Tài liệu Giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm từ thực tiễn tại tòa án nhân dân thành phố hà nội

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỞ HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SỸ NGÀNH: LUẬT KINH TẾ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP KINH DOANH, THƯƠNG MẠI THEO THỦ TỤC SƠ THẨM TỪ THỰC TIỄN TÒA ÁN NHÂN DÂN THÀNH PHỐ HÀ NỘI NGUYỄN THỊ THU HƯƠNG HÀ NỘI - 2021 i BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỞ HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SỸ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP KINH DOANH, THƯƠNG MẠI THEO THỦ TỤC SƠ THẨM TỪ THỰC TIỄN TÒA ÁN NHÂN DÂN THÀNH PHỐ HÀ NỘI NGUYỄN THỊ THU HƯƠNG NGÀNH: LUẬT KINH TẾ MÃ SỐ: 8.38.01.07 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:TS. HÒANG NGỌC THỈNH HÀ NỘI - 2021 ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết luận nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Nhà trường. Hà Nội, ngày tháng năm 2021 TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Thị Thu Hương iii LỜI CẢM ƠN Được sự đồng ý của trường Đại học Mở Hà Nội và của Tiến sĩ Hoàng Ngọc Thỉnh, tôi đã chọn đề tài: “Giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm từ thực tiễn Tòa án nhân dân Thành phố Hà Nội” để nghiên cứu và làm Luận văn Thạc sĩ Luật học của mình. Để hoàn thành công trình này, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến giảng viên hướng dẫn trực tiếp: Tiến sĩ Hoàng Ngọc Thỉnh đã tận tình, chu đáo hướng dẫn tôi, kể từ khi hình thành ý tưởng đến khi hoàn thiện. Xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến thầy cô trong trường Đại học Mở Hà Nội đã luôn có những nhắc nhở kịp thời để tôi có thể hoàn thiện luận văn đúng thời hạn, cảm ơn Nhà trường đã tạo mọi điều kiện tốt nhất. Mặc dù đã có nhiều cố gắng để thực hiện đề tài một cách hoàn chỉnh nhất. Tuy nhiên, lần đầu tiên tôi thực hiện nghiên cứu một đề tài có tính chuyên sâu, việc hạn chế về kiến thức và kinh nghiệm nên không thể tránh khỏi những thiếu sót mà bản thân còn chưa nhận thấy được. Tôi rất mong được sự góp ý của các thầy cô và các bạn để Luận văn được hoàn chỉnh hơn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng năm 2021 TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Thị Thu Hương iv MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ......................................................................................... iii LỜI CẢM ƠN ............................................................................................... iv MỤC LỤC ..................................................................................................... v DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT .................................................................... vii MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP KINH DOANH, THƯƠNG MẠI THEO THỦ TỤC SƠ THẨM TẠI TÒA ÁN ....... 7 1.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm tại Tòa án ................................................................ 7 1.1.1. Khái niệm giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm tại Tòa án .............................................................................................. 7 1.1.2. Đặc điểm giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm tại Tòa án ............................................................................................ 12 1.2. Các hình thức giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại................. 14 1.2.1. Phương thức thương lượng ................................................................. 14 1.2.2. Giải quyết bằng phương thức hòa giải............................................... 15 1.2.3. Giải quyết bằng trọng tài thương mại ................................................. 16 1.2.4. Giải quyết tại Tòa án nhân dân .......................................................... 