Tài liệu Giáo trình lịch sử nhà nước và pháp luật việt nam

TS. NGUYỄN MINH TUÁN TS. PHẠM THỊ DUYÊN THẢO - TS. MAI VĂN THÁNG (Đồng chủ biên) GIÁO TRÌNH LỊCH SÙ NHÀ Nllức VÀ PHÁP LUẴT VIÊT NAM NHÀ XUẮT BẢN ĐẠI HỌC QUÔC GIA HÀ NỘI Đồng chủ biên: TS. Nguyễn Minh Tuấn TS. Phạm Thị Duyên Thảo, TS. Mai Văn Thắng Phân công biên soạn: GS.TSKH. Đào Trí ú c (Chương IV) GS.TS. Hoàng Thị Kim Quế (Chương III tiet 2 mục IV, tiết 3 mục IV) PGS.TS. Nguyễn Hoàng Anh (Chương VI mục I, mục II, viết chung với tác giả khác Chương VI mục III) TS. Nguyễn Minh Tuấn (Chương I; Chương II; Chương III mục I, mục III, tiết 1 mục IV, mục V, VI, VII; Chương VII mục I, II; cùng tác giả khác Chương III mục II) TS. Phạm Thị Duyên Thảo (Chương V tiết 1, 2, 3, 4 mục I, tiết 1, 2.1, 2.2 mục II, mục III) TS. Mai Văn Thắng (Chương VII tiết 1 mục III, mục IV, V; Chương VIII, Chương IX mục III, IV, V) TS. Phan Thị Lan Phương (viết chung với tác giả khác Chương III mục II) TS. Lê Thị Phương Nga (Chương ix mục I, II) ThS. NCS. Nguyễn Thị Hoài Phương (Chương VII tiết 2 mục III) TS. Nguyễn Văn Quân (Chương VI tiết 5 mục I, tiết 2.3 mục II, mục IV, mục V; viết chung với tác giả khác Chương VI mục III) MỤC LỤC ■ ■ Lời nói đ ẩu ................................................................................................................................... 9 PHẦN THỨ NHẤT NHẬP MÔN LỊCH s ử NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT VIỆT NAM • • • • Chưởng I. NHẬP MÔN LỊCH sử NHÀ Nước VÀ PHÁP LUẬT VIỆT NAM I. Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam là một khoa học pháp lý cơ s ở ....................... 15 II. Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam là một hợp phần trong học phân bát buộc Lịch sử nhà nước và pháp luật thuộc chương trình đào tạo ngành Luật........................ 25 III. Ý nghĩa của hợp phần Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam.....................................29 PHẨN THỨ HAI NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT VIỆT NAM THỜI CỔ VÀ TRUNG ĐẠI • ____ •__________________________________ ______________• Chương II. NHÀ Nước VÀ PHÁP LUẬT VIỆT NAM THỜI cổ ĐẠI (thời Văn Lang - Âu Lạc và thời Bắc thuộc) I. Quá trình hình thành nhà nước sơ khai đầu tiên ở Việt Nam..............................................35 II. Phân hóa xã hội, tổ chức nhà nước và pháp luật............................................................... 44 III. Nhà nước thời Âu L ạ c ........................................................................................................... 58 IV. Vương quốc Chăm pa và Vương quốc Phù N a m ..............................................................60 V. Nhà nước và pháp luật thời Bắc thuộc (179 TCN - 938 C N )........................................... 62 6 GIÁO TRÌNH LỊCH s ử NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT VIỆT NAM Chưdng III. NHÀ Nước VÀ PHÁP LUẬT VIỆT NAM THỜI KỲ TRUNG ĐẠI (Thế kỷ X đến cuối thế kỷ XIX) I. Khái quát chung vé Nhà nước và pháp luật Việt Nam thời trung đ ạ i.................................81 II. Tổ chức nhà nước và pháp luật thời Ngô - Đinh - Tiền Lê (939 - 1 0 0 9 )........................ 99 III. Tổ chức nhà nước và pháp luật thời Lý - Trần - Hó (1010 - 1 4 0 7 )............................. 110 IV. Tổ chức nhà nước và pháp luật thời Hậu L ê .................................................................... 