Tài liệu Tìm kiếm thông tin y tế trực tuyến Tài liệu hướng dẫn cán bộ chuyên ngành Việt Nam

Tìm kiếm thông tin y tế trực tuyến Tài liệu hướng dẫn cán bộ chuyên ngành Việt Nam Martha J Garrett Phát triển năng lực truy cập và sử dụng thông tin y tế trực tuyến Trường Đại học Y tế công cộng, INASP, và INFORM Tìm kiếm thông tin y tế trực tuyến Tài liệu hướng dẫn cán bộ chuyên ngành Việt Nam Tái bản có sửa chữa và mở rộng, 3/ 2011 Martha J Garrett, INFORM Với các đóng góp từ Các thành viên nhóm Giảng viên chính quốc gia Việt Nam Biên soạn cho chương trình ‘Phát triển năng lực truy cập và sử dụng thông tin y tế trực tuyến’ Hoạt động hợp tác giữa Trường Đại học Y tế công cộng, Việt Nam, Mạng Ấn phẩm khoa học quốc tế (INASP), và Mạng tài liệu và nguồn thông tin trực tuyến quốc tế (INFORM) Mục lục Lời nói đầu Về tài liệu này Về INFORM & CERTIOREM Về chương trình Thông tin y tế cho Việt Nam i ii viii Giới thiệu Khám phá truy cập bạn đã có Phát triển các kỹ thuật tìm kiếm và kỹ năng máy tính 1 7 Tìm kiếm tư liệu Tìm kiếm và lưu tài liệu tham khảo Xây dựng chuỗi tìm kiếm Tìm kiếm tài liệu tham khảo dạng bài báo Truy cập toàn văn các bài báo Tìm kiếm tài liệu tham khảo dạng sách và tài liệu xám Truy cập toàn văn sách và tài liệu xám Truy cập tài liệu bằng các cách khác Tìm kiếm các thư mục và tài liệu tham khảo 12 21 26 36 61 64 72 73 Sử dụng WWW Di chuyển trên Web & tìm kiếm các trang Web 76 Tìm kiếm các nguồn thông tin chuyên ngành tại các trang tin cậy Tìm kiếm thông tin tại WHO, NIH, & NLM Tìm kiếm thông tin về các chuyên ngành Tìm kiếm thông tin theo vùng 87 95 134 Tìm kiếm thông tin hỗ trợ các mục đích chuyên môn Tìm kiếm thông tin hỗ trợ EBM Tìm kiếm thông tin hỗ trợ giảng dạy Tìm kiếm thông tin hỗ trợ nghiên cứu Tìm kiếm thông tin về việc tìm tài trợ Tìm kiếm thông tin hỗ trợ cách viết và truyền thông Tìm kiếm thông tin hỗ trợ phát triển chuyên môn 140 146 150 160 163 166 Và để giúp bạn nhớ The INFORM Sourcebook Rap 170 Về tài liệu này Hỗ trợ phát triển các kỹ năng thông tin ở Việt Nam Đây là bản cập nhật của cuốn tài liệu đã được biên soạn trước đây cho chương trình ‘Phát triển năng lực truy cập và sử dụng thông tin y tế’ tiến hành tại Việt Nam trong giai đoạn 2009-2011. Chương trình có sự hợp tác giữa Trường Đại học Y tế công cộng, tổ chức từ thiện Anh INASP (International Network for the Availability of Scientific Publications), và INFORM (International Network for Online Resources & Materials) với hỗ trợ kinh phí từ Atlantic Philanthropies. Về tác giả và bằng cấp của tác giả Cả nguyên bản và tái bản của cuốn tài liệu này đều được viết bởi Martha J Garrett, giảng viên chính của INFORM đồng thời là giám đốc của CERTIOREM— tổ chức từ thiện phi lợi nhuận của Thụy Điển, nơi hiện điều hành chương trình INFORM. Đề xuất về một số trang web của Việt Nam đưa ra trong cuốn tài liệu này được đóng góp bởi các thành viên của Chương trình Giảng viên chính quốc gia Việt Nam. Đặc biệt cảm ơn chị Nguyễn Thị Thu Hằng, nguyên cán bộ thư viện tại Trường Đại học Y tế công cộng, về những đóng góp xuất sắc của chị cho bản biên soạn lần đầu. Martha Garrett được đào tạo ở Hoa Kỳ, có bằng cử nhân sinh vật học của trường Wellesley College và bằng tiến sĩ về động vật học tại University of North Carolina-Chapel Hill. Sau một thời gian làm về sinh vật biển, bà bắt đầu làm việc trong lĩnh vực phát triển quốc tế từ năm 1985 và sức khỏe quốc tế từ 1993 với vai trò tư vấn cho WHO ở mảng tương lai y tế. Bà đã dạy về động vật học tại University of North Carolina, nhân sinh thái học tại Göteborgs Universitet ở Thụy Điển và làm việc 15 năm với tư cách giảng viên và nghiên cứu viên về sức khỏe bà mẹ và trẻ em quốc tế tại Uppsala University, Thụy Điển. Sau khi bắt đầu quan tâm tới các vấn đề thông tin y học, bà nhận được bằng đại học từ Trường Khoa học thông tin và Thư viện Thụy Điển. Kể từ năm 2004 bà làm việc chuyên về truy cập thông tin y tế và đến đào tạo tại Châu Phi, Châu Á, NIS và viết hơn 35 cuốn tài liệu hướng dẫn INFORM cho cán bộ y tế ở nhiều nước thu nhập thấp và trung bình thấp. Về sao chép và phân phát các tài liệu này Các cán