17 1.3. Các quy định của pháp luật hiện hành về giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm tại Tòa án .................................................. 18 1.3.1. Khởi kiện, thụ lý vụ án tranh chấp kinh doanh, thương mại ................ 18 1.3.2. Chuẩn bị xét xử vụ án tranh chấp kinh doanh, thương mại ................. 23 1.3.3. Phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án tranh chấp kinh doanh thương mại .... 27 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ............................................................................. 37 CHƯƠNG 2. THỰC TIỄN GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP KINH DOANH, THƯƠNG MẠI THEO THỦ TỤC SƠ THẨM TẠI TÒA ÁN NHÂN DÂN 38 THÀNH PHỐ HÀ NỘI VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ ..................................... 38 2.1. Thực tiễn giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm tại Tòa án nhân dân Thành phố Hà Nội ............................................... 38 v 2.1.1. Những thành tựu đã đạt được trong công tác giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm tại Tòa án nhân dân Thành phố Hà Nội ............................................................................................................... 38 2.1.2. Những hạn chế, bất cập còn tồn tại trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm tại Tòa án nhân dân Thành phố Hà Nội ............................................................................................................... 43 2.1.3. Nguyên nhân của những hạn chế, bất cập .......................................... 55 2.2. Một số kiến nghị góp phần hoàn thiện và nâng cao hiệu quả thực hiện các quy định trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm tại Tòa án nhân dân Thành phố Hà Nội ........................................... 58 2.2.1. Những giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm tại Tòa án nhân dân ...... 58 2.2.2. Những giải pháp góp phần nâng cao hiệu quả thực hiện các quy định của pháp luật trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm tại Tòa án nhân dân ........................................................................ 62 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ............................................................................. 68 KẾT LUẬN.................................................................................................. 69 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................... 72 vi DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT 1. BLTTDS : Bộ luật Tố tụng dân sự 2. BLDS : Bộ luật dân sự 3. KDTM : Kinh doanh, thương mại 4. TAND : Tòa án nhân dân 5. WTO : Tổ chức Thương mại Thế giới 6. AEC : Cộng đồng kinh tế ASEAN 7. CTTPP : Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương 8. VIAC : Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam 9. TMCP : Thương mại cổ phần vii MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hội nhập và toàn cầu hóa là xu hướng của toàn thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng, nó giúp cho nền kinh tế nước ta có nhiều thay đổi tích cực rõ rệt trong suốt thời gian gần đây, nhất là sự nhộn nhịp của đời sống kinh tế và hoạt động kinh doanh của các doanh nghiệp, đóng góp đáng kể vào sự phát triển chung của đất nước. Từ đó, môi trường cạnh tranh lành mạnh, bình đẳng giữa các thương nhân cũng được quan tâm nhiều hơn, các nhà đầu tư trong và ngoài nước cũng bắt đầu chú ý hơn với nền kinh tế nước nhà. Tuy vậy, vấn đề nào cũng có hai mặt của nó, môi trường cạnh tranh lành mạnh, bình đẳng không phải là tuyệt đối, đâu đó các tranh chấp giữa các chủ thể này trong hoạt động kinh doanh thương mại vẫn xuất hiện với tính chất phức tạp ngày càng cao, là thách thức lớn cho hệ thống các cơ quan Nhà nước. Khi xảy ra tranh chấp, tất yếu cần phải giải quyết tranh chấp nhằm đảm bảo không ùn tắc dòng chảy kinh tế và Tòa án nhân dân với tư cách là cơ quan xét xử duy nhất của Nhà nước, có trách nhiệm