Tài liệu Anh em nhà caramazov ( www.sites.google.com/site/thuvientailieuvip )

Anh em nhà Caramazov Tạo Ebook: Nguyễn Kim Vỹ Dostoevsky Nguồn truyện: vnthuquan.net Dostoevsky Anh em nhà Caramazov Dịch giả: Phạm Mạnh Hùng Lời người dịch (Trích từ "Lời giới thiệu" của dịch giả Phạm Mạnh Hùng từ "F. Dostoievsky. "Anh em nhà Karamazov". Nhà Xuất bán Văn học, Hà Nội. 1988) "Anh em nhà Karamazov" là tác phẩm cuối cùng của Dostoievsky, ông viết tác phẩm này từ 1878 đến 1880. Dostoievsky thuộc loại thiên tài hiếm hoi mà càng về cuối đời thì sự nghiệp sáng tác càng lên tới đỉnh cao hơn. "Anh em nhà Karamazov" là tác phẩm vĩ đại nhất của ông, là tác phẩm tổng kết cả cuộc đời viết văn của ông: ở đây hội tụ tất cả những ý tƣởng chủ đạo mà nhà văn ấp ủ suốt đời và đã giãi bày một phần trong tác phàm trƣớc đó, đây là sự kết tinh kinh nghiệm sóng sóng gió đầy đau khổ của nhà văn và vô vàn quan sát trong thực tế, tay nghề điêu luyện sau bốn chục năm lao động văn học. Thời kỳ viết "Anh em nhà Karamazov" là một thời kỳ tƣơng đối êm đềm, hạnh phúc trong đời tƣ của Dostoievsky. Quang vinh của ông lên tới tột đỉnh: ông đƣợc bầu vào Viện hàn lâm cuối tháng 7 năm 1877 và bài diễn văn về Puskyn ông đọc vào tháng 6 năm 1880 đã gây chấn động trong toàn nƣớc Nga, làm cho uy tín của ông càng thêm lẫy lừng. Cảnh túng bấn thƣờng xuyên trƣớc đây đã chấm dứt, ông có thể làm việc bình tĩnh hơn, không bị những "eo xèo" về cơm áo bám riết nữa, Anna Grigonevna là ngƣời vợ hoàn hảo, ngƣời thƣ ký tận tuỵ của ông. Hoàn cảnh nƣớc Nga những năm 70 hết sức phức tạp và đau thƣơng. Sau cuộc cải cách nông thôn nam 1861, quan hệ tƣ bản phát triển mãnh liệt ở Nga, nông thôn tan rã, nông dân phá sản, bần cùng hoá, kéo ra thành thị để trở thành ngƣời làm thuê cho các chủ xƣởng máy bóc lột tàn nhẫn. Gorki viết rằng trong những năm 70-80, "tất cả những gì mang tính thú vật đều đƣợc chính phủ cổ vũ", "tất cả những gì có tính ngƣời đều bị truy bức". Đồng thời, đây cùng là thời kỳ mâu thuẫn xã hội trở nên gay gắt, ý thức cách mạng của quản chúng lao động phát triển sâu sắc thêm, phong trào phản đối dẩy lên trong nông dân, trí thức, nhằm chống bóc lột chống sự chuyên chế của chế độ Sa hoàng và sự lộng quyền của cảnh sát. Nói cách khác là những năm tình thế cách mạng. Trong hoàn cảnh nóng bỏng ấy, trƣớc sự rạn nứt của mọi nền móng xã hội và bóng dáng của cuộc cách mạng xả hội đã hiện rõ, đau đớn nhìn thấy những đau khổ tột cùng của nhân dân, Dostoievsky đã viết tác phẩm lớn nhất của ông về tình trạng hỗn loạn xã hội khúc xạ qua sự tan rã gia đình, về sự tìm kiếm "ý nghĩa của tồn tại" ở những con ngƣời đại diện cho các thế hệ thuộc quá khứ, hiện tại và tƣơng lai của nƣớc Nga, về những đau khổ vô lƣợng của nhân dân, về những con đƣờng có thể có để đi đến hoà đồng xã hội. Trƣớc khi bắt tay vào viết tác phẩm mà thật ra ông đã ấp ủ ý đồ từ nhiều năm trƣớc, Dostoievsky đã linh cảm thấy mình nắm bắt đƣợc một đề tài xứng đáng với tầm vóc của mình. Ông viết: "Ít khi tôi gặp trƣờng hợp nói lên đƣợc những điều mới mẻ, đầy đủ, độc đáo nhƣ thế này". Tiếp đó là quá trình làm việc hết sức căng thẳng. Trong một lá thƣ đề ngày 23-7-1879, ông viết: "Cuốn tiểu thuyết tôi đang viết (Anh em nhà Karamazov) hiện thời nuốt hết mọi sức lực và thời giờ của tôi… Tôi viết không hối hả, không vội làm cho xong việc, sửa đi sửa lại, gọt tỉa, tôi muốn tận tâm hoàn tất tác phẩm, bởi vì chưa hề có tác phẩm nào mà tôi nhìn nhận một cách nghiêm túc hơn tác phẩm này". Thoạt nhìn Anh em nhà Karamazov là cuốn tiểu thuyết về đề tài gia đình, về sự tan rã của "gia đình ngẫu hợp" tức là loại gia đình ở đó không có những mồi quan hệ trong sạch, vững chắc, không có nền móng đạo lý và tan rã trong hoàn cảnh của một xã hội đang băng hoại, thối nát. Sự chọn lựa nhƣ thế cũng dễ hiểu: tất cả các tiểu thuyết của Dostoievsky đều viết về đề tài gia đình. Đối với Dostoievsky, vấn đề quan hệ gia đình là vấn đề hết sức quan trọng. Năm 1854, ông viết cho em trai là Andrei: "Ngay cả trƣớc đây cũng thế, bao giờ tôi cũng cho rằng trên đời không có gì cao cả hơn hạnh phúc gia đình". Trƣớc khi bắt tay vào "Anh em nhà Karamazov", trong thƣ viết cho nữ văn sĩ K. D. Antsevskaia, ông nói rằng nhiệm vụ chủ yếu của ông là nhận thức "thế hệ trẻ" và "gia đình Nga thời nay mà tôi linh cảm thấy rằng mới hai mƣơi năm trƣớc đây, nó hoàn toàn không nhƣ thế". Cơ sở cốt truyện của "Anh em nhà Karamazov" là một chuyện có thật mà tác giả nghe đƣợc trong thời gian đi tù khổ sai. Cùng bị giam ở nhà tù Omsk với Dostoievsky có một trung uý hỏi hƣu tên là Ilinsky, anh ta bị kết án hai mƣơi năm tù khổ sai về tội "giết cha". Kẻ sát nhân thực sự là em trai anh ta, gã muốn một mình thừa kế gia tài của bố. Anh ta thụ hình phạt đƣợc mƣời hai năm thì ngƣời em hối hận, ra tự thú và tự nguyện xin đi đày. Ông đã kể chuyện này trong "Bút ký nhà chết". Trong phác thảo viết năm 1874 cho cuốn tiều thuyết, nhân vật thậm đƣợc đặt tên là Ilinsky. Ông còn đƣợc nghe một chuyện tƣơng tự ở Tobonsk. Có hai anh em trai, ngƣời anh có vợ chƣa cƣới xinh đẹp mà ngƣời em thầm say mê. Ngƣời anh là trung uý, ăn chơi hoang đàng và thƣờng xuyên xích mích với bố. Thế rồi ông bố mất tích mấy ngày. Cuối cùng ngƣời ta nhìn thấy xác ông bố trong hầm nhà. Ngƣời em không ở với bố nên không bị nghi. Ngƣời anh bị buộc tội, bị kết án khổ sai. Lúc mang xiềng đi tù, anh hỏi vợ chƣa cƣới: "Em có tin không?". Thật ra ngƣời em mới là kẻ sát nhân, song đã nguỵ tạo chứng cớ một cách khôn khéo. Về sau vợ chƣa cƣới của ngƣời anh thành vợ của ngƣời em. Mƣời hai năm sau, ngƣời em đến thăm anh ở nơi đầy khổ sai, hai bên nhìn nhau không nói mà cũng hiểu. Bày năm nữa trôi qua. Ngƣời