Tài liệu GIÁO TRÌNH BỆNH CHUYÊN KHOA

TRÖÔØNG TRUNG CAÁP Y TEÁÁ TAÂY NINH GIAÙO TRÌNH CHÖÔNG TRÌNH TRUNG CAÁP TRÖÔØNG TRUNG CAÁP Y TEÁÁ TAÂY NINH BOÄ MOÂN Y HOÏC CÔ SÔÛ        GIAÙO TRÌNH CHÖÔNG TRÌNH TRUNG CAÁP CHUÛ BIEÂN BS. Nguyeãn Vaên Thònh BIEÂN SOAÏN BS. Nguyeãn Sanh Taâm BS. Nguyeãn Kim Ngaân TRÌNH BAØY BS. Nguyeãn Vaên Thònh Muïc luïc. MUÏC LUÏC Trang 1. Lôøi noùi ñaàu 1 2. Chöông trình beänh chuyeân khoa 2 3. 3 4. Ñaïi cöông veà beänh taâm thaàn Caùc trieäu chöùng, hoäi chöùng taâm thaàn 15 5. Beänh ñoäng kinh, taâm thaàn phaân lieät 33 6. Giaûi phaãu sinh lyù vaø caùch khaùm tai muõi hoïng 49 7. Moät soá beänh lyù vieâm nhieãm vuøng haàu hoïng 57 8. Vieâm tai giöõa, vieâm xöông chuõm 63 9. Chaûy maùu muõi 67 10. Dò vaät vuøng haàu hoïng 11. Giaûi phaãu sinh lyù vaø caùch khaùm raêng haøm maët 12. Saâu raêng 13. Beänh vieâm nha chu 14. Dò taät baåm sinh vaø chaán thöông vuøng haøm-maët 15. Beänh lao 33 16. Chöông trình choáng lao. 49 17. Caùc toån thöông cô baûn – caùch khaùm ngöôøi beänh da lieãu 63 18. Beänh phong vaø chöông trình phoøng choáng phong. 67 19. Beänh laäu 20. Beänh chaøm, vaåy neán 21. Beänh gheû, haéc laøo 22. Giaûi phaãu sinh lyù vaø caùch khaùm chöùc naêng thò löïc 23. Vieâm keát maïc, vieâm loeùt giaùc maïc, maét hoät 24. Beänh ñuïc thuyû tinh theå 25. Beänh taêng nhaõn aùp 26. Sang chaán, boûng maét 27. Taøi lieäu tham khaûo Trang 1 Giaùo trình Beänh chuyeân khoa. Lôøi noùi ñaàu. LÔØI NOÙI ÑAÀU Töø naêm 2008, ñöôïc söï chaáp thuaän cuûa Boä Y teá vaø Boä Giaùo duïc -Ñaøo taïo, Tröôøng trung caáp y teá Taây Ninh tieán haønh ñaøo taïo loaïi hình Y syõ ñònh höôùng chuyeân khoa. Vôùi muïc tieâu hoaøn thieän noäi dung ñaøo taïo theo muïc tieâu chöông trình khung vaø hoaøn chænh boä coâng cuï löôïng giaù, ñaûm baûo hoïc sinh coù nguoàn taøi lieäu thoáng nhaát vaø saùt hôïp vôùi thöïc teá taïi Taây Ninh. Phoøng ñaøo taïo ñaõ tieán haønh coâng taùc bieân soaïn giaùo trình beänh chuyeân khoa. Sau hai naêm toå chöùc bieân soaïn töøng phaàn, naêm hoïc 2010 – 2011 chuùng toâi toång hôïp caùc taøi lieäu phaùt tay ñeå hoaøn chænh boä giaùo trình Beänh chuyeân khoa daønh cho ñoái töôïng Y syõ ñònh höôùng chuyeân khoa. Trong boä giaùo trình naøy, chuùng toâi coá gaéng coâ ñoïng noäi dung töông thích vôùi thôøi löôïng phaân boá cuûa chöông trình, ñaûm baûo baùm saùt muïc tieâu, yeâu caàu vaø trình ñoä cuûa ñoái töôïng y syõ, chuù troïng moâ taû kyõ nhöõng ñaëc ñieåm laâm saøng, ñaûm baûo hoïc sinh coù khaû naêng nhaän ñònh vaø chaån ñoaùn ñöôïc moät soá beänh lyù chuyeân khoa thöôøng gaëp. Do ñöôïc bieân soaïn laàn ñaàu neân khoù traùnh khoûi nhöõng thieáu soùt, mong