bộ y tế nhận được cuốn tài liệu này đều được khuyến khích chia sẻ thông tin tới những người khác trong lĩnh vực y tế, nhằm hỗ trợ xây dựng nên năng lực tìm kiếm thông tin ở Việt Nam. Tất cả các tài liệu hướng dẫn của INFORM đều không giữ bản quyền, cả ở dạng in trên giấy và dạng số hóa. Chi tiết có tại đường dẫn: Creative Commons Attribution-Noncommercial-No Derivative Works 3.0 Unported License. Tóm lại, cuốn tài liệu hướng dẫn này có thể được sao chụp và chia sẻ mà không có bất cứ giới hạn nào, trừ việc mua bán. Hình thức và nội dung bên trong phải được giữ nguyên như bản gốc. Không được có bất cứ thay đổi hoặc bổ sung nào. Các bản dịch có thể bổ sung thêm tên người dịch nhưng phải giữ nguyên tên tác giả. i Người đọc muốn chia sẻ bản số của cuốn tài liệu này có thể tải và lưu dạng pdf từ trang INFORM (http://www.inform-network.org) và gửi cho đồng nghiệp, sinh viên hoặc phát miễn phí dưới dạng đĩa CDs. Tuy nhiên, cách tốt hơn là gửi qua thư điện tử cho mọi người đường dẫn tới trang INFORM và khuyến khích họ tải và lưu tại máy tính của mình cuốn tài liệu này. Với cách này, người dùng sẽ quen thuộc hơn với trang INFORM và có thể vào đây thường xuyên để xem các cập nhật của cuốn này cũng như các tài liệu hướng dẫn khác. Một lợi thế nữa là tại INFORM chúng tôi có thể thấy sự quan tâm từ phía Việt Nam tăng lên thể hiện qua số lượt vào trang web tăng. Không hề có yêu cầu phải đăng ký để sử dụng trang web hoặc để tải tài liệu, cũng như không có việc thu thập thông tin từ người vào trang web. Hãy chia sẻ đường dẫn tới trang INFORM và tới cuốn sách này. Thông tin cũng giống như tình yêu- càng cho đi nhiều, bạn sẽ càng được nhận lại nhiều. Liên quan đến ngôn ngữ và bản tiếng Việt Các nguồn tin được mô tả trong cuốn tài liệu này chủ yếu bằng tiếng Anh, thứ ngôn ngữ quốc tế chủ yếu trong truyền thông khoa học, bao gồm cả y học. Các nguồn tin nhằm giúp người đọc củng cố tiếng Anh được đề cập trong chương về phát triển nghề nghiệp. Theo kế hoạch, việc dịch cuốn tài liệu này sang tiếng Việt sẽ được tiến hành như hoạt động cuối cùng của chương trình quốc gia Việt Nam. Bản dịch tiếng Việt sẽ được đưa lên mạng vào đầu tháng 5/2011, tại trang của thư viện HSPH (http://www.hsph.edu.vn/library/node/69) và tại http://www.inform-network.org. Về nội dung Những chủ đề được đưa ra trong cuốn tài liệu tập huấn INFORM được quyết định chủ yếu dựa trên phản hồi từ những người đọc trước. Khi người dùng tin yêu cầu hỗ trợ tìm kiếm thông tin về những chủ đề cụ thể, chúng tôi tiến hành nghiên cứu về những nguồn tin sẵn có và viết mô tả về chúng. Những yêu cầu bổ sung chủ đề cho những lần tái bản sau đề nghị liên lạc với tác giả, Martha Garrett, tại địa chỉ cung cấp ở chương sau. ii Bản này của cuốn tài liệu tập huấn đề cập tới một số chủ đề mới do các bác sĩ Việt Nam yêu cầu, và do ông Rolf Johansson, một bác sĩ người Thụy Điển đã làm việc tại Việt Nam từ đầu những năm 1980, hiện vẫn đang tham gia một số dự án với Việt Nam đề xuất. Hầu hết các nguồn tin trong cuốn sách này đều đáp ứng được ba tiêu chí sau:  Chúng phải được miễn phí cho người dùng. Có một số rất ít nguồn yêu cầu trả tiền nhưng vẫn được đưa vào đây vì không có nguồn miễn phí nào thay thế.  Chúng phải liên quan tới Việt Nam. Chỉ các nguồn tin mà các cơ quan hoặc cá nhân người Việt Nam được phép truy cập mới được đưa vào đây. Hầu hết chúng đều để phục vụ cho khai thác ở những nước như Việt Nam.  Chúng phải có chất lượng về mặt chuyên môn. Phần lớn các nguồn tin ở đây đều của các tổ chức lớn hoặc được liệt kê tại những cổng thông tin được điều hành cẩn thận. Chúng tôi đã cố gắng hết sức để chỉ lấy những nguồn thông tin lâm sàng nếu chúng là những nguồn thông tin dựa trên bằng chứng, và những nguồn thông tin khác nếu được chỉ dẫn và đáp ứng các tiêu chuẩn chất lượng quốc tế. Tuyên bố về mục đích sử dụng và tuyên bố về từ chối Cuốn tài liệu tập huấn này không phải là sách giáo trình y khoa hoặc y tế công cộng và không nhằm mục đích được sử dụng như một nguồn hàng đầu về thông tin y tế. Thay vào đó, nó là hướng dẫn phục vụ cho các bác sĩ và cán bộ y tế, giúp họ tìm kiếm