh vẽ Phô' của ông, tôi xúc động đến bàng hoàng rứiận ra đây chúứi là Hà Nội của tôi, Hà Nội mà tỏi đã bao năm thương nhớ, tìm kiếm, Hà Nội cùa những ký ức tuổi thơ và huyền thoại phô' phường... Một Hà N ội với trập trùng mái ngói liêu xiêu xô dạt trôn phố^ Hàng Bạc, những m ảnh tường vôi trâm tuối rêu phong của phô" Hàng Mắm, ánh đèn vàng cô độc h ắt qua khung cửa sổ trên ph ố Mã Mây, mánh trăng non trong đêm lạnh của phố Hàng Giày, những cột đèn m ang đầy tâm trạng trên phố Hàng Bè, khoảnh khắc suy tư cổ tích của chú bò vànj; trong m ột buổi tnía ở phô' H àng Phèn, ngọn đèn đường chao đảo trước một sâu thẳm của phô’ T r ầ n Nhật IDuậl, nhửng khoảnh khắc giao m ùa trên phô' Thuốc Bắc. Mùa xuân xôn xao lá non, m ùa hạ ấm ưứt với cơn mưa vừa chợt tắt, m ùa đông với mây \ám chì và gió buốt... N h ữ n g sắc m àu của m ột ngày tỉOn p h ố H àn g Giày; tươi tắn trong buổi sáng, gav gát ban trưa và dịu dàng m àu trắng lung linh tr o n g một đêm trăng lạnh... N hững con ph ố của ông còn chứa đựng những điều không nhìn thâ'y: hình bóng những con người của m ột Ihời xa vắng, những tâm tư phô", những hoài niệm ngõ... Nhừng con phô' trong tranh của ông vẫn ngày đêm rầm rì kố chuyện, trăn trở sinh sôi, đang sông đời sống cũ trong m ột không gian mới mang tên ông: Không gian ỉ’hố Phái. Thi) Phong I 13 4. Bằng cách nào ông đã vẽ nên những bức tranh Phô' dẹp và cuốn h ú t đầy m a lực như vậy? Bằng tài năng của m ột họa sỉ bậc thầy? Điều này đương nhiên đúng vì dường như trong ông đã hội tụ nỗi bu ồ n sâu lắng của Levitan, sự bạo liệt trong nét cọ và k h át vọng thể hiện tất cả của Van Gogh, sự từih tế trong m àu sắc của M onet, sự đa dạng trong bố cục và nhịp điệu tranh của M ondrian, sự cảm thông tâm -trạng-phố phường của Marquet... Nhiừig nếu chỉ dừng lại ở đó, chúng ta sẽ m ãi mãi không thể n ào có được "P h ố Phái". " P h ố Phái" được ra đời không chỉ bằng tài năng của họa sĩ mà bằng cả một n ồ i mềm tươlìg tư Pho trong m ột tâm hồn không lẫn với những tài năng khác. Bùi Xuân Phái đã vê với m ột tâm hồn Việt, m ột tâm hồn luôn tỏ rõ không chỉ trong những bức tranh về phô' mà còn dễ dàng nhận ra trong những bức tranh làng quê, nhữ ng lúng liếng của tranh chèo... kể cả những thể nghiêm trừu tượng của ông củng mang đậm một đ iều gì đó Tất Việt Nam. Trên tât cẩ, ông đã vẽ phô* phường bằng tình yêu m ãnh liệt của m ột người suốt đời tương tư phô'. Một tình yêu có lẽ đã manh nha từ khi m ới chào đời, bắt đ ầu khi ông hai mươi tuổi với bức tranh vẽ p h ố d ầu tiền và chỉ kết thúc lúc 2 giờ 40 p h ú t rạng sáng ngày 24-6-1988 khi thần chết đã buộc ông phải buông rơi b ú t vẽ bên cạnh bức họa cuôl cùng của đời ông: hình ảnh đôi bàn chân của chính m ình và chiếc bình huyết thanh - vật thể d u y nhâ't nằm trong tầm nhìn của ông khi nằm trên giường bệnh... 14 I HẢ N ô i 36* cớc NHÌN 5. Nhà phê bình nghệ thuật Thái Bá Vân có lần đã nêu câu hỏi: Hội họa Việt Nam sẽ ra sao nếu không có Bùi Xuân Phái? Và ông dã tự trà lời: "Hội họa Việt Nam sẽ có một khoảng trông lớn lao không thể nào bù đắp được". Riêng tôi, tòi luôn nghĩ rằng ngày ông mâ't có lẽ phố phường Hà N ội đã khóc ông nhiều lắm! Không khóc làm sao được khi một người tình tri kỷ, thủy chung, và tuyệt vời đến