quyù ñoàng nghieäp vaø caùc baïn hoïc sinh goùp yù ñeå boä giaùo trình ngaøy caøng hoaøn thieän hôn. Nhoùm giaùo vieân bieân soaïn Giaùo trình Beänh chuyeân khoa. Trang 2 Chöông trình beänh chuyeân khoa. BEÄNH CHUYEÂN KHOA - Maõ soá moân hoïc: C.01.06 - Soá hoïc phaàn: 01 - Soá ñôn vò hoïc trình: 04 (4/0) - Soá tieát: 60 tieát (60/0) - Thôøi ñieåm thöïc hieän: Hoïc kyø 3 - Phaân boá thôøi gian: 08 tieát/tuaàn, toång soá: 08 tuaàn ÑIEÀU KIEÄN: - Hoïc sinh ñaõ hoïc xong moân beänh hoïc Noäi, Ngoaïi. MUÏC TIEÂU MOÂN HOÏC: 1. Moâ taû trieäu chöùng, tieán trieån, bieán chöùng moät soá beänh thöôøng gaëp thuoäc chuyeân khoa Maét, RHM, Tai-Muõi-Hoïng, Da lieãu, Lao vaø Taâm - Thaàn kinh. 2. Khaùm vaø ñieàu trò caùc moät soá beänh chuyeân khoa thoâng thöôøng. 3. Tuyeân truyeàn GDSK veà phoøng, chöõa caùc beänh chuyeân khoa thöôøng gaëp. NOÄI DUNG MOÂN HOÏC: Tt Soá tieát Noäi dung baøi hoïc Toång LT TH CHUYEÂN KHOA TAÂM THAÀN 10 10 0 1. Ñaïi cöông veà beänh taâm thaàn 3 3 0 2. Caùc trieäu chöùng, hoäi chöùng taâm thaàn 4 4 0 3. Beänh ñoäng kinh, taâm thaàn phaân lieät 3 3 0 CHUYEÂN KHOA TAI-MUÕI-HOÏNG 12 12 0 4. Giaûi phaãu sinh lyù vaø caùch khaùm tai muõi hoïng 4 4 0 5. Vieâm muõi, vieâm xoang, vieâm VA, vieâm hoïng, vieâm Amidan 4 4 0 6. Vieâm tai giöõa, vieâm xöông chuõm 2 2 0 7. Chaûy maùu muõi 1 1 0 8. Dò vaät vuøng haàu hoïng 1 1 0 CHUYEÂN KHOA RAÊNG HAØM MAËT 10 10 0 Giaûi phaãu sinh lyù vaø caùch khaùm raêng haøm maët 4 4 0 10. Saâu raêng 2 2 0 11. Beänh vieâm nha chu 2 2 0 12. Dò taät baåm sinh vaø chaán thöông vuøng haøm-maët 2 2 0 9. Trang 3 Giaùo trình Beänh chuyeân khoa. Chöông trình Beänh chuyeân khoa. Tt Noäi dung baøi hoïc Soá tieát Toång LT TH 6 6 0 13. Beänh lao 3 3 0 14. Chöông trình choáng lao. 3 3 0 11 11 0 15. Caùc toån thöông cô baûn – caùch khaùm ngöôøi beänh da lieãu 3 3 0 16. Beänh phong vaø chöông trình phoøng choáng phong. 2 2 0 17. Beänh laäu 2 2 0 18. Beänh chaøm, vaåy neán 2 2 0 19. Beänh gheû, haéc laøo 2 2 0 11 11 0 20. Giaûi phaãu sinh lyù vaø caùch khaùm chöùc naêng thò löïc 4 4 0 21. Vieâm keát maïc, vieâm loeùt giaùc maïc, maét hoät 3 3 0 22. Beänh ñuïc thuyû tinh theå 1 1 0 23. Beänh taêng nhaõn aùp 1 1 0 24. Sang chaán, boûng maét 2 2 0 60 60 0 CHUYEÂN KHOA LAO CHUYEÂN KHOA DA LIEÃU CHUYEÂN KHOA MAÉT Coäng HÖÔÙNG DAÃN THÖÏC HIEÄN:  Yeâu caàu giaùo vieân: - Giaùo vieân coù chuyeân moân laø Baùc syõ hoaëc Cöû nhaân Ñieàu döôõng.  Phöông phaùp giaûng daïy: - Thuyeát trình, aùp duïng caùc phöông phaùp giaûng daïy tích cöïc.  Trang thieát bò daïy hoïc: - Coù theå söû duïng maùy Overhead, Projector ...  