được những nguồn thông tin chất lượng cao trên Web. Chúng tôi giả định rằng những người đọc tại Việt Nam sẽ sử dụng máy tính được trang bị phần mềm MicroSoft, quen thuộc với Google và có thể cả EndNote. Những giả thiết này hoàn toàn không dựa trên việc những công cụ trên được ưa thích hơn những công cụ thay thế khác, mà dựa trên những quan sát- được thực hiện ở nhiều địa phương khác nhau trên khắp Việt Nam trong vài năm qua- về những công cụ hiện đang được các cán bộ y tế Việt Nam sử dụng. Tác giả, INFORM, cũng như CERTIOREM đều không chịu trách nhiệm về giá trị của các thông tin có trên các trang web được đề cập trong cuốn sách này. Những tài liệu, cũng như tất cả những nguồn thông tin lấy được thông qua cuốn sách phải được các chuyên gia y tế đánh giá cẩn thận trước khi áp dụng vào giảng dạy, nghiên cứu, hoạch định chính sách cũng như thực hành lâm sàng. Khi làm nghiên cứu cho cuốn tài liệu này cũng như những tài liệu tập huấn khác, đôi khi tác giả đã gặp phải những trang web có thông tin tốt nhưng dường như lại có vấn đề về an ninh mạng. Những trang như vậy đều không được đưa vào tài liệu. Tuy vậy, tác giả, INFORM, và CERTIOREM đều không thể đảm bảo rằng tất cả các trang đều an toàn. Cá nhân người dùng nên có những biện pháp nhằm đảm bảo máy tính của mình được bảo vệ hoàn toàn nhờ những chương trình chống vi rút, trojan và các đe dọa an ninh mạng khác. Chúng tôi chưa hề nhận được bất cứ phàn nàn nào từ người dùng về những địa chỉ web trong tài liệu tập huấn. Nếu bạn gặp vấn đề ở bất cứ trang nào—yêu cầu trả tiền đối với những nguồn tin được thể hiện là miễn phí, tài liệu số bị ảnh hưởng, sử dụng sai các thông tin cá nhân được cung cấp khi đăng ký, hoặc những rắc rối khác- hãy cho chúng tôi biết! iii Mối quan hệ với những trang và tổ chức được liệt kê Cả tác giả lẫn INFORM/CERTIOREM đều không có bất cứ quan hệ về tài chính hay lợi ích nào với các tổ chức được đề cập trong tài liệu tập huấn, ngoài một số ngoại lệ sau: CERTIOREM đang có một dự án chờ IDRC phê duyệt; tác giả và/hoặc INFORM đã từng được nhận các hợp đồng hoặc trước đó có hoạt động đào tạo cho WHO, the World Bank, the Multilateral Initiative for Malaria, INASP, Ipas, và Médecins Sans Frontières. Văn phòng HINARI tại WHO đã cho phép INFORM có được mật khẩu HINARI để đi đào tạo tại các nơi và phục vụ cho các yêu cầu nghiên cứu để có thể viết được các nội dung về HINARI trong cuốn tài liệu này và các tài liệu khác. Rất cảm ơn vì điều này! Về các ảnh chụp màn hình Các ảnh chụp màn hình có trong cuốn tài liệu này không ám chỉ chứng nhận của INFORM với các tổ chức sở hữu những trang web đó. Ảnh chụp màn hình được thêm vào tài liệu tập huấn nhằm phục vụ các mục đích giáo dục. Bất cứ ai đã từng giảng dạy cho đối tượng là những cán bộ chuyên ngành, có ít kinh nghiệm làm việc trực tuyến đều biết rằng cảm giác không được định hướng và không chắc chắn là những rào cản chính đối với học tập hiệu quả. “Liệu tôi đã vào đúng chỗ chưa nhỉ?” là một trong những câu hỏi phổ biến nhất thường được học viên các hội thảo đưa ra. Ảnh chụp màn hình giờ đây được thêm vào nhằm đảm bảo với người dùng của tài liệu này rằng họ đang vào các địa chỉ đúng. Về các câu chuyện Ngoài câu chuyện ngụ ngôn về những chiếc chìa khóa bị thất lạc, tất cả các truyện khác đều là thực- thật đáng kinh ngạc phải không nào? Tuy nhiên, các tình tiết đã được thay đổi nhằm bảo vệ quyền riêng tư của những người liên quan. iv Về INFORM & CERTIOREM Công việc của INFORM INFORM (International Network for Online Resources & Materials) hỗ trợ sự phát triển bằng cách cung cấp đào tạo tại chỗ về tìm kiếm thông tin cho các nước thu nhập thấp và trung bình thấp. Các nhóm đối tượng chủ yếu bao gồm bác sĩ lâm sàng, những nhà nghiên cứu, giáo viên, người hoạch định chính sách, nhân viên y tế cộng đồng trong mảng y, cũng như cán bộ thư viện và chuyên gia thông tin trong lĩnh vực này. INFORM cũng có kinh nghiệm tập huấn thông tin về các chủ đề khác, bao gồm quyền con người, luật quốc tế, toán và vật lý. Nơi INFORM làm việc INFORM được đặt tại tổ chức phi quyền lợi Thụy Điển có tên là CERTIOREM, với một