vậy đã vĩnh viễn ra đi? Không khóc làm sao được khi từ đây khó mà tìm được một người thứ hai yêu phố, hiểu ph ố và vẽ phô” hồn nhiên, vô thức như ông? Xm mượn cách nói của một dại sư vẻ sự giác ngộ của kẻ thiền quang qua cái nhìn núi sông đ ể nói về ông và phô': Khi ông chua ra đời, phô đã là phô nhưng lọi chưa là Phô' Khi ông nhìn, phố không còn lờ phố. ông không còn là ông Khi ông vẻ, phố thực sự là Phô, ông thục sự là ông Khi ông ra di. phô'mãi mâi là Phố. (iní/ múi m âi là óng... • 9 ^ Có thể hôm nay, trong ngày sinh nhật của mình, ông - chàng Tư Mã áo xanh suốt đời tương tư phốđang trở về dạo bước lang thang trên những đường phô" Hà Nội thân quen để được ngắm nhìn, trò chuyên, hỏi han người-tình-phố-cổ của mình... T.p T hu P hong I 15 Hà Nội mùa hoa cúc 1972 H Ả I NHƯ Nhà ai sơ tán quên gài cửa Đ ề giò cúc muộn trổng lan can. (Thơ Thái Giang) ùa hoa cúc của Hà N ội năm V72, theo tôi, là m ột m ùa hoa cúc mãi Tiâi đáng ghi nhớ trong lòng người Hà Nội. Ehíng jiữa m ùa hoa cúc thì Hà Nội phải đương đ ầu với hìng đoàn B.52 Mỹ kéo vào ném bom rải thảm định san bằng, định xóa bỏ Hà Nội, ở đó có những làng noa chuyên trồng cúc cho ngày Tết cổ truyền của n ộ t Thủ dô đã ra dời ngót 10 th ế kỷ. M Ifi I H ả N ộ i ae-' c d c NHỈN Năm nào cũng vậy, bước vào mùa hoa cúc, từ cuối thu, n h ừ n g gia đình trồng hoa ở các làng hoa ngoại thành Hà Nội đã nhằm chọn sẵn những khóm, những chậu cúc quý. cúc lạ, cúc dẹp đem để riêng. Các nhà chuyên môn t r ồ n g hoa ấy dùng kỹ thuật cổ truyền "hăm'' ngày "khai hoa" lại, chờ giáp Tết mới mang ra chợ hoa, dành cho người Hà Nội mua về đón chào một mùa xuân mới. Trong những nãm vừa qua, chưa có m ột năm nào Hà Nội lại được m ùa cúc - mùa cúc lại nở nhiều, nở dẹp như năm 1972. Không riêng một mình tôi có n h ậ n xét trên. Các anh chị em trong tô’ trồng hoa Tết của Công ty công viên, các xà viên nhửng hợp tác xã trồng hoa ở ngoại thành, các bạn yêu hoa, các nhà vãn, nhà thơ tôi qut?n chì chuyên chơi cúc đều cùng m ột nhận xél. Cúc nở nhiều, nở đ ẹp làm sao, cúc vàng to, cúc vãnj; mỡ gà, cúc đại đóa, cúc "hoàng kim tháp", cúc vàng nhỏ, cúc trắng, cúc tím sẫm , cúc tím nhạt, cúc đỏ tía, cúc m àu gạch, cúc "bạch mi", cúc "hỏng mi", cúc tiền chinh vàng, cúc tiền chinh tím, cúc chi... ờ các vườn Thống N hất, Điện Biên, d Bờ n ồ , ở các gia đình và ờ cả trên các ụ pháo, trẽn các nóc hầm đều dua nhau nở đẹp. Già nửa dân s ố Thủ dô đã đi sơ tán nhưng nhiều gia đình vẫn có người ở lại. Đó là những người có nhiệm vụ chiến đá'u và phục vụ chiốn dấu, trong hoàn cảnh nào cũng khỏng rời bỏ Thủ đô. Có nhiều người ngày thường ít chú ý dốn hoa nhưng những ngày này, tự nhiên tôi lại thấy cắm những bông cúc đại đ ó a ở giữa nhà. Hỏi ro mới biết người Hà Nội năm nay đón Tết sớm. Hoa cúc mua về cắm ở nhiều gia đình Hà Nội trong nhừng ngày HÀI N hư I 17 này là hoa m ừng chiến thắng, hoa của Tết mừng công. Không m ột đêm nào "pháo đ ài bay" không lực Mỹ bay vào Hà Nội mà lại không bị sứt mẻ đội hình, lại không bị tên lửa của ta hạ chí ít cũng là hai chiếc, vậy thì phải cắm hoa, p h ải mua cúc về lắm chứ! Còn hơn m ột tháng nữa mới đến ngày N guyên đ án nhưng với những bông cúc v àng tươi sáng rực nhà, không khí Tết cổ truyền đã đến nhiều