em thăng quan tiến chức, nhƣng bỗng mắc chứng u uất, bị giày vò. Cuối cùng anh ta thú nhận với vợ là mình giết bố. "Anh nói với tôi điều ấy để làm gì?" - nàng hỏi. Ngƣời em đến gặp ngƣời anh tù khổ sai, ăn năn tội lỗi. Ngƣời tù nói: "Tôi quen rồi". Hai anh em nhất trí với nhau: "Nhƣ thế là chú cũng đã bị trừng phạt". Một hôm nhân lễ sinh nhật của mình, ngƣời em tuyên bố trƣớc khách khứa: "Tôi mới là kẻ giết cha". Ngƣời ta cho là anh ta điên. Cuối cùng ngƣời anh đƣợc tha trở về, ngƣời em đi tù khổ sai thay anh, anh ta cầu xin anh làm bố các con anh ta. Anh ta "đã đƣợc lên con đƣờng chính đạo". Ta trở lại tiều thuyết "Anh em nhà Karamazov". Một ông bố, ba ngƣời con chính thức và một đứa con hoang, kết quả của một lần đi lại gần nhƣ cƣỡng hiếp một ngƣời phụ nữ điên dại. Trừ ngƣời con trai thứ ba - Alecxei, - cả gia đình sống trong sự căm thù lẫn nhau mà kết quả là vụ giết bố và một ngƣời bị oan đi tù khổ sai. Trong tất cả các nhân vật của "nhà Karamazov", khó nói ai là nhân vật chính. Tất cả đều là nhân vật chính, đều có vai trò quan trọng ngang nhau trong sự phát triển câu chuyện. Trƣớc hết là ông bố - Fedor Pavlovich Karamazov - lão già thuộc tầng lớp quý tộc nhỏ này kiêu ngạo về chút vốn tiếng bọt bèo hời hợt của văn hoá Tây phƣơng, y cố thích nghĩ với chủ nghĩa tƣ bản hiện đại. Y là một loại tài năng trong thủ đoạn kiếm tiền kiểu con buôn: điều này đƣợc tác giả phơi bày qua những chi tiết cụ thể, qua lời bộc lộ của chính nhân vật. "Tôi căm ghét nƣớc Nga biết chừng nào!" - y không thấy cần phải giấu giếm lòng yêu nƣớc của mình. Săn đuổi khoái lạc, đấy là mục đích tối cao của cả cuộc đời y. Ngoài khoái lạc, y không thừa nhận một trách nhiệm đạo lý nào hết, ngay cả đối với hai ngƣời vợ đã quá cố và các con y. Thậm chí y tìm thấy cả khoái lạc trong tình cảnh sỉ nhục: y khoái trá khi làm thằng hề múa vui cho bọn giàu có để kiếm miếng ăn, khi vợ bỏ theo trai, y thích thú với vai ông chồng mọc sừng để đƣợc thiên hạ thông cảm. Đểu cáng ra mặt đi đôi với đạo đức giả, dâm đãng tột độ và keo kiệt bủn xỉn, tàn bạo, đấy là bản chất của y. Đây không còn là con ngƣời mà là con vật độc ác, bệnh tật, đáng kinh tởm. Tuy nhiên, mỗi nhân vật của Dostoievsky bao giờ cũng đầy mâu thuẫn, mang trong mình nhƣng nét trái ngƣợc chuyển biến lẫn nhau. Fedor Pavlovich trâng tráo và dâm đãng, nhƣng là một cá tính không nhạt nhẽo chút nào. Y là "thằng hề", nhƣng pha trò có duyên và giễu cợt rất đắt. Y là nhà triết học trong loại của mình. Y biết tìm ra cơ sở triết lý cho cách sống vô luân vô liêm sỉ của mình. Y lý sự về địa ngục: "Ta cứ nghĩ, khi ta chết không thể nào quỷ lại không dùng móc câu lôi ta đi. Nhƣng ta lại nghĩ: Móc ƣ? Chúng đào đâu ra móc. Làm bằng gì? Sắt ƣ? Thế thì rèn móc ở đâu? Ở địa ngục có xƣởng rèn chắc?". Y biến quan niệm tôn giáo về đời sống ở thế giới bên kia thành cái cụ thể thô thiển nhất để khẳng định tính phi thực tế của nó và gạt bỏ. Không có cả địa ngục lẫn thiên đƣờng thì không có gì phải sợ. Cứ sống nhƣ ta muốn. Cái đinh của cốt truyện là sự xung đột giữa ông bố và ngƣời con trai cả Mitia Karamazov vì tiền và tình. Ngoài sự tranh chấp giữa hai bố con về quyền thừa kế tài sản của mẹ Mitia để lại, xen vào quan hệ tình địch của họ còn có một món tiền cụ thể, nó là nguyên nhân trực tiếp gây ra vụ giết ngƣời: số tiền ba nghìn rúp mà Mitia rất cần để gỡ danh dự, nhƣng lại là số tiền Fedor Pavlovich dành tặng cho Grusenka "thiên thần của tôi", "con gà con của tôi", "nếu nàng đến với tôi". Mitia Karamazov là mẫu ngƣời tập trung những đam mê xác thịt dữ dội, không gì kìm hãm nổi, về điểm này anh ta đích thị là dòng máu của bố. "Thƣợng đế ban dục tình cho sâu bọ", anh ta nghĩ vậy. Nhƣng mặc dù ngụp mình trong vũng bùn truỵ lạc, anh ta vẫn khát vọng cái cao đẹp, ở anh ta "lý tƣởng Madona" giao tranh với lý tƣởng "Xodom", "ở đây quỷ và Chúa Trời giao tranh với nhau mà chiến trƣờng là trái tim con ngƣời", "ở đây hai giải bờ gặp nhau, ở đây mọi mâu thuẫn cùng chung sống". Vì thế tâm hồn anh ta quằn quại trong những đam mê, nhƣng bất thần ở anh ta lại xuất hiện những ý nghĩ và hành động cao cả. Trong cảnh gặp gỡ lần đầu tiên với Ekaterina Ivanovna tại nhà anh ta, Mitia đã có những tình cảm và hành vi cao quý. Sự say mê, thậm chí tình yêu của anh ta với Grusenka, là tình cảm trong trắng của tuổi trẻ. Trong cuộc tình này lẽ phải thuộc về gã chứ không phải ở phía con dê già kia. Mitia căm thù bố, nhƣng không nhúng tay vào tội ác ghê tởm, anh ta sa đoạ nhƣng vẫn giữ đƣợc bộ mặt con ngƣời, theo tác giả, là vì anh ta vẫn còn tin vào Thƣợng đế: "Cho dù tôi đáng bị nguyền rủa, cho dù tôi hèn hạ và đê tiện, nhƣng hãy cho tôi hôn gấu bộ áo mà Chúa Trời của tôi khoác trên ngƣời, cho dù tôi đi với quỷ, nhƣng tôi vẫn là con của Ngài, ôi Chúa Trời, tôi yêu Ngài…" Mitia nghĩ ngợi về nhƣng đau khổ của con ngƣời tràn lan khắp thế gian. Nhƣng suy nghĩ về đau khổ của chúng sinh và về sự hiện hữu của Thƣợng đế đã đƣa Mitia đến sự phục hƣng trong đau khổ. Anh ta bị toà án hình sự kết tội, nhƣng toà án lƣơng tâm bào chữa cho anh ta. Anh ta chọn con đƣờng cứu chuộc qua đau khổ, qua sự quy thuận để chuộc lỗi của mình "có ý định giết cha" và chuộc lỗi cho kẻ phạm tội thực sự Dostoievsky viết về nhân vật này: "… tôi sẽ nhấn mạnh hơn nữa tính cách của Mitia Karamazov, trƣớc nguy cơ phải gánh chịu sự bất hạnh và bị kết tội oan, anh ta tự gột rửa mình bằng trái tim và bằng lƣơng tâm. Tâm hồn anh ta chấp nhận "sự trừng phạt không phải vì anh ta đã làm wệc ấy mà vì anh ta xấu xa đến mức từng mong muốn thực hiện cái hành vi phạm tội mà sau này anh ta bị kết tội oan do sai lầm của toà án. Một tính cách hoàn toàn Nga: "Sấm không gầm lên