mạng lưới các cộng tác viên và đơn vị hợp tác ở nhiều nước, tất cả đều làm việc nhằm ‘bắc cầu cách biệt thông tin’. Chương trình được thành lập tại Khoa sức khỏe bà mẹ và trẻ em quốc tế, trường Đại học Uppsala, dưới sự điều hành của Giáo sư Gunilla Lindmark. Kể từ khi bắt đầu năm 2004, INFORM đã tổ chức các hội thảo đào tạo tại Estonia, Latvia, Lithuania, Ukraine, Nam Phi, Tanzania, Kenya, Zambia, Uganda, Rwanda, Ethiopia, Ghana, Burkina Faso, Afghanistan, Pakistan, Sri Lanka, Việt Nam, Ấn Độ, và Trung Quốc. Hai hội thảo đào tạo đa ngành cấp vùng đã được INFORM tổ chức cho các nhà nghiên cứu ở Châu Phi. Chúng tôi đã nhận được yêu cầu tổ chức tập huấn từ hầu hết các nước đã từng tổ chức hội thảo INFORM như Zimbabwe, Mozambique, Somaliland, Sudan, Botswana, Nigeria, Bangladesh, Nepal, Lào, và Cam pu chia. Trong lĩnh vực y tế, các hoạt động chủ yếu của INFORM bao gồm một chương trình đào tạo ‘dồn dập’ cấp quốc gia kéo dài qua một số năm tại Việt Nam, hiện nay đã đào tạo được cho hàng ngàn bác sĩ, một dự án Châu Phi mở rộng cung cấp đào tạo thông tin tại các trung tâm nghiên cứu sốt rét, và một dự án khu vực cho những nhà nghiên cứu y tế ở Tây Phi. Ngoài ra, hai chương trình lớn đang trong quá trình lập kế hoạch, một ở Châu Á và một ở Châu Phi. INFORM cũng phát triển các chương trình tập huấn thông tin y tế cho các cán bộ chuyên môn của các tổ chức như Chữ thập đỏ Thụy Điển, văn phòng Châu Âu của Tổ chức Bác sĩ không biên giới. Ở Thụy Điển, INFORM đào tạo cho những nhà nghiên cứu và học viên nghiên cứu được mời đến từ những nước thu nhập thấp về truy cập dành cho họ tại nơi làm việc tại quê nhà. Ai là đối tác và cộng tác viên của INFORM Nhiều hội thảo của INFORM đã được phối hợp thực hiện với INASP (International Network for Availability of Scientific Publications), một tổ chức đặt tại Oxford, và chương trình hợp tác với nhiều nhóm và đơn vị khác nhằm tăng cường truy cập thông tin trong bối cảnh quốc gia đang phát triển. INFORM cũng có quan hệ mật thiết với cộng đồng thư viện quốc tế. v Tập huấn INFORM luôn luôn được tổ chức với sự cộng tác của một đơn vị đối tác, đó có thể là một trường đại học, bệnh viện, tổ chức nghề nghiệp, bộ hoặc tổ chức phi chính phủ. Phương pháp cộng tác của chúng tôi được hình tượng hóa trong lô-gô với hình hai người nắm tay nhau. Tập huấn của INFORM bao quát những gì Tập huấn INFORM bao quát được toàn bộ các nguồn thông tin trực tuyến hiện có ở quốc gia tổ chức tập huấn, chú trọng vào các tài liệu miễn phí hoặc được trả phí trước. Ở những nước đủ điều kiện truy cập các tạp chí toàn văn miễn phí từ các chương trình truy cập bao cấp quốc tế hoặc các bố trí theo quốc gia, học viên học cách sử dụng truy cập đó và nếu cần, được hỗ trợ đăng ký cho đơn vị của họ. Nội dung cụ thể phụ thuộc vào trọng tâm của hội thảo. Thông thường, nhiều chục nguồn cụ thể được giới thiệu và thực hành. Các nguồn tin thường được giới thiệu trong các hội thảo cho cán bộ y tế có thể kể đến:  Medline/PubMed, bao gồm các vấn tin lâm sàng, các giới hạn và bộ lọc toàn văn miễn phí;  WHO, NIH, và các chị em như K4Heath với vai trò là những nguồn cung cấp ấn phẩm chính;  GFMER và National Guideline Clearinghouse về các hướng dẫn lâm sàng;  FreeMedicalJournals, Highwire, OpenJ-Gate, DOAJ, và những trang web khác cung cấp danh sách tạp chí truy cập miễn phí;  INASP/PERii, cung cấp truy cập trả trước tới các tạp chí hàn lâm ở nhiều quốc gia;  HINARI, AGORA, và OARE: qua đó người dùng ở hầu hết các nước thu nhập thấp có thể truy cập tới nhiều triệu bài báo toàn văn từ các tạp chí hàn lâm quốc tế hàng đầu;  Cochrane và các trang EBM khác về tổng quan hệ thống  Essential Health Links và những trang khác cung cấp các bộ liên kết có quản lý;  FreeBooks4Doctors, medicalstudent.com, và những nguồn khác cung cấp sách điện tử miễn phí;  Các nguồn về thống kê, tài liệu nghiên cứu và giảng dạy, hình ảnh y khoa… Với mỗi hội thảo, INFORM soạn thảo một tài liệu tập huấn từ 100-200 trang, bao quát các nguồn tin trực tuyến liên quan đến chủ đề đào tạo. Học viên được nhận cuốn sách này cùng bản in của bài giảng PowerPoint, các bài tập phát tay và một đĩa CD với các tập tin tương ứng. Tất cả các tài liệu đào tạo của INFORM đều không giữ bản quyền để học viên có thể sao chép và phân phát cho đồng nghiệp và sinh viên của họ và có thể sử dụng chúng trong các hội thảo mà họ có thể tiến hành sau này. vi Điều làm nên sự khác biệt trong đào tạo của INFORM INFORM không phải là chương trình tập huấn thông tin duy nhất hoạt động ở các nước đang phát triển. Tuy nhiên, đây là chương trình duy nhất tổ chức tập huấn đáp ứng được tất cả những tiêu chí sau:  Được dạy tại chính những đơn vị yêu cầu đào tạo.  