Ñaùnh giaù: - Kieåm tra thöôøng xuyeân: 02 coät ñieåm baøi vieát daïng caâu hoûi nhoû. - Kieåm tra ñònh kyø: 02 coät ñieåm baøi vieát daïng xöû lyù tình huoáng. - Thi keát thuùc moân hoïc: baøi thi 90 caâu traéc nghieäm trong thôøi gian 60 phuùt. Giaùo trình Beänh chuyeân khoa. Trang 4 Ñaïi cöông beänh taâm thaàn. ÑAÏI CÖÔNG VEÀ BEÄNH TAÂM THAÀN BS. Nguyeãn Vaên Thònh MUÏC TIEÂU HOÏC TAÄP 1. Neâu khaùi nieäm vaø noäi dung cuûa taâm thaàn hoïc. 2. Moâ taû phaân loaïi vaø nguyeân nhaân gaây ra caùc roái loaïn taâm thaàn . 3. Trình baøy moät soá nguy cô veà söùc khoûe taâm thaàn hieän nay. ÑAÏI CÖÔNG TAÂM THAÀN HOÏC Taâm thaàn hoïc dòch töø tieáng hy laïp Psychiatria: Psyche laø taâm thaàn, iatria laø chöõa beänh. Taâm thaàn hoïc laø moân hoïc nghieân cöùu caùc bieåu hieän laâm saøng, beänh nguyeân, beänh sinh caùc beänh taâm thaàn vaø caùc bieän phaùp ñieàu trò vaø döï phoøng caùc beänh naøy. Do kieán thöùc veà taâm thaàn hoïc chöa phoå bieán roäng raõi neân vaãn coøn nhieàu ngöôøi nhaàm laãn giöõa beänh taâm thaàn vaø beänh thaàn kinh. - Ña soá ngöôøi beänh thaàn kinh khoâng coù caùc yù nghó, caûm xuùc, taùc phong, haønh vi kyø dò, khoù hieåu nhöng laïi coù caùc trieäu chöùng khu truù nhö lieät nöûa ngöôøi, teo cô, ñi ñöùng khoù khaên, roái loaïn giaùc quan ... - Ña soá ngöôøi beänh taâm thaàn coù theå ñi laïi bình thöôøng nhöng laïi coù nhöõng yù nghó, caûm xuùc, haønh vi kyø dò. Beänh thaàn kinh thöôøng coù thöông toån veà maët hình thaùi ôû heä thaàn kinh, trong khi beänh taâm thaàn thöôøng khoâng tìm ñöôïc thöông toån roõ reät. Söùc khoeû cho moïi ngöôøi laø muïc tieâu lôùn, muïc tieâu chieán löôïc cuûa toå chöùc y teá theá giôùi (WHO), cuûa nhieàu quoác gia phaùt trieån vaø cuûa caû ngaønh y teá nöôùc ta; vaø cuõng laø thöôùc ño chung cuûa moïi xaõ hoäi vaên minh, nhaân baûn. Khoâng theå chia caét söùc khoeû theå chaát vôùi söùc khoeû taâm thaàn xaõ hoäi vaø ngaøy caøng phaûi khaúng ñònh vai troø quan troïng cuûa söùc khoeû taâm thaàn trong moät noã löïc chung ñeå naâng cao chaát löôïng soáng cho moïi ngöôøi trong moät xaõ hoäi phaùt trieån. Chính vì vaäy, ñoái töôïng cuûa taâm thaàn hoïc ngaøy nay khoâng chæ ñoùng khung trong khuoân khoå boán böùc töôøng cuûa beänh vieän - chæ taäp trung vaøo nhöõng ngöôøi beänh taâm thaàn naëng nhö ngöôøi beänh taâm thaàn phaân lieät, roái loaïn caûm xuùc löôõng cöïc, sa suùt trí tueä,… thuoäc phaïm vi taâm thaàn hoïc truyeàn thoáng. Maø taâm thaàn hoïc hieän ñaïi ñang phaán ñaáu vì söùc khoeû toaøn dieän caû theå chaát vaø taâm thaàn - vì söï thoaûi maùi cho taát caû moïi ngöôøi soáng trong coäng ñoàng. Trang 5 Giaùo trình Beänh chuyeân khoa. BS. Nguyeãn Vaên Thònh. KHAÙI NIEÄM VEÀ SÖÙC KHOEÛ TAÂM THAÀN Trong khi söùc khoeû veà theå chaát ñaõ ñöôïc daàn töøng böôùc xaõ hoäi ñaët ñuùng vaøo vò trí cuûa noù, thì söùc khoeû taâm thaàn coøn phaûi beàn bæ phaán ñaáu ñeå thay ñoåi daàn nhaän thöùc vaãn coøn nhieàu leäch laïc, nhieàu maëc caûm. Söùc khoeû taâm thaàn khoâng chæ laø moät traïng thaùi khoâng coù roái loaïn hay dò taät veà taâm thaàn, maø coøn laø moät traïng thaùi taâm thaàn hoaøn toaøn thoaûi maùi . Muoán coù moät traïng thaùi taâm thaàn hoaøn toaøn thoaûi maùi thì caàn phaûi coù chaát löôïng nuoâi soáng toát, coù ñöôïc söï caân baèng vaø hoaø hôïp giöõa caùc caù nhaân, moâi tröôøng xung quanh vaø moâi tröôøng xaõ hoäi. Nhö vaäy, thöïc chaát söùc khoeû taâm thaàn coäng ñoàng laø: - Moät cuoäc soáng thaät söï thoaûi maùi. - Ñaït ñöôïc nieàm tin vaøo giaù trò baûn thaân, vaøo phaåm chaát vaø giaù trò cuûa ngöôøi khaùc. - Coù khaû naêng öùng xöû baèng caûm xuùc, haønh vi hôïp lyù tröôùc moïi tình huoáng. - Coù khaû naêng taïo döïng, duy trì vaø phaùt trieån thoaû ñaùng caùc moái quan heä. - Coù khaû naêng töï haøn gaén ñeå duy trì caân baèng khi coù caùc söï coá gaây maát thaêng baèng, caêng thaúng (stress). Chaêm soùc baûo veä söùc khoeû taâm thaàn cho moïi ngöôøi laø moät muïc tieâu raát cuï theå, mang tính xaõ hoäi, nhöng cuõng raát cao, raát lyù töôûng vaø phaûi phaán ñaáu lieân tuïc ñeå tieán daàn töøng böôùc, cuoái cuøng ñaït ñöôïc muïc tieâu “Naâng cao chaát löôïng cuoäc soáng” cuûa con ngöôøi Vieät Nam. NOÄI DUNG CUÛA TAÂM THAÀN HOÏC 1. Taâm thaàn hoïc truyeàn thoáng: 1.1. Taâm thaàn hoïc ñaïi cöông: - Lòch söû phaùt trieån taâm thaàn hoïc. - Trieäu chöùng hoïc, hoäi chöùng hoïc. - Moái lieân quan giöõa taâm thaàn hoïc vaø caùc moân khoa hoïc khaùc. - Phaân loaïi caùc beänh, caùc roái loaïn taâm thaàn. - Beänh nguyeân, beänh sinh cuûa moät soá beänh vaø caùc roái loaïn taâm thaàn. - Taâm thaàn hoïc xuyeân vaên hoaù. Giaùo trình Beänh chuyeân khoa. Trang 6 Ñaïi cöông beänh taâm thaàn. 1.2. Beänh hoïc taâm thaàn: - Loaïn thaàn thöïc toån (roái loaïn taâm thaàn lieân quan caùc beänh noäi tieát, chaán thöông, thoaùi trieån naõo: Alzheimer, Pick …). - Loaïn thaàn noäi sinh (taâm thaàn phaân lieät, ñoäng kinh, roái loaïn caûm xuùc …) - Caùc roái loaïn taâm thaàn lieân quan ñeán stress (taâm caên, roái loaïn cô theå taâm sinh, traïng thaùi phaûn öùng). - Caùc roái loaïn taâm thaàn do caáu taïo theå chaát baát thöôøng vaø söï phaùt trieån taâm thaàn beänh lyù (nhaân caùch beänh, chaäm phaùt trieån taâm thaàn …). - Caùc roái loaïn taäp tính haønh vi ôû thanh thieáu nieân (haønh vi baïo löïc, xaâm phaïm, roái loaïn söï hoïc taäp ...). - Roái loaïn aên uoáng. - Loaïn chöùc naêng tình duïc khoâng thöïc toån. - Caùc roái loaïn lo aâu, aùm aûnh sôï. - Caùc roái loaïn phaân ñònh giôùi tính. - Laïm duïng vaø nghieän chaát (Laïm duïng röôïu, nghieän röôïu, loaïn thaàn do röôïu, laïm duïng ma tuyù, nghieän ma tuyù, thuoác laù ...). 