thì gã mugich không làm dấu thánh". Sự gột rửa tâm hồn nhƣ thế, xét về mặt hoàn canh tâm lý cụ thể, là hoàn toàn có thể xảy ra, nhƣng ở đây phần khiên cƣỡng do tác giả cố ý ép đặt vẫn nhiều hơn sự chuẩn bị nội tâm cho nhân vật. Thủ phạm thật sự của vụ giết cha là Ivan Karamazov và Pavel Xmerdiakov. Xmerdiakov là một trong những hình tƣợng ghê tởm nhất, hiện thân của sự đe doạ ghê gớm của con ngƣời mà Dostoievsky đã tạo nên với sức mạnh nghệ thuật kinh hoàng. Ra đời do sự dâm đãng của Fedor Pavlovich với một cô gái dở điên dở dại Lizaveta Xmerdiasaia mà có lẽ không một ai có thể thèm muốn, là con hoang không đƣợc thừa nhận của lão già, chỉ đƣợc coi là đầy tớ trong nhà, hắn sống trong sự căm thù dữ dội của kẻ đã sinh ra hắn. Chịu ảnh hƣởng giáo dục của tính ích kỷ độc ác của lão già, hắn không coi cái gì là thiêng liêng. Hắn không có chút tình cảm nào với những ngƣời nuôi dƣỡng hắn, hắn sẵn sàng chào mừng Napoleon xâm chiếm Nga, mơ ƣớc chiếm đƣợc số tiền ba nghìn rúp để trốn ra nƣớc ngoài mở một tiệm ăn nhỏ. Bên cạnh chủ nghĩa hƣ vô thô thiển, tính ngạo mạn tôi đòi và sự khinh miệt toàn nhân loại của hắn đƣợc miêu tả với sức mạnh nghệ thuật đặc biệt. Là một kẻ vô học, thân phận hèn kém, hắn lại khinh miệt dân Nga "vô học"! Ngu dốt, thiển cận, nhƣng hắn có logic tôi đòi, phép biện chứng tôi đòi riêng của hắn, cái biện chứng trâng tráo nhƣng mềm dẻo, linh hoạt, biện bạch cho bất cứ hành động đê tiện và tội ác nào. Tâm lý tôi đòi thật dễ sợ. Fedor Pavlovich chết chính bởi tay hắn, kẻ đƣợc lão tiêm nhiễm thói độc ác và hèn mạt bị lão làm cho hƣ hỏng. Tuy nhiên, Xmerdiakov chỉ là kẻ thực thi việc giết cha, Ivan Karamazov mới là đầu não, là "nhà lý luận" khơi gợi và cũng cố cho hắn ý nghĩ giết ngƣời, thúc đẩy hắn đi đến hành động, Ivan Karamazov là nhân vật mang tất cả gánh nặng của những hoài nghi và tìm kiếm triết lý trong cuốn tiểu thuyết. Lòng ham sống mãnh liệt, "yêu bầu trời xanh thẫm", hoạt động tìm kiếm ráo riết của tƣ tƣởng, đấy đích thực là "chất Karamazov" thể hiện ở Ivan. Nhƣng Ivan không phải là "đứa con của tự nhiên" nhƣ Mitia, anh ta trƣớc hết là con ngƣời duy lý đầu óc lạnh lùng, ngƣời của "văn hoá phƣơng Tây". Anh ta là kẻ nhẫn tâm: xung đột giữa anh Dmitri và bố đến độ có thể gây án mạng, vậy mà anh ta thản nhiên, coi đó là chuyện tự nhiên, "rắn nuốt rắn". Với Ivan, tình cảm ruột thịt là một thành kiến. Lý trí cao hơn mọi mong muốn và khát vọng. Đầu óc duy lý lạnh lùng của Ivan kết hợp với chủ nghĩa cá nhân ích kỷ: "Tội ác chẳng những phải đƣợc cho phép, mà thậm chí đƣợc thừa nhận là lối thoát khôn ngoan nhất của ngƣời vô thần để ra khỏi tình thế khó khăn". Xmerdiakov giết ngƣời theo lý luận "mọi việc đều được phép làm" của Ivan, hắn chính là kẻ song trùng của Ivan. Với tƣ cách là nhà triết lý, Ivan đã đi từ cực đoan này đến cực đoan khác nhiều khi phản lại chính mình, ở anh ta không có sự thống nhất giữa nói và làm. Lý thuyết trừu tƣợng của anh ta dẫn tới nhƣng hậu quả bẩn thỉu mà anh ta không thể nào nuốt trôi đƣợc. Cuộc đối chất của Ivan với lƣơng tâm trong cuộc đối thoại với quỷ thật là đau lòng. Quỷ nhìn thấu ruột gan anh ta, nhắc lại lời lẽ trƣớc đây anh ta đã nói, đòi anh ta phải nói - làm đi đôi với nhau. Số phận đã buộc chàng Ivan vô thần phải soi gƣơng tự ngẫm kỹ mình, điều đó làm anh ta phát điên. Qua nhân vật Ivan, Dostoievsky biểu lộ sự thù ghét của ông đối với loại ngƣời vô thần duy lý. Lý trí lạnh lùng không chấp nhận tín ngƣỡng, Ivan không chấp nhận Thƣợng đế, anh ta là con ngƣời nổi loạn. Cái ác ngự trị trên thế gian, bục tranh tội ác mà Ivan về ra với Alecxei rùng rợn đến nỗi Alecxei - ngƣời của Chúa buột miệng thốt lên: "Phải bắn". Sự phê phán của Ivan về trật tự cuộc sống đích thực là "nổi loạn". "Tôi nghĩ rằng, - Ivan bàn về Thƣợng đế nếu nhƣ không có quỷ, có nghĩa là quỷ do ngƣời tạo ra thì con ngƣời tạo ra quỷ theo hình ảnh của mình và giống nhƣ mình…" và "cả trái đất, từ vỏ đến ruột, đều thấm đẫm nƣớc mắt". Ivan nhất quyết chống lại kiểu hài hoà của thế giới khiến cho con nai nằm ngủ cạnh con sƣ tử, nạn nhân hôn kẻ sát hại mình, kiểu hài hoà mà bà mẹ với viên tƣớng đã xua chó xé xác con bà, cùng với đứa con, cả ba ôm lấy nhau, mắt đẫm lệ cùng reo lên: "Chúa có lý!". Kiểu hài hoà ấy "không đáng một giọt nƣớc mắt trẻ thơ". Nhƣ vậy thì Ivan thà cứ ôm những đau khổ không đƣợc trả thù còn hơn, "cho dù là tôi không có lý đi nữa". Đồng thời Ivan cũng cự tuyệt cái thế giới kiểu trại lính, đƣợc lý trí tổ chức theo định luật hình học, trong đó tất cả đƣợc xếp đâu vào đấy, đƣợc giản lƣợc hoá, cá tính và tự do bị xoá bỏ. Câu chuyện "Viên Đại pháp quan tôn giáo" mà Ivan kể cho Alecxei nghe là những trang thâu tóm những suy nghĩ lâu năm của Dostoevsky về đạo thiên chúa La Mã, về vấn đề cá nhân và xã hội nói chung. Mƣời lăm thế kỷ sau ngày bị đóng đanh câu rút, Chúa trở lại thế gian, tới thành Xevin Tây Ban Nha giữa thời Pháp đình Tôn giáo tàn ác nhất. Dân chúng nhận ra Chúa và vui mừng khôn xiết. Viên Đại pháp quan chợt xuất hiện, ra lệnh bắt giam Chúa, dân chúng sợ một phép, im thít. Ban đêm, viên Đại pháp quan một mình vào ngục tối, bảo cho Chúa biết: từ khi Chúa về trời, thế gian đã đƣợc thu xếp ổn định, Chúa đến làm cho con chiên và các đấng chăn chiên không thể sống mà không bị lƣơng tâm trách móc. Đạo của Chúa cao siêu quá, không vừa sức các tín đồ trần thế, nhà thờ đã từ bỏ nó từ lâu. Suy cho cùng, con ngƣời không đi tìm chúa Trời, mà tìm bánh mì trần gian. Nhà thờ Thiên Chúa nhân danh đấng Kito, nhƣng đã sửa chữa Chúa, dùng cây thập giá và thanh kiếm thiết lập nhà nƣớc của mình làm một tổ chức cƣỡng bức để đem lại hạnh phúc cho con ngƣời. Nhà nƣớc Thiên Chúa giáo