Không chỉ dành cho các chuyên gia thông tin mà còn tới người dùng tin;  Gồm cả những thực hành kiểu cầm tay chỉ việc tại máy tính;  Bao quát đầy đủ các nguồn thông tin mà nước đó được phép truy cập; và  Tập trung theo chủ đề. Công việc của INFORM được chi trả ra sao CERTIOREM và chương trình INFORM đều phi lợi nhuận, nhưng tất cả những chi phí đào tạo đều phải được chi trả. Các đơn vị có nhu cầu tập huấn nên tính đến các nguồn kinh phí. Tập huấn INFORM đã được đưa vào một loạt các chương trình nghiên cứu và xây dựng năng lực tài trợ bởi các cơ quan phát triển. INFORM cũng nhận được những hợp đồng từ INASP, Sida, Viện Raoul Wallenberg, International Science Programs, the Multilateral Initiative on Malaria, Tổ chức Bác sĩ không biên giới, Hội chữ thập đỏ Thụy Điển, và Ngân hàng thế giới, cũng như các tài trợ từ Virtual IT Faculty và Khoa Y tại Đại học Uppsala, Swedish Programme for Information and Communication Technology in Developing Regions (SPIDER), và Swedish InDevelop Foundation. Làm cách nào liên hệ được với INFORM Những ai muốn có thêm thông tin hoặc muốn tổ chức tập huấn nên liên hệ với Martha Garrett hoặc Anders Wändahl hoặc vào trang web của INFORM tại địa chỉ dưới đây. Dr Martha J Garrett, PhD Director, CERTIOREM Trainer, INFORM Övre Slottsgatan 28B SE-75312 Uppsala, Sweden Tel: +46-(0)18-127752 Mobile: +46-(0)730-500-368 E-mail: [email protected] Mr Anders Wändahl Vice-Director, CERTIOREM Trainer, INFORM Librarian, Karolinska Institute Tel: +46-(0)8-524-84059 Email:[email protected], [email protected] Web address: http://www.inform-network.org vii Về chương trình thông tin y tế Việt Nam Chương trình thông tin y tế quốc gia Việt Nam, tên chính thức là ‘Phát triển năng lực truy cập và sử dụng thông tin y tế’ được thực hiện nhằm xây dựng một nhóm các giảng viên với kỹ năng nâng cao trong giảng dạy về các nguồn thông tin trực tuyến sẵn có cho các chuyên gia y tế ở Việt Nam. Trong số nhóm giảng viên còn theo chương trình đến cuối cùng, có 6 bác sĩ y khoa và 10 cán bộ thư viện, nhiều người trong số này có bằng cấp nâng cao ở nước ngoài. Chương trình được khai mạc vào tháng 3 năm 2009 với hai tuần đào tạo về các nguồn tin trực tuyến chuyên ngành về y tế và sức khỏe, tập trung vào những nguồn giá trị mà các cơ quan ở Việt Nam được phép truy cập miễn phí. Hai đợt đào tạo tiếp sau vào tháng Năm và tháng Sáu năm 2009 cung cấp các kiến thức cơ bản về giáo dục học, thư viện học chuyên ngành và tổ chức quản lý hội thảo. Những giảng viên chính (Master trainers) đã hoàn thành tốt những khóa đào tạo căn bản này sau đó tự mình tiến hành các khóa đào tạo với sự hỗ trợ từ các cố vấn. Tính đến cuối chương trình vào tháng 3 năm 2011, các giảng viên chính đã tự đào tạo được khoảng 1400 sinh viên y khoa bậc đại học và sau đại học, cùng các nhà nghiên cứu, giảng viên và bác sĩ lâm sàng. Các đơn vị tham gia chương trình bao gồm: Đại học Y tế công cộng, Đại học Y Huế, Đại học Y Phạm Ngọc Thạch, Đại học Y dược thành phố Hồ Chí Minh, Đại học Y Dược Cần Thơ, cùng các trung tâm học liệu tại Thái Nguyên, Huế, Đà Nẵng, Cần Thơ. CIMSI, NACESTI, và Đại học Văn hóa cũng cử đại diện tới tham dự các lớp đào tạo căn bản. Chương trình có sự hợp tác của ba đối tác: Tổ chức từ thiện Anh INASP (International Network for the Availability of Scientific Publications), Tổ chức của Thụy Điển INFORM (International Network for Online Resources & Materials), và trường Đại học Y tế công cộng tại Việt Nam. Kinh phí được tài trợ bởi Atlantic Philanthropies. Các điều phối chương