126 V. Tổ chức nhà nước và pháp luật thời nội chiến phân liệt (thế kỷ XVI- thế kỷ XVIII) ...176 VI. Tổ chức nhà nước và pháp luậttriẽu Nguyễn (1802 - 1 8 8 4 )....................................... 212 VII. Nhận xét chung vẽ lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam thời kỳ trung đ ại......... 236 PHẨN THỨ BA NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT VIỆT NAM THỜI KỸ CẬN ĐẠI Chường IV. KHÁI QUÁT BỐI CẢNH LỊCH sử, NHÀ Nước VÀ PHÁP LUẬT VIỆT NAM THỜI KỲ CẬN ĐẠI I. Khái quát lịch sử Việt Nam thời cận đại.............................................................................. 253 II. Bối cảnh kinh tế - xã hội qua các giai đoạn của chế độ thực dân - phong kiến ở Việt N am ....................... .....................................................................................................263 III. Tổng quan về thề chế chính trị và Nhà n ư ớ c...................................................................274 IV. Tổng quan vê pháp luật...................................................................................................... 288 Chương V. Tổ CHỨC CHÍNH QUYỂN ở VIỆT NAM THỜI KỲ CẬN ĐẠI I. Tổ chức chính quyên của Pháp ở Việt N am ...................................................................... 297 II. Tổ chức chính quyên triêu N guyễn.................................................................................... 336 III. Nhận xét chung vẽ chính quyền thời cận đ ạ i...................................................................349 Chương VI. PHÁP LUẬT ở VIỆT NAM THỜI KỲ CẬN ĐẠI I. Quy chế pháp lý ...................................................................................................................... 351 II. Hoạt động pháp điển hóa pháp lu ật...................................................................................353 III. Nguổn pháp luật................................................................................................................... 360 IV. Các lĩnh vực pháp luật cơ bản ở Việt Nam thời kỳ cận đ ại........................................... 372 7 Mục lục PHẨN THỨ T ư NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT VIỆT NAM THỜI KỲ HIỆN ĐẠI ______________ ______________________________ •________ •_________________________________ •_______ •_____ Chương VII. NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT VIỆT NAM GIAI ĐOẠN TỪ 1945 ĐẾN 1954 I. Nội dung và ý nghĩa lịch sử của “Tuyên ngôn Độc lập” năm 1945 đối với sự phát triển nhà nước và pháp luật Việt Nam thời kỳ hiện đại................................ 407 II. Bối cảnh ra đời, nội dung và ý nghĩa lịch sử của Hiến phápnăm 194 6...................... 414 III. Tổ chức và hoạt động của chính quyền dân chủ nhân dân từ năm 1945 đến năm 1 9 5 4 .............................................................................................. 427 IV. Những chuyển biến cơ bản trong tổ chức và hoạt động của nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa giai đoạn từ 1945 đến 1 9 5 4 ............................................................ 449 V. Pháp luật Việt Nam giai đoạn từ 1945 đến 195 4............................................................ 455 Chương VIII. NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT VIỆT NAM Từ NĂM 1954 ĐẾN TRƯỚC Đổl MỚI (1986) I. Nội dung và ý nghĩa lịch sử của Hiến pháp Việt Nam Dân chủ Cộng hòanăm 1 9 5 9 ....4 6 5 II. Tổ chức và hoạt động của chính quyên dân chủ nhân dân từ 1954 đến 1 9 7 6 ........... 