gia đình Hà Nội. Người Hà Nội chơi cúc trong những ngày phải chiến đâ”u ác liệt với Nixon, trận này cồn m ang m ột ngụ ý riêng. Hoa cúc là m ột thứ hoa gần như của người phương Đông, nói m ột cách khác, người phương Đông thích chơi hoa cúc. Người Việt Nam, kể cả người N hật Bản rồi đến người Trung Quô”c, hầu hết đều thích "đánh bạn" với cúc. Họ cúc thuộc loại họ lớn gồm 1.000 giống với trên hai vạn loài phân bổ rộng rãi khắp nơi trên th ế giới. Hoa cúc trong thơ của nhiều nhà thơ cổ được biểu hiện thành hoa của người ẩ n d ậ t, n h ữ n g người có tâ m h ồ n cao thư ợng thời đó m uốn xa lánh chốn đô hội phồn hoa. Ngô Thì N hậm (1746-1803) - m ột nhà tư tưởng lớn cùa thế kỷ th ứ XVIII và là người cộng tác thân thiết của N guyễn Huệ trong trận đại phá 20 vạn quân xâm lược M ãn Thanh ỏ Thăng Long (30-1-1784) - dã nhìn hoa cúc theo cách nhìn riêng không theo người trước. T rong Yên đài thu lập, ở m ột bài thơ tứ tuyệt, Ngô Thì N hậm đã ca ngợi là hoa d ân thân: Dău cho trời rét vẫn nở đầy núi và vUỢt hằn các loài hoa khác để trang điểm mùa thu. C ũng giông Ngô Thì Nhậm, người Hà Nội ưong những ngày đánh trả hàng đoàn B.52 cùa không lực Mỹ, đã nhìn hoa cúc theo cách nhìn râ't riêng của người Hà Nội. IR I HÀ N(*)l 36-^ r.dc NHÌN Đã từ lâu, người Hà Nội trân trọng hoa cúc theo sự suy nghĩ độc lập của mình. Người Hà N ội coi hoa cúc là một loài hoa tượng trưng cho tình nghĩa thủy chung, nhớ cội, nhớ nguồn. Theo người Hà Nội, hoa cúc là m ột thứ hoa mà diệp bất ly thân (tức: Lá cho dẫu héo vẫn bám chặt trên cành cũng héo với cành chứ không chịu lìa cành). Và hoa bất lạc địa (tức: Hoa cho d ẫu tàn m à cánh hoa vẫn gắn bó chặt chẽ với đài, chẳng chịu rời đài, không rơi là tả xuống mặt đâ^t như nhiều loài khác). N gứời Hà Nội chơi cúc trong nhừng ngày này, theo tôi là để m ượn cúc nói lên ý chí kiên cường sau trước thủy chung cùa mình với Thủ đô yêu dấu. Ngắm m àu vàng tươi, màu vàng rực, m àu vàng lộng lẫy của hoa cúc ban ngày, người Hà N ội liên hệ dến màu vàng da cam, màu vàng đỏ của tên lửa ban đ êm các chiến sĩ Hà Nội phóng lên bắn rơi B.52. Người Hà N ội sẽ mãi mãi biết ơn các chiến sĩ tên lửa Việt Nam đã bắn tan "một pháo đài bay" của không lực Mỹ ngay ở giữa làng hoa Ngọc H à, ngoại thành Hà Nội. N hững mảnh xác B.52 nát v ụn rơi dưới chân những luống cúc ờ làng hoa Ngọc Hà, nói với m uôn đời sau chiến công hiển hách của Hà Nội hôm nay và cũng là những vật chứng đời đời về tội ác ghê tởm của Nixon. Nixon không thể nào hiểu nổi: Người Hà Nội bảo vệ Hà Nội là bảo vệ Thủ đô của đ ât nước nhưng củng là bảo vệ cái đẹp chơi hoa cúc - hoa của tình nghĩa thủy chung - trong những ngày Tết cổ truyền. Hà Nội kiên cường bảo vệ m ột nếp sô'ng văn hóa mang rõ rệt tứih lạc quan yêu đời, yêu cái đẹp của dân tộc Việt Nam. Đứng ở chân lễ đài từ Quảng trường Ba Đình sáng hôm Hà Nội hạ m ột B.52 của Mỹ ở trước làng HẢI Như ị 19 hoa Ngọc H à, tôi đâ vô cùng xúc động khi nghe hai công nhân, m ột nừ và m ột nam, của tổ châm sóc các vườn công khu Ba Đình nói về quyết tâm của tổ. Trong trường hợp giặc Mỹ có đánh phá ác liệt đến đâu tíiì m ột ngọn cỏ, m ột bông hoa của Quảng trường Ba Đình vẫn sớm chiều có công nhân của tổ liền bên đ ể tưới bón, chăm sóc. Dư - Xem thêm -