tháo gỡ nút thắt này. Bên cạnh những thành tựu đã đạt được trong việc xây dựng, hoàn thiện pháp luật trong quá trình giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại tại Tòa án, việc xây dựng thể chế, pháp luật về kinh doanh, thương mại trong thời gian vừa qua cũng đã được Việt Nam chú trọng triển khai quyết liệt, có chất lượng thông qua công cuộc cải cách tư pháp, cải cách hành chính, cải thiện môi trường kinh doanh theo hướng bền vững, ổn định. Nhiều đạo luật quan trọng liên quan đến kinh doanh, thương mại đã được sửa đổi, bổ sung với những quy định nhằm tạo điều kiện thuận lợi nhất cho việc thực thi quyền kinh doanh của cá nhân, doanh nghiệp trong nước cũng như cá nhân, nhà đầu tư, kinh doanh nước ngoài. Tuy nhiên, cũng cần khách quan nhìn nhận rằng trong bối cảnh Việt Nam ngày càng hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế quốc tế như hiện nay, công cuộc hoàn thiện thể chế, pháp luật trong kinh doanh thương mại vẫn còn chưa đáp 1 ứng được toàn bộ đòi hỏi, yêu cầu thực tiễn đặt ra. Trên phương diện giải quyết tranh chấp thương mại tại Tòa án nói chung và TAND Thành phố Hà Nội nói riêng tại các vụ án cụ thể, nhiều những hạn chế, bất cập của pháp luật đã bộc lộ khá rõ, gây không ít khó khăn cho Tòa án khi áp dụng để giải quyết, phân định trách nhiệm các bên đương sự đối với vấn đề tranh chấp. Thực hiện chủ trương của Đảng, Nhà nước, hệ thống pháp luật nước ta không ngừng hoàn thiện qua từng thời kỳ, trong đó nhằm xây dựng nền tảng pháp lý thống nhất, đồng bộ, ổn định cho hệ thống pháp luật dân sự nói chung và pháp luật kinh doanh thương mại nói riêng cũng như hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, phục vụ hội nhập quốc tế. Đánh giá tính khách quan, toàn diện từ thực tiễn công tác xét xử của hệ thống Tòa án nhân dân nói chung và của Tòa án nhân dân Thành phố Hà Nội nói riêng để từ đó xác định đúng đắn những vướng mắc, bất cập nhằm đưa ra giải pháp, kiến nghị hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại trong thời gian tới. Nhận thức được tầm quan trọng đó, tác giả đã lựa chọn đề tài “Giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm từ thực tiễn tại Tòa án nhân dân Thành phố Hà Nội” làm đề tài luận văn tốt nghiệp Thạc sĩ Luật kinh tế tại Khoa luật, trường Đại học Mở Hà Nội. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Trong thời gian vừa qua, việc giải quyết tranh chấp dân sự nói chung và tranh chấp KDTM nói riêng tại cấp sơ thẩm luôn là một vấn đề được các nhà làm luật, nhà khoa học quan tâm và tìm hiểu nghiên cứu. Những kết quả nghiên cứu về vấn đề này đã được công bố trên các phương tiện thông tin đại chúng, sách, báo, tạp chí, luận văn, luận án… Trong đó, có thể kể tới một số công trình nghiên cứu tiêu biểu liên quan đến đề tài cụ thể như: - Nguyễn Thị Thu Hồng (2013), “Thủ tục giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng qua thực tiễn xét xử tại Tòa phúc thẩm Tòa án nhân dân Tối Cao tại Hà Nội”, Học viện Khoa học Xã Hội. 2 - Trần Thị Như Mơ (2016): “Giải quyết các tranh chấp kinh doanh, thương mại theo pháp luật tố tụng dân sự từ thực tiễn tỉnh Quảng Nam”, Luận văn thạc sĩ Luật học, Học viện Khoa học Xã hội – Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội việt Nam, Hà Nội. - Nguyễn Thị Dung (2016): “Giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại bằng Tòa án từ thực tiễn xét xử tại Tòa án nhân dân tỉnh Hải Dương”, Luận văn thạc sĩ Luật học, Viện Đại học Mở Hà Nội. - Cổ Thảo Nguyên (2018), “Pháp luật về giải quyết tranh chấp hợp đồng trong kinh doanh thương mại bằng Tòa án và thực tiễn áp dụng tại Tòa án nhân dân thị xã Ba Đồn, tỉnh Quảng Bình”, Luận văn thạc sĩ Luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội. - Nguyễn Thanh Lan (2018), “Thực tiễn giải quyết các tranh chấp về kinh doanh thương mại tại tòa án trên địa bàn tỉnh Bến Tre”, Luận văn thạc sĩ Luật học, Trường Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh. Điểm chung của các công