1.3. Caùc phöông phaùp ñieàu trò vaø phuïc hoài chöùc naêng taâm lyù xaõ hoäi : - Lieäu phaùp sinh hoïc (Döôïc lí taâm thaàn, lieäu phaùp soác ñieän ...). - Lieäu phaùp taâm lyù (Lieäu phaùp taâm lyù tröïc tieáp, giaùn tieáp, lieäu phaùp nhaän thöùc, lieäu phaùp haønh vi ...). - Lieäu phaùp lao ñoäng, phuïc hoài chöùc naêng taâm lyù xaõ hoäi. - AÂm nhaïc lieäu phaùp. 1.4. Quaûn lyù beänh taâm thaàn: - Heä thoáng dòch vuï chaêm soùc söùc khoûe taâm thaàn. - Tö vaán söùc khoeû taâm thaàn coäng ñoàng. 1.5. Giaùm ñònh y phaùp taâm thaàn. 2. Taâm thaàn hoïc hieän ñaïi: 2.1. Taâm thaàn hoïc truyeàn thoáng. 2.2. Taâm thaàn hoïc coäng ñoàng. - Veä sinh phoøng beänh vaø caùc roái loaïn taâm thaàn. Trang 7 Giaùo trình Beänh chuyeân khoa. BS. Nguyeãn Vaên Thònh. - Taâm thaàn hoïc xaõ hoäi (nghieân cöùu aûnh höôûng cuûa moâi tröôøng, ñaëc bieät moâi tröôøng taâm lyù xaõ hoäi vaø söùc khoeû taâm thaàn). - Giaùo duïc söùc khoeû taâm thaàn cho gia ñình, nhaø tröôøng vaø coäng ñoàng. - Phuïc hoài chöùc naêng taâm lyù xaõ hoäi. - Caùc hình thaùi hoaït ñoäng reøn luyeän theå chaát, thaåm myõ. - Caùc kyõ naêng öùng xöû, giao tieáp. PHAÂN LOAÏI CAÙC ROÁI LOAÏN TAÂM THAÀN Döïa theo baûng phaân loaïi beänh quoác teá 10 (ICD-10). Cuïm töø ñaày ñuû cuûa ICD laø International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems. Ñaây laø baûng phaân loaïi beänh quoác teá, phieân baûn 10. Phaân loaïi ñaày ñuû taát caû caùc beänh, trong ñoù coù beänh taâm thaàn. Tröôùc ñaây khi chöa coù phaân loaïi quoác teá veà caùc beänh vaø caùc roái loaïn lieân quan ñeán söùc khoeû taâm thaàn, caùc tröôøng phaùi taâm thaàn hoïc khaùc nhau ñeàu coù nhöõng baûng phaân loaïi rieâng khoâng gioáng nhau, ñaõ gaây khoù khaên cho söï thoáng nhaát mang tính chaát quoác gia vaø quoác teá trong phaïm vi nhaän thöùc vaø thöïc haønh chaån ñoaùn taâm thaàn hoïc. Coù theå toùm taét moät soá ñieåm chính trong baûng phaân loaïi ICD.10 ñoá i vôùi caùc beänh taâm thaàn nhö sau: - Roái loaïn taâm thaàn thöïc theå bao goàm roái loaïn taâm thaàn trieäu chöùng (F00-F09) - Roái loaïn taâm thaàn vaø haønh vi do duøng caùc chaát taùc ñoäng taâm thaàn (F10-19). - Taâm thaàn phaân lieät, roái loaïn daïng phaân lieät vaø roái loaïn hoang töôûng (F20-29) - Roái loaïn khí saéc (caûm xuùc) (F30-F39) - Loaïn thaàn kinh, roái loaïn lieân quan ñeán stress vaø roái loaïn daïng cô