đặt nền tảng trên phép lạ, sự bí mật và quyền lực. Đối với viên Đại pháp quan, mọi vấn đề đều đã đƣợc giải quyết dứt khoát. Quần chúng nhân dân, theo lời viên Đại pháp quan, vốn yếu đuối, bất lực, sai lầm của Chúa là không hiểu rằng con ngƣời không cần tự do bằng bánh mì. Bởi vì tự do đi đôi với lựa chọn, mà tự do lựa chọn tức là đau khổ gánh trách nhiệm. Chúa quên mất rằng "không có gì quyến rũ con ngƣời bằng tự do ý chí, nhƣng cũng không có gì đau khổ hơn". Vì vậy quần chúng sẵn sàng đem đổi tự do lấy sự no đủ, yên bình. Các đấng chăn chiên cho họ một ít tự do và chủ yếu là bánh mì. "Phải, chúng tôi bắt họ làm việc, nhƣng những lúc rảnh rỗi, chúng tôi tổ chức đời sống của họ nhƣ một trò chơi trẻ em, với những bài ca trẻ em, ban đồng ca, những điệu vũ hồn nhiên. Ồ, chúng tôi cho phép họ phạm tội, họ yếu đuối và bất lực, họ sẽ yêu chúng tôi nhƣ trẻ con yêu ngƣời lớn, vì chúng tôi cho phép họ phạm tội. Chúng tôi sẽ nói với họ rằng tội nào cũng có thể tha thứ đƣợc nếu sự phạm tội ấy đƣợc chúng tôi cho phép… Sự trừng phạt về những tội ấy, chúng tôi sẽ nhận lấy". Trong bản trƣờng ca "Viên Đại pháp quan", Dostoievsky lên án gắt gao đạo Thiên Chúa mà ông căm ghét và đả kích quan niệm chủ nghĩa xã hội kiểu trại lính (Dostoievsky coi quan niệm này là chung cho mọi học thuyết về chủ nghĩa xã hội). Đây cũng là bài ca chống lại sự áp bức, sự xuyên tạc những tƣ tƣởng vĩ đại. Lịch sử đã từng biết có những phong trào vĩ đại, mở đầu với lý tƣởng cao đẹp, với những hứa hẹn hấp dẫn và kết cục lại ngƣợc với lý tƣởng. Chẳng hạn cuộc đại cách mạng Pháp thế kỷ XVIII với khẩu hiệu "Tự do - Bình đẳng - Bác ái" đã dẫn tới xã hội tƣ sản Pháp thế kỷ XIX nằm trong tay bọn con buôn. Trong tiểu thuyết, theo niềm tin của tác giả, tính ích kỷ và sự phủ nhận đạo đức gắn liền với quan niệm vô thần, không tin có Thƣợng đế, điều đó làm què quặt con ngƣời, dẫn đến tai hoạ: Fedor Pavlovich bị giết, kẻ sát nhân Xmerdiakov treo cổ tự tử, cuộc đời Ekaterina Ivanovna tan nát… Đối lại với những con ngƣời vô thần và Đại pháp quan, Dostoievsky hƣớng về Chúa cứu thế, về tu viện và xây dựng nhân vật Aliosa và Zoxima. Aliosa phải giữ một vai trò đặc biệt trong tác phẩm. Nhà văn gọi đó là "chàng trai của thời đại chúng ta", tất cả thiện cảm của ông dành cho nhân vật này. Aliosa là một "anticorp" (phản cơ thể) của gia đình Karamazov. Anh là một tâm hồn trong trắng của cái gia đình sục sôi dục vọng này, anh yêu con ngƣời và cho rằng mình không có quyền phán xét ngƣời khác. Anh có thiên khiếu khơi gợi lòng yêu mến của mọi ngƣời đối với mình, không bao giờ để bụng những điều xúc phạm đến mình. Tuy nhiên, "thày tu" này không xa lạ với dục vọng của con ngƣời, hiểu biết sâu sắc những đau khổ. Khi Ivan kể với Aliosa về chú bé nông nô bị chó săn xé xác, trả lời câu hỏi anh sẽ xử trí nhƣ thế nào với viên tƣớng đã làm việc đó, Aliosa kêu lên: "xử bắn!". Đấy là sự vi phạm điều răn không chống lại cái ác. Khi Ivan nói lên sự cảm phẫn đối với thế giới của Chúa. Aliosa nói: "Đấy là sự nổi loạn". Lại một lần nữa Aliosa vi phạm điều răn của nhà thờ. Đó là sự thắng lợi của chủ nghĩa hiện thực của Dostoievsky. Sự nghi ngờ của Aliosa về tính thần thánh của trƣởng lão Zoxima khi xác ông bốc mùi cũng là thắng lợi của thực tế đối với ý đồ chủ quan. Về mặt tâm lý, hình tƣợng Aliosa có sức sống sinh động. Nhƣng vai trò mà tác giả muốn gắn cho hình tƣợng này - vai trò của ngƣời nhờ ánh sáng tôn giáo mà vƣợt thắng đƣợc sự độc ác, lính tham lam, dục vọng điên cuồng - thì có vẻ ngây thơ, liệu sức thuyết phục. Ngƣời nhƣ Aliosa không làm ác với ai, nhƣng thánh hạnh của anh bất lực, không làm nên điều thiện. Qua thƣ từ của Dostoievsky chúng ta đƣợc biết rằng với nhân vật Zoxima, nhà văn định khắc hoạ một ngƣời Kito giáo trong trắng, lý tƣởng, có lý luận mà những lời thuyết giáng của ông ta sẽ đập tan tành những lời lẽ báng bổ Thƣợng đế của Ivan. Nhƣng qua tác phẩm chúng ta thấy thế nào? Trong lời thuyết giảng tràng giang đại hải của trƣởng lão về đời sống của nhân dân, trên thực tế, ta thấy đau khổ đầy rẫy dƣới thế gian, cái ác đánh bại cái thiện. Ngƣời dân chết dần chết mòn vì nạn say rƣợu, tàn bạo với gia đình, với vợ con, "ở các công xƣởng thậm chí tôi đã thấy cả những trẻ em mƣời tuổi, chúng còm cõi, héo hon và đã truỵ lạc". Trƣởng lão nhìn thấy sự đối kháng giữa chủ và tớ diễn ra khắp nơi, ở châu Âu ngƣời nghèo nổi dậy dùng sức mạnh chống lại bọn bóc lột giàu có, đầu rơi máu chảy khắp nơi vậy thì làm sao mà chấp nhận đƣợc thế giới của Chúa Trời? Lối thoát mà trƣởng lão đề ra cho nƣớc Nga là "Chúa Trời sẽ cứu vớt con dân của Ngài, bởi vì nƣớc Nga vĩ đại do sự quy thuận của mình" và "rồi đây cuối cùng ngay cả ngƣời giàu đồi bại nhất của chúng ta cũng sẽ xấu hổ với ngƣời nghèo về sự giàu có của mình, còn ngƣời nghèo thấy ngƣời giàu khiêm nhƣợng nhƣ vậy, sẽ hiểu họ và vui sƣớng nhƣợng bộ". Thật là ngây ngô, nhạt nhẽo. Những lời răn nhƣ thế lại do ngồi bút của nhà văn hiện thực và nhân đạo chủ nghĩa vĩ đại Dostoievsky viết ra, thật khó hiểu! Còn về lập luận của Zoxima đáp lại những lời lẽ vô thần và báng bổ Thƣợng đế của Ivan thì thật là yếu ớt, không có sức thuyết phục. Dostoievsky viết cho Pobedonoxev ngày 24 tháng Tám 1879: "Tôi sợ và run lên vì lo cho ông ta: liệu ông ta có đủ sức không?". Ý định của Dostoievsky dành cho Zoxima vai trò ngƣời thầy của cuộc sống rõ ràng là không thành công. Trong "Anh em nhà Karamazov", có một loại nhân vật hầu nhƣ không liên can gì đến gia đình Karamazov mà chiếm một vị trí lớn trong tác phẩm: trẻ em. Phần thứ mƣời của tác phẩm mang tên là Những cậu bé. Cuốn tiểu thuyết kết thúc bằng bài diễn thuyết của Aliosa Karamazov trƣớc những đứa