trình nêu trên là đã đề cập được những vấn đề về cơ sở lý luận cũng như thực tiễn pháp luật về tranh chấp và giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại tại Tòa án cấp sơ thẩm trên địa bàn các tỉnh, thành phố hiện nay, từ những góc độ, nhìn nhận khác nhau thì mỗi công trình nghiên cứu đều hướng đến việc kiến nghị hoàn thiện các quy định của pháp luật về giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại tại Tòa án cấp sơ thẩm trong thời gian tới. Tuy nhiên cho đến hiện nay thì vẫn chưa có một công trình nghiên cứu cụ thể và chuyên sâu nào xoay quanh các nội dung về giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại tại Tòa án theo thủ tục cấp sơ thẩm dưới góc độ một luận văn khoa học. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn pháp luật về thủ tục giải quyết các tranh chấp kinh doanh thương mại tại Tòa án nhân dân cấp sơ thẩm, tác giả đã đề xuất phương hướng và giải pháp chủ yếu xây dựng, hoàn 3 thiện pháp luật về thủ tục giải quyết các tranh chấp kinh doanh thương mại bằng Tòa án cấp sơ thẩm nhằm đáp ứng tốt hơn yêu cầu công tác xét xử của Tòa án ở Việt Nam hiện nay nói chung và ở Tòa án nhân dân Thành phố Hà Nội nói riêng. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Một là, luận văn trình bày các cơ sở lý luận về tranh chấp kinh doanh thương mại và giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại tại Tòa án theo thủ tục sơ thẩm về các nội dung như: Khái niệm, đặc điểm cũng như vai trò trong việc giải quyết các tranh chấp kinh doanh thương mại của Tòa án cấp sơ thẩm và khái quát về các hình thức giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại hiện nay. - Hai là, nội dung luận văn sẽ tập trung xoay quanh việc phân tích, trình bày về các quy định của pháp luật liên quan đến trình tự, thủ tục giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại tại Tòa án nhân dân cấp sơ thẩm, từ đó xác định được chức năng, nhiệm vụ của Tòa án cũng như quyền, nghĩa vụ của các bên trong quá trình giải quyết tranh chấp thông qua thực tiễn việc giải quyết tranh chấp tại TAND Thành phố Hà Nội. - Ba là, trên cơ sở thực tiễn áp dụng các quy định về giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại tại Tòa án cấp sơ thẩm nói chung và tại TAND Thành phố Hà Nội nói riêng, luận văn đã đưa ra những kiến nghị góp phần hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp tranh chấp kinh doanh thương mại bằng Tòa án cấp sơ thẩm, đồng thời cũng đưa ra những kiến nghị góp phần nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật trong giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại của TAND Thành phố Hà Nội nói riêng và Tòa án nhân dân các cấp nói chung trong thời gian tới. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Các quy phạm pháp luật hiện hành liên quan trực tiếp đến thủ tục giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại bằng Tòa án, đặc biệt là Bộ luật tố 4 tụng dân sự 2015, các văn bản hướng dẫn thi hành và thực tiễn thực hiện công tác xét xử tại Tòa án nhân dân Thành phố Hà Nội. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Về không gian: trong phạm vi là một Luận văn thạc sĩ, tác giả tập trung nghiên cứu những vấn đề chung mang tính lý luận và thực tiễn liên quan đến pháp luật về thủ tục giải quyết các tranh chấp kinh doanh thương mại tại tòa án cấp sơ thẩm nói chung và TAND thành phố Hà Nội nói riêng. - Về thời gian: trong khoảng thời gian từ năm 2016 cho đến năm 2020. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu - Phương pháp luận: Luận văn được hình thành dựa trên cơ sở phương pháp luận của Chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh cũng như các chủ trương, chính sách của nhà nước trong việc xây dựng, hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại nói chung và tại TAND cấp sơ thẩm nói riêng. - Phương pháp nghiên cứu: Các phương pháp nghiên cứu mà Luận văn áp dụng đó là: - Phương pháp khảo sát thực tiễn thông qua việc giải quyết tranh chấp tại Tòa án nhân dân - Phương pháp phân tích về các quy định của pháp luật cũng như thông tin thông qua các vụ án cụ thể tại TAND Thành phố Hà Nội. - Phương pháp luật học so sánh được áp dụng dụng để làm nổi bật những kết luận, đánh giá của Luận văn. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn. Luận văn “Giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm từ thực tiễn tại Tòa án nhân dân Thành phố Hà Nội” được đánh giá là một công trình nghiên cứu cụ thể và chuyên sâu, theo đó Luận văn đã giải quyết được các vấn đề về lý luận cũng như thực tiễn giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại tại Tòa án nói chung và Tòa án cấp sơ thẩm nói riêng, nhằm luận giải cơ sở khoa học và thực tiễn đang được đặt ra. 5 Ngoài ra, kết quả của Luận văn còn đưa ra các đề xuất và giải pháp nhằm xây dựng và hoàn thiện hơn các quy định về thủ tục giải quyết các tranh chấp KDTM tại Tòa án cấp sơ thẩm nhằm nâng cao hoạt động xét xử, tạo điều kiện hơn nữa cho người dân tiếp cận công lý, bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của các bên đương sự tại Tòa án. 7. Kết cấu luận văn Ngoài những phần cơ bản như mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, thì luận văn được kết cấu thành hai Chương, cụ thể: Chương 1: Khái quát chung về giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm tại Tòa án. Chương 2: Thực tiễn giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm tại Tòa án nhân dân Thành phố Hà Nội và một số kiến nghị. 6 CHƯƠNG 1 KHÁI QUÁT CHUNG VỀ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP KINH DOANH, THƯƠNG MẠI THEO THỦ TỤC SƠ THẨM TẠI TÒA ÁN 1.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm tại Tòa án 1.1.1. Khái niệm giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm tại Tòa án Tranh chấp trong kinh doanh hay tranh chấp thương mại là thuật ngữ quen thuộc trong đời sống kinh tế xã hội ở các nước trên thế giới. Nội hàm khái niệm tranh chấp không phải là một thuật ngữ mới, khi Nhà nước được hoàn thiện và pháp luật hình thành điều chỉnh các quan hệ xã hội cơ bản như quan hệ dân sự thì các xung đột giữa các chủ thể trong các quan hệ này cũng xuất hiện theo đó, đây chính là nội hàm của tranh chấp, tuy nhiên nếu xét riêng về tranh chấp KDTM, hay nói cách khác là các tranh chấp xảy ra trong hoạt động này thì mới chỉ được biết đến và sử dụng rộng rãi ở nước ta sau thời kỳ thay đổi chính sách kinh tế, tạo điều kiện cho nhiều thành phần kinh tế mới có cơ hội phát triển từ đó hoạt động KDTM trở nên phổ biến hơn, pháp luật vì thế cũng tiến hành điều chỉnh quan hệ xã hội này và tất yếu các xung đột giữa các chủ thể trong quan hệ KDTM cũng sẽ diễn ra, từ đó khái niệm tranh chấp KDTM được sử dụng nhiều hơn. Từ những năm 1994 các hoạt động kinh doanh thương mại tại Việt Nam diễn ra thường xuyên, các tranh chấp từ hoạt động thương mại cũng bắt đầu phát triển. Tuy vậy, các xung đột giữa các chủ thể trong quan hệ KDTM thực tế lại không hoàn toàn xấu mà đôi lúc là cơ sở để thúc đẩy sự phát triển của thị trường. Trong kinh tế, các bên đều muốn bảo toàn được toàn bộ quyền, lợi ích hợp pháp mà mình đáng ra phải được hưởng, nhưng khi xảy ra tranh chấp, các quyền lợi này có thể sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng, vì thế các chủ thể trong tranh chấp luôn cố gắng nhanh chóng giải quyết mâu thuẫn giữa hai bên tránh 7 những hậu quả kinh tế kéo dài cho cả hai, đồng thời sau khi giải quyết, các bên cũng nhanh chóng tìm cách khôi phục lại các lợi ích đã mất bằng việc tìm kiếm đối tác mới, từ đó các doanh nghiệp cứ thế mà vận động với tốc độ nhanh, giúp cho nền kinh tế thị trường nhiều thành phần ở nước ta phát triển hơn. Cũng vì mong muốn nhanh chóng giải quyết tranh chấp cũng đặt ra vấn đề trong việc xây dựng các phương thức giải quyết tranh chấp nhanh chóng, hiệu quả, kín đáo và có giá trị pháp lý cao. Trên thực tế, khái niệm tranh chấp thương mại được tiếp cận dưới nhiều góc độ khác nhau