473 III. Pháp luật của chính quyền dân chủ nhân dân giai đoạn từ 1954 đến 1 9 7 6 ............. 487 IV. Tổ chức chính quyén và pháp luật của các chính quyén ở mién Nam Việt Nam giai đoạn trước năm 1976 ................................................................................................. 493 V. Bối cảnh ra đời, nội dung và ý nghĩa lịch sử của Hiến pháp Việt Nam năm 1980.5 06 VI. Nhà nước và pháp luật Cộng hòa XHCN Việt Nam giai đoạn từ 1976 đến trước Đổi mới (1 9 8 6 ).................................................................................................. 510 Chương IX. NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT VIỆT NAM Từ SAU ĐỔI MỚI (1986) ĐẾN NAY I. Nội dung và ý nghĩa lịch sử của đường lối Đổi m ớ i........................................................ 533 II. Bối cảnh lịch sử, nội dung cơ bản và ý nghĩa lịch sử của Hiến pháp năm 1 9 9 2 ....... 539 III. Tổ chức bộ máy nhà nước giai đoạn từ Đổi mới đến nay............................................. 553 IV. Pháp luật Việt Nam giai đoạn từ sau Đổi mới đến n a y .................................................. 576 V. Bối cảnh lịch sử, nội dung cơ bản, ý nghĩa và giá trị lịch sử của Hiến pháp năm 2013 .................................................................................................. 590 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO TIÊU B lỂ U ................................................... 607 LỜI NÚI DẦU Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam là khoa học pháp lý cơ sở, là một nội dung quan trọng thuộc học phần bắt buộc Lịch sử nhà nước và pháp luật trong chương trình đào tạo cử nhân Luật. Từ những ngày đầu khi mới thành lập các cơ sở đào tạo luật ở Việt Nam, trong đó có Khoa Luật, Đại học Tổng hợp (nay là Khoa Luật trực thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội), Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam đã là một môn học bắt buộc, một môn học pháp lý cơ sở của ngành trong chương trình đào tạo luật. Hiện nay, theo chương trình đào tạo tín chỉ, Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam là một nội dung trong học phần bắt buộc Lịch sử nhà nước và pháp luật của chương trình đào tạo ngành Luật (bao gồm ngành Luật học, ngành Luật Kinh doanh và một số mã ngành mới), được giảng dạy tại Khoa Luật, Đại học Quô'c gia Hà Nội. Đây là học phẩn có chức năng cung câ'p các tri thức về pháp luật, chức năng tăng cường khả năng tư duy, khả năng lập luận của người học và chức năng định hướng cho người học trước khi tìm hiểu về các môn học pháp lý chuyên ngành. Do tầm quan trọng của vân đề lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam đối với khoa học pháp lý, nên từ rất sớm đã có những công trình khoa học nghiên cứu râ't đầy đủ, công phu về vấn đề này, trong đó phải kể đến những công trình như: Sơ thảo lịch sử nhà nước và pháp quỳên Việt Nam (từ nguồn gốc đến thê'kỷ XIX), Nhà xuất bản (Nxb) Khoa học Xã hội, Hà Nội, năm 1968 của tác giả Đinh Gia Trinh; Cô’luật Việt Nam và 10 GIÁO TRÌNH LỊCH s ử NHÀ Nước VÀ PHÁP LUẬT VIỆT NAM Tư pháp sử, Quyển thứ nhất, Tập nhất, Sài Gòn, năm 1973 của tác giả Vũ Văn Mau; Pháp chế sử, Sài Gòn, năm 1974 của tác giả Vũ Quo'c Thông; Sơ thảo lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam (từ Cách mạng Tháng Tám đêh nay) của Viện Luật học, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1983 