trẻ ấy trong ngày đƣa đám Aliosa Xneghiriov. Những điều Aliosa nói với các chú bé là điều hết sức quan tròng đối với Dostoievsky. Mƣợn lời Aliosa, ông nói lên những ý nghĩ dƣờng nhƣ là lời kêu gọi của ông với thế hệ mai sau. Những trang ông viết về trẻ em - đặc biệt về Iliusa và Cha Kraxotkin - thấm thía, cảm động phi thƣờng, cho thấy tài nghệ tuyệt luân và sự am hiểu tâm lý trẻ em có một không hai mà khó có nhà văn nào viết nổi nhƣ thế. Nhà văn dành cả một chƣơng cho hình tƣợng Kolia Kraxotkin. Tính cách của nhân vật này tập trung tất cả những suy nghĩ nhiều năm của Dostoievsky về trẻ em. Chú bé "hƣ vô chủ nghĩa" này thực ra rất tuyệt diệu: thông minh tự hào, công bằng, chân tình, dũng cảm, nhƣng luôn nghi ngờ bản thân, muốn vƣợt trội hơn tất cả các bạn, ý muốn có ra mình có học và độc lập khiến chú phủ định tất cả những gì mà chú không biết (lên án việc dịch Voltaire mặc dù chú không biết Voltaire, chỉ trích Belinsky tuy chú chƣa hề đọc Belinsky). Khuynh hƣớng chủ yếu của Kraxotkin vẫn là hƣớng tới tình bạn và lòng chân thành. Loại trẻ em nhƣ thế hiện có không ít trong các trƣờng học của chúng ta thời nay. Tôn sùng sự trong trắng của tuổi thơ mà mỗi ngƣời nhất định phải gìn giữ trong tâm hồn, bất kể khi lớn lên anh trở thành ngƣời thế nào, đấy là điều tâm niệm của Dostoievsky. Đoạn kết của tác phẩm vang lên tiếng nói trẻ thơ, điều đó lộ niềm tin tƣơi sáng của nhà văn vào tƣơng lai nhân loại. "Anh em nhà Karamazov" là một tác phẩm hiện thực theo nghĩa cao cả nhất có sức tố cáo hết sức lớn, đồng thời là tác phẩm rất lôi cuốn, khiến ngƣời đọc hồi hộp với sự phát triển căng thẳng của cốt truyện hình sự đƣợc bố trí rất mực khéo léo, nhƣng bao trùm tất cả, nó là cuốn tiểu thuyết "triết lý" tuyến "triết lý" chiếm địa vị thống trị. Những vấn đề tƣ tƣởng trọng đại, sự xung đột giữa các luồng tƣ tƣởng đó thể hiện dƣới hình thức những nghị luận của các nhân vật về các đề tài triết học, bản thân các nhân vật bị ám ảnh bởi những tƣ tƣởng nhất định, các nhân vật gắn liền với tƣ tƣởng của mình đến mức tƣ tƣởng trở thành "bản ảnh thứ hai" của nhân vật. Thế nhƣng đọc "Anh em nhà Karamazov" ta vẫn thấy Dostoievsky trong tác phẩm này là nhà tiểu thuyết hơn là nhà tƣ tƣởng. Tài nghệ gắn kết một cách hữu cơ những yếu tố nghệ thuật khác loại - bức tranh hiện thực, tình kết hình sự, truyền thuyết, sự tích các thánh, triết luận, đã đạt tới mức thần tình số một trong văn học thế giới. Dostoievsky rất quý trọng những sự kiện có thực làm cơ sở cho tác phẩm, kể cả những chi tiết về địa điểm và thời gian hành động. Trong số ghi chép chuẩn bị cho "Anh em nhà Karamazov", ta đọc thấy: "Tìm hiểu xem có thể nằm dài giữa đƣờng ray dƣới xe lửa phóng hết tốc lực không", "Tìm hiểu về lao động của trẻ em trong các công xƣởng". Để tả về tu viện và các tu sĩ, ông đã cùng với ngƣời bạn mới quen là triết gia Vladimir Xoloviev đến thăm tu viện Optina, ở lại đấy hai ngày. Theo nhận xét của Anna Grigorievna, vợ Dostoievsky, đoạn tả ngƣời phụ nữ đến gặp trƣởng lão để đƣợc an ủi về đứa con trai lên ba tuổi vừa chết phản ánh chân thực nỗi đau xé ruột của bà và Dostoievsky về bé Alecxei của họ vừa qua đời; Alecxei chết năm lên ba và những lời than khóc của họ cũng nhƣ vậy. Nhƣ vậy ta hiểu đƣợc vì sao sự miêu tả của cuộc sống của tác giả cụ thể và sống động đến vậy. Trong tất cả các tác phẩm của Dostoievsky, "Anh em nhà Karamazov" là cuốn tiểu thuyết dễ hiểu nhất, nhiều tính cụ thể nhất, bố cục sáng rõ nhất của ông. Ở đây không có cái mù mờ của Bọn người quỷ ám, không có cái rắc rối của Gã mới lớn. Sự phân chia các phần, quyển, chƣơng ứng với những giai đoạn hành động. Phần thứ nhất kể về lịch sử trƣớc đó của gia đình Karamazov, ta đƣợc biết các tính cách, linh cảm thấy bầu không khí tội lỗi và vụ sát nhân sẽ xảy ra, nhƣng không ngờ đích xác cho ai: Phần thứ hai là sự kìm chậm hành động, chuyển sang đề tài hệ tƣ tƣởng. Phần thứ ba, tội phạm xảy ra, Dmitri bị kết án, ở đây Dostoievsky phỉ nhổ cái toà án giả dối, tàn bạo thời đó. Phần thứ ba giải quyết vấn đề: ai giết? Mỗi chƣơng đều có chức năng, vai trò rõ rệt. Nhà nghiên cứu Xô viết có uy tín M. M. Bakhotin đã chỉ rõ tính đa thanh (nhiều giọng nói) là đặc điểm quan trọng nhất ở các tiểu thuyết của Dostoievsky. Trong tính đa thanh, điều trƣớc hết là lập trƣờng nghệ thuật mới của tác giả đối với nhân vật: nhân vật có tính tự chủ, có tự do bên trong, về nguyên tắc không chịu sự xác định trƣớc theo cách định giá dứt khoát của tác giả. Tiếng nói của tác giả về nhân vật đƣợc tổ chức nhƣ tiếng nói của ngƣời đang có mặt, nghe tác giả nói và có thể trả lời tác giả. Tiếng nói của nhân vật (quan điểm của nhân vật về thế giới) có giá trị ngang tiếng nói của tác giả, cùng cất lên với tiếng nói của tác giả và tiếng nói đay đủ giá trị của các nhân vật khác. Nhƣ vậy, trong tác phẩm của Dostoievsky, nhiều nhân vật cùng thuật chuyện về một sự biến, tạo nên những cách hiểu khác nhau về sự biến đó. Chẳng hạn, diễn văn của biện lý và luật sƣ trong phiên toà xử Mitia. Tính đa thanh còn có trong tâm hồn mỗi nhân vật, nhân vật có thể có nhiều quan niệm, ý kiến, dao động, nói một đằng nghĩ một nẻo. Cũng do tính đa thanh, đối thoại chiếm một vị trí phi thƣờng trong tác phẩm Dostoievsky. Các nhân vật của ông tranh cãi với nhau, nêu lên những vấn đề quan trọng nhất về thế giới quan, về bổn phận đạo đức, về ƣơng quan giữa ngƣời với ngƣời. Ivan Karamazov, trên lập trƣờng không chấp nhận thế giới hiện có, đã say sƣa đƣa ra luận chứng đanh thép đến nỗi các nhân vật của phái "quy thuận" không sao bác bỏ đƣợc. Thế nhƣng ý tƣởng đƣợc đề cập tới trong tranh luận không phải là thuần tuý trìu tƣợng, mà mang cả tính riêng của