và có nhiều tên gọi khác nhau: Tranh chấp kinh tế, tranh chấp thương mại, tranh chấp kinh doanh, tranh chấp về kinh doanh, thương mại. Khái niệm này lần đầu tiên được đề cập cùng với văn bản pháp luật đầu tư điều chỉnh lĩnh vực thương mại: “Tranh chấp thương mại là tranh chấp phát sinh do việc không thực hiện hoặc thực hiện không đúng hợp đồng trong hoạt động thương mại”. Nhưng do nhận thức về KDTM thời kỳ này chưa cao và trình độ lập pháp chưa hiệu quả nội hàm khái niệm trên đã bỏ sót nhiều quan hệ KDTM cũng xảy ra tranh chấp trong thực hiện như trong lĩnh vực xây dựng, bảo hiểm, đầu tư, ngân hàng,…1 LTM 2005 được Quốc hội thông qua ngày 14/6/2005, tại điều 3 khoản 1 LTM 2005 định nghĩa “Hoạt động thương mại là hoạt động nhằm mục đích sinh lợi, bao gồm mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ, đầu tư, xúc tiến thương mại và các hoạt động nhằm mục đích sinh lợi khác” nhưng lại bỏ đi quy định về khái niệm “tranh chấp thương mại” – khái niệm đã được đề cập ở Luật Thương mại 1997 cũng như không đưa ra cách thức giải quyết các tranh chấp này. Đến khi Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 có hiệu lực, khái niệm tranh chấp về kinh doanh, thương mại một lần nữa được đề cập và việc giải quyết các tranh chấp này thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án (Điều 30 Bộ luật 1 http://iamlawfirm.com/tranh-chap-kinh-doanh-thuong-mai.html 8 Tố tụng dân sự năm 2015). Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 không sử dụng thuật ngữ “tranh chấp thương mại” độc lập mà sử dụng chung thuật ngữ “tranh chấp kinh doanh, thương mại” nhưng nội dung của các tranh chấp về kinh doanh thương mại được quy định tại Điều 30 Bộ luật Tố tụng dân sự thực chất là các tranh chấp thương mại theo hướng tiếp cận của Luật Thương mại năm 2005. Điều đó cho thấy, mặc dù có sự khác nhau về cách thức biểu đạt và ngôn ngữ sử dụng nhưng nhìn chung quan niệm về hoạt động thương mại và tranh chấp thương mại được thể hiện qua các quy định trong các văn bản pháp luật tương đối nhất quán. Hiện nay, vẫn chưa có một khái niệm thống nhất hay văn bản pháp lý nào quy định về tranh chấp kinh doanh thương mại mà nó mới chỉ dừng lại ở vấn đề quan điểm của một số tác giả trên cơ sở tiếp cận nó thông qua luật nội dung và luật tố tụng. Như vậy, có thể hiểu tranh chấp kinh doanh thương mại là những mâu thuẫn, bất đồng giữa các chủ thể phát sinh trong việc thực hiện các hoạt động có liên quan đến lĩnh vực kinh doanh, thương mại và đầu tư. Và có thể định nghĩa tranh chấp kinh doanh thương mại như sau: “Tranh chấp kinh doanh thương mại là những mâu thuẫn, bất đồng hay xung đột về quyền lợi và nghĩa vụ giữa các chủ thể phát sinh trong quá trình thực hiện hoạt động kinh doanh thương mại”. Từ định nghĩa nêu trên, ta nhận thấy tranh chấp kinh doanh gồm những đặc điểm cụ thể sau đây: Thứ nhất, chủ thể chủ yếu của tranh chấp kinh doanh thương mại là thương nhân, quan hệ kinh doanh thương mại có thể được thiết lập giữa các thương nhân với nhau hoặc giữa thương nhân với bên không phải là thương nhân. Một tranh chấp được coi là tranh chấp kinh doanh thương mại khi có ít nhất một bên là thương nhân. Ngoài ra cũng có một số trường hợp, các cá nhân tổ chức khác cũng có thể là chủ thể của tranh chấp thương mại: tranh chấp giữa công ty – thành viên công ty; tranh chấp giữa các thành viên công ty với nhau liên quan đến việc thành lập, hoạt động, hợp nhất, giải thể, chia, tách công ty… 9 Thứ hai, căn cứ phát sinh tranh chấp kinh doanh thương mại là hành vi vi phạm hợp đồng hoặc vi phạm pháp luật, trong nhiều trường hợp, tranh chấp kinh doanh thương mại phát sinh do các bên có vi phạm hợp đồng và xâm hại lợi ích của nhau, tuy nhiên cũng có thể có những vi phạm xâm hại lợi ích của các bên nhưng không làm phát sinh tranh chấp. Nội dung của tranh chấp kinh doanh thương mại là những xung đột về quyền, nghĩa vụ và lợi ích của các bên trong hoạt động kinh doanh thương mại. Các quan hệ kinh