v.v... Tại Khoa Luật, Đại học Tổng hợp trước đây, nay là Khoa Luật, Đại học Quốỉc gia Hà Nội, những cuôn sách và giáo trình đầu tiên về Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam được xuất bản cũng rất sóm như: cuốn Lịch sử Nhà nước và pháp luật Việt Nam: Từ ngudn gốc đêh trước Cách mạng tháng Tám 1945, Nxb Khoa học Xã hội, năm 1990, tái bản năm 1993 và cuốn Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam hiện đại (Thời kỳ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945), Khoa Luật, Đại học Tổng hợp xuất bản năm 1991 của cùng tác giả Vũ Thị Phụng. Tiếp đó là cuốn Giáo trình Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam của tác giả Vũ Thị Phụng được in lần đầu năm 1993, được tái bản nhiều lần sau đó. Đây là giáo trình được sử dụng trong giảng dạy nhiều năm nay tại Khoa Luật, Đại học Tổng hợp, nay là Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội. Ở nhiều ca sở đào tạo khác nhau cũng có các giáo trình về vân đề này, tiêu biểu như Giáo trình Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam của Trường Đại học Luật Hà Nội, Nxb Công an Nhân dân, do các tác giả Phạm Điềm và Vũ Thị Nga (Chủ biên) in lần đầu năm 2002; tiếp đó là Giáo trình Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam của Trường Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh, Nxb Hồng Đức năm 2013 do tác giả Nguyễn Thị Thương Huyền (Chủ biên) và nhiều giáo trình khác. Do yêu cầu của chương trình đào tạo tín chỉ, cũng như nhiều học phần khác, thòi lượng giảng dạy Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam có thể đã giảm đi phần nào để tăng cường thời lượng cho những học phần chuyên ngành và những học phần kĩ năng, nhưng xét về ý nghĩa, tầm quan trọng của vân để Lịch sử nhà nước và pháp luật, vị trí, vai trò của nó trong hệ thông các học phần thuộc chương trình đào tạo Luật là không hề giảm, thậm chí càng ngày càng được quan tâm nhiều hơn, ở mức độ sâu sắc hơn, đặc biệt trong bôi cảnh hội nhập, toàn cầu hóa, phù hợp với mong muôn ôn cô' tri tân của nhiều đôi tượng, trong đó có sinh viên ngành Luật. Biết lịch sử, hiểu lịch sử nhà nưóc và pháp luật của đât nưóc mình, vận dụng những tri thức, kê'thừa những kinh Lời nói đầu 11 nghiệm trong quá khứ của cha ông để phục vụ cho hiện tại, cho công việc, cho nghề luật cũng là một phong cách tiếp cận thể hiện nét độc đáo riêng, đổng thời cũng là một cách thê hiện lòng yêu nước, thê hiện trách nhiệm với quốc gia, dân tộc. Lịch sử không phải là một tâ'm gương quá lớn chắn đặt trước mặt, chỉ khiêm tốn là chiếc gương chiếu hậu của một cỗ xe tuy nhỏ bé nhưng vô cùng cần thiết để khi tiến về phía trước vẫn không quên học hỏi, chắt lọc những truyền thống, kinh nghiệm mà cha ông thuở trước đã phải bằng xương máu đánh đổi mới có được. Giáo trình lần này có sự tham gia của nhiều giảng viên thuộc Bộ môn Lý luận và lịch sử nhà nước và pháp luật, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội. Các tác giả khi biên soạn đã tham khảo, kế thừa nhiều tài liệu trong nước và nước ngoài, trong đó có các sách chuyên khảo, tham khảo và các giáo trình Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam qua nhiều thời kỳ, nhiều cơ sở đào tạo khác nhau. Nội dung của hầu hết các chương đã được sửa đổi, cập nhật thêm những nội dung mới. Từng phần của Giáo trình được viết theo hướng phản ánh trung thực lịch sử, bám sát bối cảnh lịch sử cụ thể để luận giải nội dung và ý