ngƣời phát biểu: không có "sự thật phi cá tính", sự thật về thế giới bao giờ cũng là sự thật của cá nhân. Cho nên, tƣ tƣởng đƣợc nêu lên bao giờ cũng đậm đà mãnh liệt, mặt khác nhân vật dù có tính tiêu biểu đến đâu cũng không thành biểu tƣợng, mà là có xƣơng có thịt. Một trong những cái độc đáo nữa của Dostoievsky là các nhân vật của ông bao giờ cũng hiện hữu trƣớc hết với chính bản thân mình, với lƣơng tâm của chính mình. Vì thế, những tâm tƣ sâu kín của nhân vật hiện ra trƣớc chúng ta với tất cả sự bộn bề của "những câu hỏi đáng nguyền rủa". Thời gian nghệ thuật của Dostoievsky cũng khác thƣờng, cô nén đặc biệt. Sự biến rất nhiều dồn lại trong thời gian hết sức ngắn, xung quanh một việc làm trung tâm. Hiện tại bao giờ cũng hàm chứa dĩ vãng và bao giờ cũng mang mầm mống của tƣơng lai. Ivan Karamazov bị giày vò vì ý thức đƣợc tất cả những tội ác mà nhân loại phạm phải trong tất cả các thế kỷ. Mitia Karamazov muốn chuộc lỗi về một tội mà mình chỉ nghĩ đến chứ chƣa làm. Với Dostoievsky, tƣơng lai hiện ra nhƣ sự chấm dứt đau khổ, nhƣ mơ ƣớc về "sự phục hƣng" con ngƣời. Tiểu thuyết "Anh em nhà Karamazov" là một bằng chứng hùng hồn về Phép màu của sự thể hiện nghệ thuật: vốn sống đƣợc dùng để tạo nên hình tƣợng có thể rộng hơn quan niệm chủ quan của tác giả. Nói theo lời Doboroliubov, ở đây logic của sự liên kết các sự kiện khách quan và những kết luận nảy sinh từ đó bắt đầu có tác động. Herman Hexxo, nhà văn Đức thời nay viết: "Một con ngƣời đơn độc mà viết nổi "Anh em nhà Karamazov" thì đó là phép màu". PHẠM MẠNH HÙNG Dostoevsky Anh em nhà Caramazov Dịch giả: Phạm Mạnh Hùng Lời tác giả Tặng Anna Grigorievna Dostoievskaia Thực, ta bảo thực các ngươi: nếu hạt lúa mì gieo xuống đất chẳng chết đi thì nó sẽ cứ ở một mình, nhưng nếu nó chết đi thì kết quả được nhiều. Phúc Âm theo Gioan, chương XII, tiết 24 Lời tác giả Bắt đầu vào pho tiểu sử nhân vật của tôi. Alecxei Fedorovich Karamazov, tôi hơi băn khoăn. Thế này nhé: tuy tôi gọi Alecxei Fedorovich là nhân vật của tôi nhƣng chính tôi biết anh ta tuyệt nhiên không phải là con ngƣời vĩ đại(1), vì thế tôi thấy trƣớc những câu hỏi không tránh khỏi đại loại nhƣ anh chàng Alexei Fedorovich của ông có gì đáng chú ý mà ông chọn anh ta làm nhân vật của mình? Anh ta đã làm đƣợc điều gì đáng kể. Ai biết đến anh ta và vì lẽ gì? Tại sao tôi là ngƣời đọc lại phải mất thời giờ nghiên cứu nhƣng sự việc trong cuộc đời anh ta? Câu hỏi cuối cùng là ác nghiệt nhất, bởi vì tôi chỉ có thể trả lời: “Có lẽ, chính bạn sẽ thấy khi đọc bộ tiểu thuyết”. Nhƣng nếu ngƣời ta đọc mà không thấy, không đồng ý rằng Alexei Fedorovich của tôi có cái đặc sắc thì sao? Tôi nói thế là bởi tôi đau lòng thấy trƣớc điều đó. Theo tôi thì anh ta là con ngƣời đặc sắc nhƣng tôi rất ngờ là tôi có thể chứng minh điều đó với bạn đọc. Duyên do vì có lẽ đây là một nhà hoạt động, nhƣng nhà hoạt động loại gì thì không xác minh đƣợc, không rõ ràng, tuy nhiên trong cái thời buổi nhƣ thời buổi chúng ta mà đòi hỏi ở ngƣời ta sự rõ ràng thì kể cũng lạ. Dut có một điều có lẽ khá chắc chắn: đây là con ngƣời lạ lùng, thậm chí là kỳ quặc. Nhƣng thói lạ đời và kỳ quặc gây tác hại hơn là cho ngƣời ta cái quyền đƣợc chú ý, đặc biệt khi cả bàn dân thiên hạ đều ra sức hợp nhất những cái riêng lẻ và tìm một ý nghĩa chung nào đó cho sự hỗn độn toàn thể. Kẻ kỳ quặc, trong đa số trƣờng hợp là hiện tƣợng riêng biệt. Phải thế không? Nhƣng nếu các bạn không đồng ý với luận điểm trên đây và trả lời “Không phải thế” hay “Không phải bao giờ cũng thế” thì có lẽ tôi sẽ phấn chấn lên về giá trị nhân vật Alexei Fedorovich của tôi. Bởi vì kẻ kỳ quặc chẳng những không phái bao giờ cũng là" cái riêng biệt, mà trái lại, nhiều khi có lẽ kẻ đó mang trong mình cái cốt lõi của toàn thể, còn tất cả những ngƣời cùng thời khác, không rõ vì lý do gì, bị một ngọn gió vô hình nào đó tạm thời cuốn dời khỏi kẻ đó… Tuy nhiên, tôi không muốn đi vào những lời giải thích nhàm chán và mơ hồ ấy mà muốn bắt đầu ngay một cách giản dị tự nhiên, không tựa đề gì hết: thích thì đọc nhƣng khốn nỗi truyện tiểu sử của tôi chỉ có một, mà hoá ra lại thành hai tiểu thuyết. Tiểu thuyết chính là tiểu thuyết thứ hai, đây là hoạt động của nhân vật của tôi, mà lại trong thời đại chúng ta, đúng vào lúc này của chúng ta. Tiểu thuyết thứ nhất viết về chuyện xảy ra từ mƣời ba năm trƣớc, thậm chí hầu nhƣ không phải là tiểu thuyết, mà chỉ là một quãng trong thời đầu tuổi xuân của nhân vật của tôi. Tôi không thể bỏ qua tiểu thuyết thứ nhất vì nhƣ thế sẽ có nhiều điều trong tiểu thuyết thứ hai trở nên không thể hiểu đƣợc. Nhƣng nhƣ vậy sự lúng túng ban đầu của tôi càng trở nên rắc rối hơn: nếu nhƣ tôi, tức là chính ngƣời viết tiểu sử cho rằng một tiểu thuyết cũng quá đủ đối với một nhân vật xoàng xĩnh và bất định nhƣ thế thì cớ gì tôi lại ra mắt với hai tiểu thuyết vả tôi lấy gì giải thích sự nhông nhạo nhƣ thế về phần tôi”. Lúng túng trong việc giải đáp nhƣng câu hỏi này, tôi quyết định bỏ qua không giải đáp gì cá. Đƣơng nhiên, độc giả tinh ú đã đoán ra từ lâu rằng ngay từ đầu tôi đá nhằm mục đích ấy và chỉ bực về nỗi tại sao tôi phí lời vô ích và phí thời gian quý báu. Về điều này tôi xin trả lời rành rẽ, tôi phí lời vô ích và phí thời gian quý báu, thứ nhất là vì lễ độ, thứ hai là vì ranh mãnh: dù sao tôi đã báo trƣớc một điều gì. Tuy nhiên, tôi vẫn lấy làm vui sƣớng vì tiểu thuyết của tôi tự nó tách thành hai truyện có “sự thống nhất căn bản của toàn bộ”: xem xong truyện đầu, bạn đọc đã tự thân rõ có nên bắt vào truyện thứ hai không. Cố nhiên chẳng ai bị ràng buộc gì hết, có thể quẳng sách đi ngay sau khi đọc vài trang đầu để rồi không bao giờ mở sách ra nữa. Nhƣng cũng