trình bao gồm anh Martin Belcher từ INASP, Tiến sĩ Martha Garrett từ NFORM, và chị Nguyễn Hải Hà từ trường Đại học Y tế công cộng. Martin Belcher và Rebecca Bailey phụ trách đào tạo về giáo dục học, thư viện học và quản lý. Tiến sĩ Martha Garrett chịu trách nhiệm đào tạo về các nguồn thông tin trực tuyến. Chị Hải Hà là điều phối quốc gia và lo tổ chức những vấn đề trong cả nước. Chị và tiến sĩ Martha Garrett cũng đồng thời là những cố vấn cho các giảng viên chính trong cả nước, và tới các đơn vị của nhóm giảng viên ít nhất hai lần trong suốt chương trình để quan sát quá trình đào tạo của họ, đưa ra những hỗ trợ và khuyến nghị. Chị Shampa Nath, một chuyên gia nhiều kinh nghiệm về sức khỏe quốc tế, đã tiến hành đánh giá sâu. Cô Margaret Law, Phó giám đốc thư viện đại học, chịu trách nhiệm về hợp tác quốc tế tại Đại học Alberta, Canada giảng về quảng bá thư viện trong kỳ họp tổng kết dự án. Xin cảm ơn những phiên dịch xuất sắc đã hỗ trợ chúng tôi trong nhiều hội thảo khác nhau. Mặc dù chương trình đã chính thức kết thúc, chúng tôi vẫn đang lập kế hoạch cho việc tiếp tục ‘tiếp cận’ tới các mảng khác của lĩnh vực y tế ở Việt Nam. Các giảng viên đều hi vọng vào khả năng tiến hành tập huấn cho các bác sĩ và những người làm thực hành lâm sàng trong các bệnh viện tại Việt Nam. viii Thông tin liên lạc của nhóm giảng viên chính Việt Nam Tên Đơn vị Địa chỉ e-mail Nguyễn Hải Hà Martin Belcher Martha J Garrett Đại học Y tế công cộng INASP, Anh/Thụy Điển INFORM, Thụy Điển [email protected] [email protected] [email protected] Ngô Huỳnh Hồng Nga Trung tâm học liệu Cần Thơ Nguyễn Thi Hải Yến Đại học Y Dược Cần Thơ [email protected] [email protected] [email protected] Lê Hoàng Mỹ Đại học Y Dược Cần Thơ Trần Thanh Xuân Đại học Y Dược thành phố Hồ Chí Minh Đại học Y Dược thành phố Hồ Chí Minh [email protected] Ngô Thị Nghiệp Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch ngonghiep @yahoo.com; [email protected] Lê Tố Hạnh Trung tâm học liệu Đà Nẵng [email protected] Trần Nữ Sơn Thi Nguyễn Hữu Châu Đức Đại học Y Huế Đại học Y Huế [email protected] [email protected] Tôn Nữ Phương Mai Võ Thúy Hoa Trung tâm học liệu Huế Trung tâm học liệu Huế [email protected] [email protected] Vũ Thị Yến Hồng Nguyễn Hoài Nam Trung tâm học liệu Thái Nguyên Trung tâm học liệu Thái Nguyên [email protected] [email protected] Nguyễn Thị Thu Hằng Trần Thị Thu Vân Pham Quynh Trang Đại học Y tế công cộng Đại học Y tế công cộng Đại học Y tế công cộng [email protected] [email protected] [email protected] Shampa Nath HealthLinks shampa.nath@googlemail. com Margaret Law Đại học Alberta, Canada [email protected] Rebecca Bailey INASP, Anh [email protected] Hồ Thông Minh ix [email protected]; [email protected] x Khám phá truy cập bạn đã có Bạn là một cán bộ y tế ở Việt Nam. Vì bạn sống ở đây, chứ không phải ở một nước phát triển cao nào khác, bạn có thể cho rằng mình ít có được các quyền truy cập vào những thông tin chuyên ngành trực tuyến như sách điện tử, các hướng dẫn lâm sàng, các bài báo nghiên cứu hay các tài liệu giảng dạy. Tuy nhiên, trên thực tế, nhờ một loạt các chương trình quốc tế mà bạn được truy cập miễn phí tới rất nhiều những thông tin này. Bạn là một cán bộ làm việc trong lĩnh vực y tế ở Việt Nam Vô cùng nhiều các nguồn thông tin miễn phí, nhưng lại dễ bị bỏ qua Rất khó để tính được giá trị của các nguồn thông tin trực tuyến miễn phí đối với những cán bộ y tế như bạn, nhưng chắc chắn con số đó sẽ vượt hơn mức hàng triệu đô la mỗi năm. Những nguồn thông tin này bao gồm hàng triệu bài báo toàn văn từ các tạp chí quốc tế, hàng ngàn cuốn sách điện tử miễn phí trong lĩnh vực y học và sức khỏe, các hướng dẫn lâm sàng phục vụ cho việc thực hành dựa trên bằng chứng, những tài liệu giảng dạy miễn phí như các khóa học liệu mở hoặc các bài trình bài. Tuy nhiên vấn đề ở đây lại nằm ở chỗ các thông tin chuyên ngành được miễn phí thường bị “giấu” và có thể rất khó tìm, và vì thế mà chúng bị bỏ qua. Ở tất cả những nước INFORM đã tổ chức hội thảo, học viên thường đến tham dự đào tạo trong tâm trạng hoài nghi với suy nghĩ rằng các thông tin miễn phí chất lượng cao có thể có cho các cán bộ trong ngành ở đâu đó, chứ không phải cho họ khi ở nước họ. Sau khi nghe được câu chuyện có thật dưới đây, chúng tôi đã gọi hiện tượng này là “ngồi trên miệng giếng, phàn nàn về việc thiếu nước”. Và đây là một đoạn rap ngắn để giúp bạn nhớ…. “Everyday we hear people cry, We’ve got no info, the well’s gone dry! Đọc toàn bộ bản Rap ở trang cuối cuốn sách này. 1 Phiến đá ở sân làng: Câu chuyện về nguồn lực bị bỏ qua Một ngôi làng có vấn đề nghiêm trọng về nước. Ngôi làng ở khá xa sông, nhưng nhiều năm trước một trận lụt đã mở dòng chảy mới, chảy qua gần làng trước khi nhập lại vào dòng sông cái. Thời gian trôi qua, nhánh sông này bị tắc, và nay dân làng phải mất rất nhiều thời gian mỗi ngày để mang nước từ sông cái về. Tình trạng này không thể chịu nổi và chính quyền đã muốn di dời ngôi làng. Giải pháp đào giếng cũng được đề ra, nhưng bị bác bỏ do chi phí và cũng thực sự không cần thiết. Một chuyên gia thủy văn được chính phủ cử đến để thảo luận với những người lãnh đạo trong làng về vấn đề này. Hàng ngày chị đi bộ từ chỗ ở đến khu trụ sở của làng. Trên đường đi, cô đi qua sân làng và thường dừng lại nói chuyện với dân làng, những người đang ngồi đó bàn tán về chuyện thiếu nước. Một ngày nọ, khi đến sân, cô chú ý đến tảng đá to nơi mọi người thường ngồi. Đó là một tảng bê tông tròn, bề ngang chừng 2m, cao gần nửa mét. “Đây là cái gì ạ?”, cô hỏi một người dân. “Ồ, đó chỉ là nơi chúng tôi hay ngồi nói chuyện thôi mà”- một người đàn ông trả lời. “Nó ở đây lâu chưa ạ?”- cô tò mò. “Nhiều năm rồi” – một trong những người phụ nữ đáp. Cô chuyên gia thủy văn đề nghị được đưa tới gặp người cao tuổi nhất trong làng, một cụ ông rất già. “Khi ông còn trẻ, phiến đá đó đã ở giữa làng chưa ạ?- cô hỏi. “Ồ, không” ông cụ trả lời. “Khi tôi còn bé, có một cái hố ở đó, và bọn trẻ con bị cấm không được phép lại gần. Rồi sau đó người ta mang thuyền chở tảng bê tông đó tới, và từ đấy bọn trẻ con chúng tôi được phép chơi tại đây.” Cô chuyên gia thủy văn đưa một nhóm những người tình nguyện khỏe mạnh trở lại sân làng. Họ nhấc phiến bê tông sang một bên, và…đó chính là cái miệng giếng. Sâu dưới lòng đất, họ tìm thấy một cái giếng hoàn hảo, chứa đầy nước sạch. Trong hơn một năm qua, dân làng đã ngồi trên miệng một cái giếng và phàn nàn về việc thiếu nước. 2 Mối nguy hiểm của việc bỏ qua các cán bộ thư viện Một câu hỏi thường gặp tại các hội thảo của INFORM là: “Tại sao các cán bộ thư viện không nói cho chúng tôi biết cách để truy cập các nguồn thông tin trực tuyến phục vụ cho công việc chuyên ngành?!” Ồ, đôi khi cán bộ thư viện cũng không làm đúng với vai trò của mình trong trường hợp này. Nhưng trong các trường hợp khác, họ cũng đã cố gắng để phổ biến thông tin về các nguồn tin, nhưng người dùng tin lại không chịu lắng nghe. Thông báo không được đọc: Câu chuyện về nguồn lực bị bỏ qua Một giảng viên INFORM chuẩn bị tới một nước Châu Á. Đồng nghiệp đề nghị cô tới gặp nhóm các nhà nghiên cứu vẫn phàn nàn về việc họ không truy cập được bất cứ tạp chí nào. “Họ nói là họ chẳng có gì cả,”- người đồng nghiệp giải thích. “Tôi hợp tác nghiên cứu với họ, và họ đã email cho tôi, đề nghị chuyển các bài báo cho họ qua đường fax. Nhưng tôi không chắc lắm về quy định bản quyền, tôi cũng không muốn họ lệ thuộc vào tôi về mặt tài liệu. Chị giúp tôi được không?” Khi giảng viên đó tới nơi, cô đã gặp gỡ các cán bộ thư viện ở một vài trường đại học để chuẩn bị cho hội thảo. Họ đã thảo luận về các cách truy cập thông tin hiện có tại các cơ sở đào tạo ở nước này. Người giảng viên biết rằng một số các tạp chí có thể truy cập được thông qua INASP/PERI, và các thư viện đã thiết lập một liên hiệp thư viện ở cấp quốc gia để đăng ký mua các tạp chí khác cho toàn quốc. Để chắc chắn là tất cả mọi người đều biết về những nguồn thông tin giá trị này, liên hiệp đã gửi cho các đơn vị những thông báo được in trên giấy vàng chóe để mọi người khó có thể bỏ qua! Sau khi kết thúc hội thảo, người giảng viên liên hệ với nhóm nghiên cứu và hẹn gặp họ. Cuộc gặp bắt đầu bằng việc các nhà nghiên cứu thi nhau phàn nàn về việc họ không