nghĩa của các vân đề nhà nước và pháp luật trong lịch sử Việt Nam. Tuy nhiên, trong phạm vi một cuốn giáo trình, không phải tâ't cả các vâ'n đề về nhà nước và pháp luật trong lịch sử Việt Nam đã đểu được để cập và phân tích đầy đủ, sâu sắc. Dù có nhiều cô' gắng, nhưng do lĩnh vực nghiên cứu có phạm vi rất rộng, nguổn sử liệu còn hạn chế, nên chắc chắn nhiều vấn đề trong giáo trình còn có những khiếm khuyết ngoài mong muốn. Tập thể tác giả râ't mong nhận được những ý kiến góp ý chân thành của các đồng nghiệp, các học viên, sinh viên và bạn đọc quan tâm đ ể giáo trình được hoàn thiện hơn trong các lẩn tái bản tiếp theo. Hy vọng giáo trình này sẽ trở thành một tài liệu hữu ích, đáp ứng được một phần nhu cầu giảng dạy và học tập môn Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam của giáo viên và sinh viên, học viên cao học ngành Luật học, các ngành khoa học xã hội và nhân văn, cũng như những ai quan tâm, muôn tìm hiểu một cách hệ thông những kiến thức cơ bản về lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam. PHẦN THỨ NHẤT NHẬP MÔN LỊCH sù NHÀ NUỚC VÀ PHÁP LUẬT VIỆT NAM ■ ■ ■ ■ C h ư ơ n g I NHẬP MfiN LỊCH sù NHA NU0C và PHAP lu ậ t v iệ t nam ■ ■ ■ ■ I. LỊCH s ử NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT VIÊT NAM LÀ MỘT KHOA HỌC P H A P LÝ C Ơ SỞ 1. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu của khoa học Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam Cũng giống như các ngành khoa học khác, sự hình thành ngành khoa học Lịch sử nhà nước và pháp luật thể hiện trước hết ở chỗ đây là khoa học có đối tượng và phương pháp nghiên cứu riêng. Đối tượng nghiên cứu của khoa học lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam là quá trình phát sinh, tổn tại, phát triển, cũng như xu hướng vận động của hai hiện tượng nhà nước và pháp luật ở Việt Nam từ quá khứ đêh hiện tại, theo trục thời gian từ thời cô đại, thời trung đại đến thời cận, hiện đại. Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam nghiên cứu những vấn đề cơ bản về nhà nưóc và pháp luật trong lịch sử Việt Nam, chí ra những quy luật cơ bản của nhà nước và pháp luật trong lịch sử Việt Nam. Hai vân đề nhà nước và pháp luật trong lịch sử Việt Nam được nghiên cứu một cách đồng thời, trong môi liên hệ biện chứng, khách quan. Đồng thời để làm sáng tỏ những vân đề của Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam thì cần phải đặt những vân đề thuộc nội dung nghiên cứu trong môi liên hệ với các ngành khoa học pháp lý và các ngành khoa học xã hội và nhân văn khác. 16 GIÁO TRÌNH LỊCH s ử NHÀ Nước VÀ PHÁP LUẬT VIỆT NAM Phạm vi nghiên cứu của khoa học lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam rộng hơn những vân đề được giới thiệu trong môn học Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam. Hay nói cách khác, phạm vi của khoa học bao gôm cả những vấn đê chuyên sâu, trong đó có cả những vấn đê như nghiên cứu lịch sử tư tưởng nhà nước và pháp luật, so sánh lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam với lịch sử nhà nước và pháp luật của các nước trong khu vực và trên thế giới... Trong bô'i cảnh hội nhập, xây dựng nhà nước pháp quyền hiện nay, trước những đổi thay to lớn trong đời sống chính trị - xã hội, việc nghiên cứu và chỉ ra những bài học kinh nghiệm trong tổ chức nhà nước và trong xây dựng, thực hiện pháp luật tò lịch sử có ý nghĩa vô cùng quan trọng, giúp cho việc phát triển kinh tê' xã hội một cách bền vững, hiệu quả. Tóm lại, khoa học Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam là tổng thể các tri thức, các quan điểm khoa học về lịch sử hình thành, tổn tại và phát triển, xu hướng vận động của hai hiện tượng nhà nước và pháp luật ở Việt Nam. Những thành quả nghiên cứu của khoa học này là cơ sở để xây dựng những luận cứ, xác định những bài học kinh nghiệm để k ế thừa trong giai đoạn hiện nay. 2. Phương pháp luận và các phương pháp nghiên cứu cụ thể 2.1. P h ư ơ n g p h á p lu ậ n Phương pháp luận của bât kỳ khoa học nào cũng là lập trường xuất phát điểm để tiếp cận vấn đê can nghiên cứu. Hay nói cách khác, đó là những nguyên tắc xuất phát điểm cho phép quan sát và nhận thức hiện tượng, khám phá ra tri thức trong những lĩnh vực nhất định. Phương pháp luận trả lời cho câu hỏi: Ta đang đứng ở đâu để giải quyết vấn đê? Trong khoa học pháp lý, phương pháp luận là các nguyên tắc cơ bản - tức là các quan điểm cơ bản, định hướng, là hệ thông các cách thức, phương pháp, phương tiện để nhận thức các hiện tượng khách quan, là phương pháp tiếp cận các vấn đê cần nghiên cứu1. 1 H oàng Thị Kim Q uế, Giáo trình lý luận nhà nước và pháp luật, Nxb. Đ ại học Q uốc gia H à Nọi, 2015, tr. 39. Chương I. Nhập môn lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam 17 Thực chât, nghiên cứu khoa học pháp lý nói chung và nghiên cứu lịch sử pháp luật Việt Nam nói riêng phải dựa trên "thành quả nghiên cứu của những người đi trước". Đó là cách thức tiếp cận vấn đề nghiên cứu một cách toàn diện, bằng tất cả các lý thuyết, các luận điểm, thể hiện sự nhận biết vân đề cần nghiên cứu1. Người ta có thể phân biệt phương pháp luận thành phương pháp luận chung (trie't học) và phương pháp luận chuyên ngành khoa học2. Điểm riêng của phương pháp luận nghiên cứu Luật học là phải tiếp cận dựa trên các loại nguồn pháp luật, thực tiên áp dụng pháp luật và qua việc xét xử các vụ việc của thẩm phán. Việc nghiên cứu lịch sử nhà nước và pháp luật hiện nay cần phải bám sát các lý thuyết pháp luật truyền thông, vừa có sự tiếp thu, kế thừa các thành quả nghiên cứu cùa các khoa học khác như lịch sử, chính trị học, nhân học, triết học... có liên quan đến nội dung nghiên cứu. Nghiên cứu lịch sử nhà nưóc và pháp luật là vừa nghiên cứu lịch sử, vừa khảo cứu pháp luật. Theo như tác giả Vũ Văn Mâu thì công việc quan trọng nhất của người nghiên cứu lịch sử pháp luật là tìm kiếm và đánh giá những tài liệu để tìm ra sự thật. Đây là công việc tưởng như đơn giản nhưng lại vô cùng phức tạp, khó khăn, vì tìm được tài liệu rồi, ta phải "xác định được niên hiệu của tài liệu đó, bổ chính tài liệu và xác định tín lực, đồng thời chỉ ra được khiêm khuyết của tài liệu"3. Đối với luật gia, cần phải có "một tinh thần khảo sát và tổng hợp hết sức khách quan, loại bỏ hết các tiên kiến và thiên kiến để thâu rõ các sắc thái và tinh thần cô luật, đồng thời phải so sánh, đôi chiếu vơi các định chế tương tự, nhưng cũng phải cùng thuộc trong khuôn khổ một hệ thông pháp luật chung"4. N g u y ễn Đ ăng D ung, 'T h ư ơ n g p h áp lu ận ng h iên cứ u lu ậ t học", in tro n g sách: Vũ C ông G iao - N g u y ễn H oàng A nh (Chủ biên), Phương pháp nghiên cứu, viết luận vàn, luận án ngành luật, Nxb. Đại học Q uốc gia H à nội, 2015, tr. 28. Đ ào Trí Ưc, 'T h ư ơ n g p h áp luận và p h ư ơ n g p h á p n g h iên cứ u tro n g khoa học xã hội: k h ái niệm , nội d u ng, kinh nghiệm áp d ụ n g ", in trong sách: Vũ C ông G iao N guyễn H o àn g A n h (Chủ biên), Sđd, N xb Đại học Q uốc gia H à N ội, 2015, tr. 10. Vũ Văn M ẩu, CỐ luật Việt Nam và Tư pháp sử, Q u vển th ứ n h ắ t Tạp nhắt, Sài Gòn, 1973' tr- 78; ' , T Vũ Văn M âu, Cổ luật Việt Nam và Tư pháp sử, Sđd, ĐẠ' HỌC QUỐC GIA HẰ N Ô I' ĨH Q N G T|N THƯ ý - OOQ ị 0 0 00 3 T9 18 GIÁO TRÌNH LỊCH s ử NHÀ Nước VÀ PHÁP LUẬT VIỆT NAM Trong bối cảnh đổi mới giáo dục đại học hiện nay, cách hiểu về phương pháp luận cũng cần có sự đổi mới. Để đạt được hiệu quả trong việc nghiên cứu Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam cần hướng tới các nguyên tắc sau: Thứ nhất, thừa nhận sự đa dạng trong cách tiếp cận Cẩn phải thừa nhận sự đa dạng trong cách tiếp cận vì đối tượng của khoa học không tĩnh tại. Khi đối tượng nghiên cứu vận động, thay đổi thì phương pháp nghiên cứu cũng phải thay đổi theo. Mục đích của nghiên cứu khoa học pháp lý nói chung hay nghiên cứu lịch sừ nhà nước và pháp luật Việt Nam nói riêng là "đi tìm sự thật của vấn đề thông qua việc phát triển tri thức mới". Nhưng sự thật sẽ không được tìm thây một khi vân đề khoa học bị "chính trị hóa" hay "hành chính hóa" cao độ. Nêu như không có tự do học thuật, theo nghĩa là tự do giảng dạy, nghiên cúm và thảo luận khoa học, tự do công bô'kê't quả nghiên cứu, thì không thể có phương pháp luận đúng đắn. Không thể đi đến chân lý nếu không có sự cọ xát và kiếm định các học thuyết, quan điếm hay các kết quả nghiên cứu khác nhau. Thứ hai, cân tiếp cận các van đê lịch sử theo nguyên tắc tôn trọng sự thật lịch sử Khi nghiên cứu các vân đề lịch sử cần phân biệt giữa sự thật lịch sử với giả thuyết khoa học. Nếu chỉ đưa ra giả thuyết nhưng thiếu những luận cứ, luận chứng để chúng minh thì đó chưa phải là sự thật lịch sử. GS. Hà Văn Tấn cho rằng: "Lịch sử là khách quan. Sự kiện lịch sử là những sự thật tổn tại độc lập ngoài ý thức."1Ông cũng cho rằng: "Trong nhiều công trình sử học hiện nay, cái mới chi là giả thuyết vói cái đã là sự thật thường bị làm lẫn lộn. [...] Cũng là để đề cao truyền thống, chúng ta thường chỉ đánh giá một chiều, chỉ nhìn thây cái hay cái tốt, dường như người ta không châp nhận có truyền thống xâu [...] Phải phân tích trung thực và khoa học các un điểm và nhược điểm của con người Việt Nam, chứ không phải cỏi gỡ cũng khen"2. 1 2 H à Văn Tần, "Lịch sử, sự th ật và sử học", in tro n g sách: N hiều tác giả, Lịch sử, sự thật và sử học (Tái b ản lần 2 có b ổ sung), Tạp chí Xưa và nay và Nxb. H ổ n g Đức, H à N ội, 2013, tr. 8. H à Văn Tần, Lịch sử, sự thật và sử học, Sđd, tr. 12-13. Chương I. Nhập môn lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam 19 Thứ ba, tiếp cận các vấn đê lịch sử luôn đặt trong mối liên hệ với các diêu kiện chính trị - kinh tế - xã hội tại thời điêtn lịch sử mà vấn đê đó diễn Không thể đánh giá được chính xác vấn đề đã diên ra trong lịch sử nếu dùng tư duy, cách suy nghĩ của thời hiện tại để áp đặt cho những vấn đề đã diên ra trong quá khứ. Khi nghiên cứu các vấn đề về nhà nước và pháp luật trong lịch sử Việt Nam, người nghiên cứu phải hết sức thận trọng và nên đặt vấn đề nghiên cứu tại đúng thời điểm đã diên ra, không nên sử dụng những ý niệm pháp lý, tư duy pháp lý của phương Tây hay tư duy của thời hiện đại để đánh giá chủ quan về các vấn đề trong quá khứ. Khi so sánh những chế định pháp luật trong lịch sử Việt Nam thì cũng cần phải so sánh với các nền pháp luật trong cùng hệ thông. Chằng hạn