có những độc giả kỹ tính nhất quyết muốn đọc đền hết để khỏi sai lầm trong sự phán đoán vô tƣ của mình: chẳng hạn tất cả các nhà phê bình Nga đều nhƣ thế. Trƣớc những ngƣời nhƣ thế dù sao ta cũng đỡ ngại hon: mặc dù tất cả sự cẩn thận và tận tâm của họ, tôi vẫn cứ cho họ một cái cớ hết sức chính đáng để vứt bó cuốn truyện ngay ở đoạn đầu của thiên tiểu thuyết. Tất cả lời nói đầu chỉ có thế thôi. Tôi hoàn toàn đổng ý rằng nó là thừa, nhƣng vì đã viết rồi thì cứ để thế. Còn bây giờ thì vào việc. TÁC GIÀ Chú thích: (1) “Heroi” trong tiếng Nga vừa có nghĩa là nhân vật, vừa có nghĩa là người anh hùng, tương đương với từ héros tiếng Pháp (N.D). Dostoevsky Anh em nhà Caramazov Dịch giả: Phạm Mạnh Hùng Quyển 1: Câu chuyện một gia đình - Chương 1 Fedor Pavlovich Karamazov Alecxei Fedorovich Karamazov là con thứ ba một địa chủ hạt chúng tôi tên là Fedor Pavlovich Karamazov, ngƣời đã có thời làm xôn xao dƣ luận (mà đến tận bây giờ cũng còn đƣợc nhắc đến ở vùng chúng tôi) do cái chết bi thảm và mờ ám của ông ta xảy ra đúng mƣời ba năm trƣớc, rồi đến một lúc nào đó tôi sẽ kể chuyện này. Còn bây giờ, về ông "địa chủ" đó ngƣời ta gọi ông ta nhƣ vậy, tuy suốt đời ông ta hầu nhƣ không cƣ ngụ tại điền địa của mình, tôi chỉ nói rằng đấy là một kẻ thuộc loại ngƣời lạ lùng tuy là khá thƣờng gặp, chính là loại ngƣời chẳng những đồi bại và trác táng mà còn vô lối biết lo liệu rất khôn khéo mọi việc lắt léo liên quan đến tài sản của mình. Chàng hạn Fedor Pavlovich bƣớc vào đời gần nhƣ là tay trắng, vốn điền sản của ông ta rất nhỏ nhoi, ông ta chuyên đi chực bữa nhà ngƣời, khét tiếng là kẻ ăn boóng, vậy mà lúc chết ông ta còn có đến một trăm ngàn rúp tiền mặt. Tuy thế suốt đời òng ta cứ là kẻ ngông cuồng nhất trong hạt chúng tôi. Tôi xin nhắc lại lần nữa: đây không phải là ngu xuẩn; phần lớn những kẻ ngông cuồng ấy khá tinh khôn và ranh mãnh, mà đây là vô lối nhƣng là cái vô lối khá đặc biệt, mang màu sắc dân tộc. Ông ta đã hai đời vợ và có ba con trai: con cả, Dmitri Fedorovich, là con ngƣời vợ thứ nhất, hai đứa còn lại Ivan và Alecxei, là con ngƣời vợ sau. Ngƣời vợ đầu của Fedor Pavlovich là con một gia đình khá giàu có và danh tiếng thuộc dòng họ quý tộc Miuxov, cũng là địa chủ vùng chúng tôi. Làm sao một cô gái có của hồi môn, lại xinh đẹp, thêm nữa lại thuộc loại thông minh lanh lợi, - loại thiếu nữ không lấy gì làm hiếm trong thế hệ hiện nay, nhƣng thời trƣớc cũng vẫn có, - mà chịu lấy một gã "còm nhom" (nhƣ mọi ngƣời hồi ấy vẫn gọi gã) và hèn mọn nhƣ thể, điều này tôi sẽ không giải thích rƣờm rà. Tôi biết một cô gái thuộc thế hệ "lãng mạn" thời trƣớc, sau mấy năm đeo đuổi mối tình bí ẩn với một ngƣời danh giá mà cô ta bao giờ cũng có thể rất yên tâm về làm vợ ông ta, nhƣng rốt cuộc cô ta lại tƣởng tƣợng ra những trở ngại không thể vƣợt qua đƣợc và một đêm bão bùng, từ mé bờ cao giống nhƣ một ghềnh đá cheo leo, cô ta gieo mình xuống dòng sông khá sâu cháy xiết: cô ta chết do tính đồng bóng của chính mình, chỉ cốt để đƣợc giống nhƣ Ophelia của Shakespeare, thậm chí nếu nhƣ bờ đá cheo leo ấy, mà cô đã để ý và ƣa thích từ làu, không đƣợc nên thơ nhƣ thể, nếu nhƣ hay vào đó chỉ là một bờ sông bằng phẳng tầm thƣờng thì có lẽ không làm gì có chuyện tự vẫn. Đấy là việc có thực, và hẳn là trong đời sống Nga của chúng ta, hai hay ba thế hệ gần đây, những sự việc cùng loại đã xảy ra không ít. Cũng tƣơng tự nhƣ vậy, hành động của Adelaida Ivanovna Miuxova chắc chắn là hồi âm của những luồng gió nƣớc ngoài dội vào: đồng thời cũng là sự bực tức của tƣ tƣởng bị cầm tù. Có lẽ nàng muốn biểu lộ ý chí độc lập của phụ nữ, đi ngƣợc lại hoàn cảnh xã hội, chống lại sự chuyên chế của họ mạc và gia đình, và trí tƣởng tƣợng hay chiều lòng ngƣời khiến nàng tin chắc, dù chỉ trong giây lát rằng Fedor Pavlovich tuy có tiếng là kẻ ăn chực, nhƣng vẫn là một ngƣời can đảm nhất và tinh quái nhất trong cái thời đại đang chuyển mình theo chiều hƣớng tốt: nhƣng thực ra gã chỉ là một thằng hề độc ác, không hơn không kém. Điều giật gân là sự việc xoay chuyển tới chỗ cô nàng bỏ nhà trốn theo gã và lấy thế làm khoái chí. Còn về phần Fedor Pavlovich thì thậm chí do địa vị xã hội của gã, gã hoàn toàn sẵn sàng thực hiện tất cả những trò vào loại đó, và gã háo hức muốn tiến thân bằng bất kỳ cách nào: chui luồn đƣợc vào một gia đình tử tế và kiếm đƣợc món hồi môn, là điều hết sức hấp dẫn. Còn về tình yêu đôi lứa thì hình nhƣ hoàn toàn không có, cả nàng cũng nhƣ chàng, mặc dù Adelaida Ivanovna rất xinh đẹp. Thành thử có lẽ đấy là trƣờng hợp duy nhất thuộc loại này trong đời Fedor Pavlovich, một kẻ suốt đời háo sắc, sẵn sàng bám ngay lấy bất cứ cái váy nào vẫy gọi gã. Duy chỉ có ngƣời phụ nữ này không khơi gợi trong gã một hứng thú tình dục đặc biệt nào cả. Ngay sau khi bỏ nhà theo gã, Adelaida Ivanovna thấy ngay rằng nàng chỉ có thể khinh bỉ chồng, ngoài ra không còn gì khác. Nhƣ vậy, hậu quả của cuộc hôn nhân bộc lộ ra nhanh chóng lạ thƣờng. Tuy sau đó khá nhanh, gia đình đành chấp nhận cuộc hôn nhân ấy và cho cô gái trốn nhà theo trai một món hồi môn, nhƣng cuộc sống vợ chồng hết sức lục đục và chuyện cãi cọ xảy ra luôn. Nghe đâu cô vợ trẻ tỏ ra thanh tao và cao cả hơn Fedor Pavlovich nhiều, gã này, nhƣ về sau đƣợc biết, ngay hồi ấy đã nẫng luôn của nàng tất cả số vốn liếng hai mƣơi nhăm ngàn rúp khi nàng vừa mới nhận đƣợc, từ đó, mấy chục ngàn ấy mất tăm luôn. Còn một cái ấp nhỏ và một ngôi nhà khá đẹp ở thành phố cũng là một hồi môn của nàng, thì trong một thời gian dài gã dùng đủ mọi cách sang tên cho mình bằng thủ tục giấy tờ hợp lệ nào đó, và đã đạt đƣợc mục đích ấy hẳn là chỉ bằng một thủ đoạn duy nhất: thƣờng xuyên nài ép và van vỉ một ách trơ trẽn khiến nàng khinh bỉ và ghê tởm gã, và chỉ vì mệt mỏi về tinh thần mà nàng đành ƣng thuận, cốt sao khỏi bị gã làm rày. May sao gia đình Adelaida can thiệp và kìm tay kẻ chiếm đoạt. Ai nấy đều biết giữa hai vợ chồng thƣờng xảy ra xô xát, nhƣng theo lời đồn, ngƣời đánh đòn không phải là Fedor Pavlovich, mà là Adelaida Ivanovna, nàng là một phụ nữ nóng nảy, táo bạo, nƣớc da bánh mật, thiếu kiên nhẫn, khỏe lạ thƣờng. Rốt cuộc nàng bỏ chồng trốn đi với một anh chàng chúng sinh nghèo kiết xác, để lại cho Fedor Pavlovich thằng Mitia mới lên ba. Fedor Pavlovich tức khắc lập lên trong nhà cả một hậu cung và ăn chơi nhậu nhẹt bừa phứa. Những lúc tạm nghỉ, y đi lung tung gần khắp tỉnh và gặp ai cũng than vãn thảm thiết về cô ả Adelaida Ivanovna đã bỏ y, thêm nữa y còn kể lể những chi tiết hết sức đáng ngƣợng về sinh hoạt vợ chồng của y. Đáng kể nhất là y tuồng nhƣ thích thú, thậm chí khoái trá trình diễn trƣớc thiên hạ vai trò anh chồng mọc sừng lố bịch của mình và còn tô đậm màu sắc những chi tiết về nỗi nhục của y. "Nom cứ nhƣ anh đƣợc thăng chức vậy. Fedor Pavlovich ạ. Anh có vẻ hể hả lắm bất chấp tất cả sự đau xót của anh", - những kẻ nhạo báng nói với y nhƣ vậy. Nhiều ngƣời còn nói thêm rằng có lẽ y lấy làm vui sƣớng trong bộ dạng mới của vai hề và để tăng thêm hiệu quả gây cƣời, y cố ý làm nhƣ không nhận thấy tình thế khôi hài của y. Nhƣng ai biết đƣợc, có thể đấy là sự ngây thơ của y. Cuối cùng y đã tìm ra tung tích cô vợ theo trai. Cô nàng ở Peterburg: nàng đến đấy cùng với anh chàng chủng sinh và ở đó nàng dấn mình vào một cuộc sống hoàn toàn phóng túng. Fedor Pavlovich lập tức tất tƣởi sửa soạn đi Peterburg, - để làm gì? - cố nhiên chính y cũng không biết. Của đáng tội, có lẽ y muốn đi thật đấy, nhƣng một khi đã quyết nhƣ vậy, y cho rằng y có cái quyền đặc biệt lại lao đầu vào cuộc rƣợu tràn cung mây để thêm hăng hái trƣớc khi lên đƣờng. Nhƣng đúng lúc ấy gia đình bên vợ nhận đƣợc tin con gái họ đã bạc mệnh ở Peterburg. Nàng chết bất thần trên một gác trang, ngƣời thì bảo là do bệnh thƣơng hàn, ngƣời thì bảo là chết đói. Fedor Pavlovich biết tin vợ chết giữa lúc đang cơn say. Ngƣời ta kháo rằng y chạy ra phố và gào lên, vui sƣớng giơ hai tay lên trời: "Từ nay Chúa giải thoát cho con"; một số ngƣời khác lại nói rằng y khóc rƣng rức nhƣ đứa trẻ, thậm chí nhìn y mà thƣơng tâm, mặc dù ngƣời ta ghê tởm y. Rất có thể là cả hai bên đều đúng, nghĩa là y vừa vui sƣớng vì đƣợc giải phóng, vừa khóc ngƣời giải phóng cho mình. Nhiều khi ngƣời đời, dù là độc ác, cũng vẫn ngây thơ và chất phác hơn ta tƣởng. Vả chăng, chính chúng ta cũng thế. Dostoevsky Anh em nhà Caramazov Dịch giả: Phạm Mạnh Hùng Chương 2 Tống khứ đứa con đầu lòng Cố nhiên có thể hình dung đƣợc một ngƣời nhƣ thế có thể làm bố và dạy dỗ con nhƣ thế nào. Với ngƣời bố ấy, sự việc đã xảy ra đúng nhƣ nó phải xảy ra, nghĩa là y hoàn toàn bỏ rơi đứa con sinh ra với Adelaida Ivanovna, không phải vì y thù ghét gì đứa bé hay vì những tình cảm vợ chồng nào đó bị xúc phạm, mà chỉ giản đơn là y quên bẵng đứa con. Trong lúc y làm mọi ngƣời phát ớn lên vì cái trò khóc lóc than vãn của y, còn nhà y lại biến thành cái ổ truỵ lạc thì thằng bé Mitia lên ba đƣợc ngƣời đầy tớ trung thành trong nhà là Grigori trông nom săn sóc, nếu thằng bé không đƣợc lão chăm sóc thì có lẽ sẽ chẳng có ai thay cho nó lấy một chiếc sơ mi. Lại nữa, bên họ ngoại thời gian đầu dƣờng nhƣ cũng quên hẳn nó. Ông ngoại nó, tức là chính ngài Miuxov thân sinh ra Adelaida Ivanovna, đã tạ thế, bà vợ goá của ông, bà ngoại của Mitia, đã về ở Moskva, và ốm yếu quá; các dì nó đã đi lấy chồng, thành thử gần một năm trời nó ở với Grigori trong túp nhà gia nhân của lão. Vả chăng, nếu ông bố có nhớ đến đứa con (thực ra y không thể không biết mình có đứa con) thì hẳn là chính y sẽ tống khứ nó sang túp nhà ấy, bởi vì đứa bé dù sao cũng làm y vƣớng víu trong cuộc tửu sắc cuồng loạn. Nhƣng bất chợt ngƣời anh họ của Adelaida Ivanovna, ông Petr Alecxandrovich Miuxov từ Paris trở về, sau này ông lại ra đi sống nhiều năm ở nƣớc ngoài, và suốt đời ông vẫn là ngƣời Âu hoá, còn về cuối đời ông là ngƣời theo chủ nghĩa tự do của những năm 40 - 50. Tiếp tục con đƣờng sự nghiệp, ông giao thiệp với nhiều ngƣời theo chủ nghĩa tự do triệt để nhất của thời đại mình, cả ở Nga cũng nhƣ ở nƣớc ngoài, ông quen biết riêng cả Prudon và Bakunin(1) và vào cuối thời kỳ bôn ba của mình, ông thích hồi tƣởng lại và kể chuyện về ba ngày cách mạng tháng Hai năm bốn mƣơi tám ở Paris, cố ý cho ngƣời ta hiểu rằng suýt nữa thì ông tham gia vào công cuộc đó trên chiến luỹ. Đấy là một trong những kỷ niệm sung sƣớng nhất của ông thời trai trẻ. Ông có tài sản riêng, theo cách tính thời trƣớc là ngót một nghìn khẩu. Cái ấp tuyệt vời của ông ở ngay cửa ngõ thị trấn chúng tôi và tiếp giáp với đất đai của tu viện nổi tiếng của chúng tôi. Ngay từ hồi còn rất trẻ, liền sau khi nhận quyền thừa kế, ông lập tức thƣa kiện liên miên với tu viện về quyển đánh cả và đốn rừng gì đó, tôi không biết đích xác, nhƣng ông cho rằng, kiện "bọn thầy tu" thậm chí là nghĩa vụ công dân và khai sáng của mình. Đƣợc nghe hết mọi chuyện về Adelaida Ivanovna mà dĩ nhiên là ông vẫn nhớ và hồi xƣa thậm chí ông đã để ý đến, và đƣợc biết vẫn còn thằng bé Mitia bị bỏ mặc, ông liền can thiệp, mặc dù ông căm ghét và khinh miệt Fedor Pavlovich bằng tất cả tâm hồn trẻ trung của mình. Đây là lần đầu tiên ông làm quen với Fedor Pavlovich. Ông nói thẳng với y rằng ông muốn nhận lấy việc dạy dỗ đứa bé. Mãi sau này ông còn kể, coi đó là một nét đặc trƣng rằng khi ông nói với Fedor Pavlovich về Mitia thì y ngớ ra một lúc, có vẻ nhƣ hoàn toàn không hiểu là nói về đứa trẻ nào, thậm