theå (F40F48) - Hoäi chöùng haønh vi keát hôïp vôùi roái loaïn sinh lyù vaø yeáu toá theå chaát (F50-F59) - Roái loaïn nhaân caùch vaø haønh vi ôû ngöôøi tröôûng thaønh (F60-F69) - Chaäm phaùt trieån taâm thaàn (F70-F79) - Roái loaïn phaùt trieån taâm lyù (F80-F89) - Roái loaïn veà haønh vi vaø caûm xuùc vôùi söï khôûi beänh thöôøng xaûy ra ôû löùa tuoå i treû em vaø thieáu nieân (F90-F98) - Roái loaïn taâm thaàn khoâng xaùc ñònh (F99) Giaùo trình Beänh chuyeân khoa. Trang 8 Ñaïi cöông beänh taâm thaàn. NGUYEÂN NHAÂN GAÂY ROÁI LOAÏN TAÂM THAÀN Caùc nguyeân nhaân chuû yeáu thöôøng ñöôïc neâu ra bao goàm: 1. Caùc nguyeân nhaân thöïc toån: - Chaán thöông soï naõo. - Nhieãm khuaån thaàn kinh: vieâm naõo, giang mai thaàn kinh ... - Nhieãm ñoäc thaàn kinh: nghieän caùc chaát, nhieãm ñoäc ngheà nghieäp ... - Caùc beänh maïch maùu naõo. - Caùc toån thöông naõo khaùc: u naõo, teo naõo, xô raûi raùc ... - Caùc beänh cô theå aûnh höôûng ñeán hoaït ñoäng cuûa naõo: beänh noäi khoa, noäi tieát, caùc beänh chuyeån hoùa ... 2. Caùc nguyeân nhaân taâm lyù: Chuû yeáu caùc stress taâm lyù - xaõ hoäi taùc ñoäng vaøo caùc nhaân caùch coù ñaëc ñieåm rieâng, gaây ra: - Caùc roái loaïn taâm caên. - Caùc roái loaïn lieân quan ñeán stress. - Caùc roái loaïn daïng cô theå. 3. Caùc nguyeân nhaân caáu taïo theå chaát: - Chaäm phaùt trieån taâm thaàn. - Nhaân caùch beänh. 4. Caùc nguyeân nhaân chöa roõ raøng (hay caùc nguyeân nhaân noäi sinh): Do coù söï keát hôïp phöùc taïp cuûa nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau (di truyeàn, chuyeån hoaù, mieãn dòch, caáu taïo theå chaát, ...) neân khoù xaùc ñònh nguyeân nhaân chuû yeáu. Caùc roái loaïn taâm thaàn thöôøng goïi laø noäi sinh nhö: - Beänh taâm thaàn phaân lieät. - Roái loaïn caûm xuùc löôõng cöïc. - Ñoäng kinh nguyeân phaùt. Caùc roái loaïn taâm thaàn noäi sinh noùi treân khoâng may laïi laø nhöõng roái loaïn taâm thaàn naëng vaø thöôøng gaëp. Do nguyeân nhaân chöa xaùc ñònh roõ raøng neân coâng taùc döï phoøng vaø ñieàu trò gaëp nhieàu khoù khaên, roái loaïn taâm thaàn thöôøng keùo daøi vaø taùi phaùt. Trang 9 Giaùo trình Beänh chuyeân khoa. BS. Nguyeãn Vaên Thònh. Chöông trình phoøng choáng caùc roái loaïn taâm thaàn noäi sinh phaûi laâu daøi, caàn phaân bieät caùc giai ñoaïn khaùc nhau cuûa roái loaïn, moãi giai ñoaïn caàn keát hôïp nhieàu bieän phaùp thích hôïp. Caùc nguyeân nhaân taâm lyù xaõ hoäi (Stress) cuï theå hôn, deã thaáy hôn. Tuy nhieân, cô cheá gaây beänh cuûa caùc stress taâm lyù khoâng giaûn ñôn nhö caùc stress vaät lyù treân cô theå. Vì stress taâm lyù ñaäp vaøo moät nhaân caùch vaø phöông thöùc phaûn öùng cuûa nhaân