khi nghiên cứu lịch sừ nhà nước và pháp luật Việt Nam thời cổ đại và thòi trung đại, ta nên so sánh với ý thức hệ Trung Hoa, do ảnh hưởng của chủ nghĩa nhân trị và pháp trị đã ảnh hưởng đến nhiều nước phương Đông trong đó có Việt Nam. So sánh như vậy ta mới hiểu thêm được những điểm đặc sắc của pháp luật nước nhà, hiểu rõ được sự thích ứng của mỗi ý niệm pháp lý với điều kiện chính trị - kinh tế - xã hội của môi quốc gia. Thứ tư, tiếp cận các vấn đê lịch sử nhà nước và pháp luật phải đảm bảo tính nhất quán với đối tượng và phạm v i nghiên cứu Lịch sử nhà nước và pháp luật chỉ giới hạn nghiên cứu lịch sử hình thành và phát triển của nhà nước và pháp luật Việt Nam qua các giai đoạn cụ thể, bám sát bôì cảnh chính trị - kinh tế - xã hội ở thời kỳ đó. Môn học này không đi sâu vào những vấn đê thông sử; cũng không đi sang, nghiêng hẳn vào phạm vi của lịch sử tư tưởng nhà nước và pháp luật, cũng không làm nhiệm vụ so sánh lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam với lịch sử nhà nước và pháp luật của các nước trong khu vực và trên thê' giới. Những kết quả nghiên cứu của lịch sử tư tưởng nhà nưóc và pháp luật, của khoa học lịch sử, của lịch sử nhà nước và pháp luật th ế giói có thể được sử dụng đ ể tham khảo và luận giải những vân đề thuộc đối tượng và phạm vi nghiên cứu của khoa học lịch sử nhà nước và pháp luật. GIÁO TRÌNH LỊCH s ử NHÀ Nước VÀ PHÁP LUẬT VIỆT NAM 20 Thứ năm, nghiên cứu lịch sử nhà nước và pháp luật không chỉ dừng lại ở việc tìm kiêm sự thật lịch sử mà còn nhằm chỉ ra những bài học kinh nghiệm cho hiện tại Theo tinh thần "gạn đục, khơi trong", nghiên cứu lịch sử giúp ta nhìn nhận những vâĩì đề còn hạn chế, những giá trị cần kế thừa, phát huy. GS. Phan Huy Lê cho rằng "mọi cuộc cách mạng dù triệt đ ể đến đâu, đứng về phương diện lịch sử đều có mặt đứt đoạn và mặt liên tục, mặt đập phá, từ bò và mặt k ế thừa, phát triển. Bâ't cứ một công cuộc phục hưng dân tộc nào cũng phải xuất phát trước hết từ những đặc điểm của nước đó với tâ't cả di sản lịch sử - văn hóa của m ình"1. Tóm lại, phương pháp luận của khoa học Lịch sử nhà nưóc và pháp luật Việt Nam dựa trên quan điểm mở, khách quan, khoa học, dựa trên những thành tựu của những người đi trước, không chỉ của riêng khoa học pháp lý mà còn của nhiều ngành khoa học khác liên quan, đó là tồng hợp nhiều cách tiếp cận khác nhau, nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau vói mục đích nhận thức toàn diện, đầy đủ, có hệ thống về nhà nước và pháp luật trong lịch sử Việt Nam. 2.2. C á c p h ư ơ n g p h á p n g h iê n c ứ u c ụ th ể Phương pháp nghiên cứu cụ thể là tất cả những thủ pháp kỹ thuật, cách thức để nhận thức về đôi tượng nghiên cứu. Để làm sáng tỏ vân đề nghiên cứu cần phải sử dụng tâ't cả các thủ pháp kỹ thuật một cách hiệu quả. Có nhiều phương pháp nghiên cứu như phân tích - tổng hợp; thống kê; phương pháp hệ thông - cấu trúc, phương pháp so sánh, phương pháp phỏng đoán khoa học... Nghiên cứu lịch sử pháp luật đòi hỏi sự tổng hợp nhiều phương pháp. Chẳng hạn, một phương pháp phổ biên nhất là phương pháp tư duy trừu tượng, theo đó, người nghiên cứu đặt tư duy của mình theo hướng xác định một đặc điểm cơ bản nhất của vấn đề đang được nghiên cứu, tách nó (trừu tượng hóa) ra khỏi các đặc điểm khác để phân tích, đánh giá nhằm đơn giản hóa quá trình tiếp cận với đôì tượng nghiên 1 Phan H uy Lê, Tim ve cội nguon (in lần thứ hai), Nxb. T hế giới, 2011, tr. 751.