truy cập được vào các tạp chí. Giảng viên không tranh cãi với họ mà chỉ thuyết phục họ ngồi vào máy tính, hướng dẫn họ vào trang của INASP và chỉ cho họ thấy rằng cơ quan họ có thể truy cập được hàng ngàn tạp chí hàn lâm thông qua PERI nếu như họ đăng ký. Mặc dù vui vẻ học, nhưng các nhà nghiên cứu vẫn có điều bực mình. “Chúng tôi không sao hiểu nổi mấy cô thủ thư?”, một nghiên cứu viên phàn nàn trong phòng học, “Họ giúp sắp xếp tất cả các truy cập này, nhưng lại không cho ai biết là sao?” Ngay lập tức, giảng viên INFORM nhìn xuống mặt bàn của nhà nghiên cứu đó và thấy nằm trên đống giấy tờ là bản hướng dẫn màu vàng chói- tờ thông báo từ liên hợp thư viện! Cô nhặt tờ giấy lên, đưa cho nhà nghiên cứu. Anh này có vẻ rất ngạc nhiên nhưng cũng bắt đầu đọc nó. Một phút sau, nhà nghiên cứu ngẩng lên và nói với một nụ cười trên môi: “Hmmmm… có lẽ chúng tôi nên thôi ca cẩm về việc thiếu truy cập mà nên bắt đầu nói chuyện với các thủ thư của mình và đọc những thông tin mà họ gửi đến cho chúng tôi”. 3 Mối nguy hiểm của việc không đến thăm các thư viện Ở Thụy Điển, chúng tôi vẫn thường nói “Hãy đào chính nơi mình đứng”. Câu này rất phù hợp khi áp dụng trong tìm kiếm thông tin chuyên ngành. Các thư viện y tại địa phương của bạn là nơi đầu tiên bạn nên bắt đầu tìm kiếm. Lẽ tất nhiên, thư viện là nơi bạn có thể tìm đọc được những cuốn sách và các tạp chí in. Không những thế, các thư viện tại địa phương của bạn còn có thể là chỉ dẫn quan trọng tới các nguồn thông tin trực tuyến, bao gồm cả các tạp chí điện tử. Thậm chí nếu bạn không thuộc một trường đại học nào, bạn vẫn có thể sử dụng các dịch vụ của thư viện địa phương được. Các tạp chí bị “giấu”: Câu chuyện về những nguồn tin bị bỏ qua Chương trình HINARI được bắt đầu vào năm 2000, nhằm cung cấp truy cập tới tạp chí cho nhiều quốc gia. Chẳng bao lâu sau đó, một bác sĩ nhi khoa từ một trong các nước mới tách ra độc lập của Liên Xô cũ tham gia học một khóa đào tạo của INFORM tại Thụy Điển và được học về HINARI. Khi về nước, chị đã liên lạc với thư viện ở cơ quan mìnhmột trong những trường đại học y hàng đầu của cả nước- và đăng ký để có được tên truy cập và mật mã khai thác HINARI. Đồng thời, chị cũng thông báo cho các đồng nghiệp của mình biết và họ đã khai thác rất hiệu quả các tạp chí điện tử của HINARI. Tuy nhiên, đất nước đó càng ngày càng phát triển và chẳng bao lâu họ không còn nằm trong diện được truy cập miễn phí vào HINARI nữa. Trước thực tế không còn khai thác được 100 tạp chí hàng đầu về nhi khoa qua HINARI như trước, các bác sĩ nhi tại trường đại học cảm thấy nản. Giờ đây họ chỉ đọc được những tạp chí truy cập mở (miễn phí với tất cả mọi người) nhưng thậm chí cũng chỉ tìm được vài nhan đề vì không biết phải tìm chúng ở đâu. Cuối cùng nhóm đã liên lạc với INFORM và tổ chức một hội thảo kéo dài trong 2 ngày chỉ tập trung duy nhất vào các tạp chí truy cập mở. Đêm trước khi đi đào tạo, người giảng viên của INFORM quyết định sẽ kiểm tra trang web của trường đại học y nói trên. Mặc dù tất cả đều bằng một thứ ngôn ngữ mà chị không biết, chị đã chọn ra những từ về thư viện (và nháy chuột vào), về các nguồn tin điện tử (nháy chuột vào), các tạp chí điện tử (nháy chuột!). Kết quả hiện ra một danh sách các tạp chí điện tử được thư viện đăng ký thông qua một hiệp hội quốc gia. Danh sách này gồm hàng ngàn tạp chí, trong đó có hơn 100 tạp chí hàng đầu về nhi khoa. Ngày hôm sau, tại trường đại học y có khoảng 30 bác sĩ nhi tập trung để tham dự hội thảo. Câu đầu tiên mà giảng viên nói là: “Xin lỗi các bạn, nhưng tôi chưa hiểu rõ lắm. Tại sao các bạn lại nói rằng các bạn không có tạp chí nào? Thế hàng ngàn tạp chí y- bao gồm cả những tạp chí về nhi khoa- mà thư viện các bạn mua và để trực tuyến thì sao? Đáp lại là sự im lặng đến sững sờ của các bác sĩ. Không ai trong số những người ngồi đó đến thư viện trong vòng 2 năm trở lại đây, dù là đến trực tiếp hay ghé thăm website. Không ai tìm hiểu xem thư viện cung cấp những nguồn thông tin trực tuyến nào. Đừng chỉ ngồi trên miệng giếng phàn nàn về việc không có nước! Thư viện “đóng” và câu chuyện về các nguồn tin bị bỏ qua 4