doanh thương mại có bản chất là các quan hệ tài sản, nên nội dung tranh chấp thương liên quan trực tiếp tới lợi ích kinh tế của các bên. Thứ ba, về các phương thức giải quyết tranh chấp thương mại, tranh chấp kinh doanh thương mại đòi hỏi được giải quyết thỏa đáng nhằm bảo vệ quyền lợi của các bên, giáo dục ý thức tôn trọng pháp luật của công dân, góp phần ngăn ngừa sự vi phạm pháp luật trong hoạt động thương mại, bảo đảm trật tự pháp luật, kỷ cương xã hội. Hiện nay tranh chấp kinh doanh thương mại được giải quyết bằng các phương thức: thương lượng, hòa giải, trọng tài thương mại và Tòa án. Mỗi phương thức có sự khác nhau về tính chất pháp lý, nội dung của thủ tục, trình tự tiến hành. Pháp luật về giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại tại Tòa án là tổng hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh các mâu thuẫn phát sinh trong quá trình giải quyết các tranh chấp kinh doanh thương mại tại Tòa án nhằm phân xử để làm rõ quyền và nghĩa vụ hợp pháp của các bên, buộc bên vi phạm nghĩa vụ phải thực hiện trách nhiệm của mình đối với bên vi phạm. Việc giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại được tiến hành khi có một bên cho rằng quyền lợi của họ bị xâm phạm và có yêu cầu đến Tòa án. Từ đó, các bên sẽ nhận được phán quyết nhằm xác định lại quyền và nghĩa vụ, giữ gìn tình đoàn kết, dung hòa các xung đột. So với phương thức giải quyết tranh chấp tại Tòa án thì hiện nay ở nước ta việc hòa giải theo sự phát triển, hội nhập của quốc tế thì phương thức giải quyết tranh chấp thông qua Trọng tài cũng được quan tâm. Trong cơ chế thị 10 trường, cùng với sự vận động đa dạng và phức tạp của các quan hệ kinh tế trong nước cũng như quan hệ thương mại quốc tế, trọng tài ngày càng khẳng định vai trò chủ đạo trong giải quyết các tranh chấp thương mại. “Trọng tài thương mại là phương thức giải quyết tranh chấp do các bên thỏa thuận và được tiến hành theo quy định của Luật này”. Do đó, trọng tài không có thẩm quyền đương nhiên đối với một vụ tranh chấp mà chỉ có thẩm quyền giải quyết tranh chấp khi các bên tranh chấp thỏa thuận chỉ định (thỏa thuận trọng tài). Chính vì vậy, Tòa án cũng đã quy định về công nhận phán quyết của Trọng tài thông qua Tòa án. Tuy nhiên việc này làm kéo dài thời gian khi phải thông qua hai phương thức giải quyết và thủ tục tố tụng cũng không rõ ràng khi các chủ thể kinh tế muốn thực hiện. Có thể nói, giải quyết tranh chấp kinh doanh bằng Tòa án – một cơ quan Nhà nước, hoạt động xét xử của nó mang tính quyền lực Nhà nước nhằm thực hiện chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước và đóng vai trò là cơ quan bảo vệ pháp luật; phán quyết của Tòa án được đảm bảo thi hành và thủ tục giải quyết của Tòa án rất chặt chẽ, rất phức tạp và không thể thay đổi được; phán quyết của Tòa án có thể bị kháng cáo, kháng nghị hoặc có thể được xem xét lại theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm. Từ những dẫn chứng nêu trên, có thể khái quát khái niệm thủ tục giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại tại Tòa án: “Là quá trình quyết những tranh chấp, mâu thuẫn (bất đồng hay xung đột) về quyền và nghĩa vụ giữa các bên trong quá trình thực hiện các hoạt động kinh doanh hoặc có liên quan đến hoạt động kinh doanh tại cơ quan xét xử nhân danh quyền lực nhà nước và bản án hay quyết định của Tòa án về vụ tranh chấp nếu không có sự tự nguyện tuân thủ sẽ được bảo đảm thi hành bằng sức mạnh cưỡng chế của nhà nước”. Trong điều kiện của nền kinh tế thị trường ở nước ta, hoạt động kinh doanh, thương mại ngày càng đa dạng và không ngừng phát triển trên mọi lĩnh vực sản xuất, kinh doanh, thương mại hàng hóa, dịch vụ, đầu tư... Do đó, tranh chấp kinh doanh, thương mại có những biểu hiện đa dạng cả về nội dung, hình 11 thức và được thể hiện dưới các mức độ khác nhau. Điều đó đòi hỏi pháp luật nước ta phải có một khung pháp lý vững chắc nhằm điều chỉnh những vấn đề phát sinh trong quá trình giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại giữa các bên. 1.1.2. Đặc điểm giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại theo thủ tục sơ thẩm tại Tòa án Bản chất tranh chấp KDTM là tranh chấp dân sự thuần túy vì vậy, việc giải quyết loại tranh chấp này phụ thuộc hoàn toàn vào quyết định của các chủ thể trong quan hệ. Hay nói cách khác, khi phát sinh tranh chấp, các chủ thể được toàn quyền quyết định phương thức giải quyết tranh chấp mà pháp luật không cấm theo sự thỏa thuận giữa các bên ngay khi giao kết giao dịch dân sự nhằm tháo gỡ khúc mắc giữa hai bên nhanh nhất, nếu không có thỏa thuận về phương thức giải quyết tranh chấp, các bên vẫn được tự do lựa chọn các cơ quan tài phán có thẩm quyền để giải quyết tranh chấp của mình. Tuy có thể nói tranh chấp KDTM là một tranh chấp dân sự thuần túy, tuy nhiên vì những nét đặc trưng riêng biệt trong lĩnh vực thương mại mà việc giải quyết các tranh chấp này không chỉ dựa trên pháp luật dân sự mà còn phải dựa trên những quy định riêng của pháp luật về thương mại theo nguyên tắc lựa chọn áp dụng pháp luật cụ thể nhưng không được trái với những quy định của pháp luật gốc. Thời hạn giải quyết vụ án cũng khác nhau. Trong khi thời hạn giải quyết tranh chấp dân sự là 04 tháng thì thời hạn giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại chỉ có 02 tháng. Hoạt động giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại là xóa bỏ các mâu thuẫn, bất đồng xung đột lợi ích giữa các bên tạo lập sự cân bằng về mặt lợi ích mà các bên tranh chấp mong muốn; Đảm bảo lợi ích giữa các chủ thể kinh doanh, giữa các công dân trước pháp luật, góp phần thiết lập sự cân bằng, giữ gìn trật tự kỉ cương, pháp luật tạo nên một môi trường kinh doanh lành mạnh; Ngoài ra việc giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại còn đánh giá được việc áp dụng pháp luật trong thực tiễn kinh doanh, chỉ ra được những bất cập 12 tạo định hướng cho việc hoàn thiện pháp luật về hoạt động kinh doanh thương mại tạo ra một hành lang pháp lý vững mạnh. Trong xã hội hiện đại, các tranh chấp KDTM đã trở thành một phần tất yếu trong quá trình luôn vận động của hoạt động thương mại. Vì là điều tất yếu nên việc giải quyết các tranh chấp này cũng cần phải thật sự thận trọng, hiệu quả để có thể bảo vệ tốt nhất quyền, lợi ích hợp pháp của các chủ thể xứng đáng, tránh việc gây ảnh hưởng xấu đến lợi ích cá nhân nói riêng và lợi ích xã hội về thương mại nói chung, chính vì vậy, khi tiến hành giải quyết các tranh chấp này cần phải đáp ứng các yêu cầu cụ thể: Thứ nhất, phải tiến hành một cách nhanh chóng, thuận tiện cho các chủ thể tham gia dễ dàng, không gây ảnh hưởng đến các hoạt động kinh tế khác của chủ thể. Như đã đề cập, tính chất của các hoạt động thương mại luôn vận động liên tục, chỉ một hoạt động bị dừng lại, các hoạt động khác đương nhiên cũng sẽ chịu ảnh hưởng đôi chút, vì vậy nếu việc giải quyết tranh chấp quá lâu, quá bất tiện thì hoạt động của các chủ thể sẽ bị đình trệ, ảnh hưởng đến khả năng cạnh tranh của chủ thể trong các giao dịch kinh tế khác. Do đó yêu cầu giải quyết nhanh chóng, kịp thời là yêu cầu cần thiết cơ bản nhất của các chủ thể khi xảy ra các tranh chấp. Thứ hai, việc giải quyết không được làm ảnh hưởng đến quan hệ kinh tế khác mà chủ thể trong tranh chấp đang tham gia, đồng thời có khả năng khôi phục lại uy tín và sự tín nhiệm của các chủ thể sau khi tranh chấp được giải quyết. Vì khi xảy ra các tranh chấp các chủ thể sợ ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh của mình nên họ sẽ muốn có một phương thức giải quyết khách quan nhất. Thứ ba, đảm bảo các bí mật doanh nghiệp chỉ được sử dụng làm tài liệu, chứng cứ nhằm giải quyết tranh chấp chỉ khi không còn sự lựa chọn khác. Bí mật kinh doanh là những thông tin hữu ích cần thiết để tạo nên những sự thành công, những thương hiệu nhất định. Các đối thủ cạnh tranh trên thương trường tìm rất nhiều cách để tiếp cận những thông tin đó. Vì vậy bất kì một doanh 13