caùch ñoái vôùi stress raát ña daïng vaø phöùc taïp. Chính vì theá ICD-10 khoâng goïi laø roái loaïn do stress maø deø daët goïi laø roái loaïn lieân quan ñeán stress. Nhö vaäy trong laâm saøng, xaùc ñònh nguyeân nhaân cuûa moät roái loaïn taâm thaàn phaûi heát söùc thaän troïng vì coù xaùc ñònh ñuùng nguyeân nhaân thì môùi hy voïng ñieàu trò coù keát quaû. CAÙC NGUY CÔ VEÀ SÖÙC KHOEÛ TAÂM THAÀN HIEÄN NAY 1. Roái loaïn haønh vi hanh thieáu nieân (Conductive Disorders of Aldolescence): Roái loaïn haønh vi ñöôïc xeáp ôû muïc F.91 baûng phaân loaïi quoác teá 10 (ICD10) ñoù laø nhöõng haønh vi xaâm phaïm, baïo löïc, gaây thöông tích, ñaâm cheùm, caøn quaáy, ... do nhöõng nguyeân côù khoâng töông xöùng ... Khi phaân tích nguoàn goác roái loaïn haønh vi thanh thieáu nieân ngoaøi vai troø sinh hoïc, nhieàu nhaø taâm thaàn, taâm lyù vaø giaùo duïc hoïc raát chuù yù ñeán roái loaïn haønh vi do taäp nhieãm chòu aûnh höôûng moâi tröôøng sinh tröôûng cuûa treû em (Gia ñình, tröôøng hoïc vaø xaõ hoäi), theo cô cheá: - Baét chöôùc haønh vi xaâm phaïm vaø ngöôïc ñaõi cuûa ngöôøi lôùn (Cha meï, anh chò, thaày coâ giaùo, ...) ñaùnh ñaäp laãn nhau, ngöôïc ñaõi treû em. - AÛnh höôûng phim aûnh baïo löïc vaø saùch baùo baïo daâm. - Do aûnh höôûng cuûa nhoùm treû em xaáu. - Do phaûn öùng baát toaïi vôùi nhöõng baäc cha meï, tröôùc caêng thaúng trong cô cheá caïnh tranh nhieàu ruû ro cuûa cô cheá thò tröôøng. 2. Töï saùt (suicide): Laø moät caáp cöùu trong Y hoïc vaø cuõng laø moät caáp cöùu raát ñaëc thuø trong taâm thaàn hoïc. Tìm hieåu nguyeân nhaân töï saùt, nhieàu taùc giaû trong nöôùc vaø ngoaøi nöôùc nhaän thaáy nhö sau: - Söï gia taêng tieàm aån caùc roái loaïn taâm thaàn chöa phaùt hieän ñöôïc sôùm, kòp thôøi nhö traàm caûm (depression), lo aâu (anxiety), hoaûng loaïn (panic disorder), nghieän ma tuyù, roái loaïn haønh vi ... Giaùo trình Beänh chuyeân khoa. Trang 10 Ñaïi cöông beänh taâm thaàn. - Nhaân toá taâm lyù xaõ hoäi khoâng thuaän lôïi (stress):  Thaát baïi, ñoå beå trong laøm aên, caïnh tranh thua loã.  Maâu thuaãn keùo daøi trong gia ñình khoâng giaûi quyeát ñöôïc.  Caáu truùc gia ñình bò ñaûo loän: ly thaân, ly hoân, caùc thaønh vieân trong gia ñình thieáu gaén boù, khoâng coù ñieåm töïa, ngöôøi thaân cha hoaëc meï nghieän röôïu.  Coâ ñôn ôû nhöõng ngöôøi cao tuoåi.  Do khoâng ñöôïc quaûn lyù toát caùc phöông tieän deã daøng gaây töï saùt nhö hoaù chaát tröø saâu dieät coû, hung khí ... 3. Laïm duïng chaát (Substance abuse): Laïm duïng chaát trong ñoù coù laïm duïng röôïu vaø ñaëc bieät nghieän ma tuyù ñaõ trôû thaønh hieåm hoaï cuûa nhaân loaïi vaø cuõng laø nguoàn goác chính cuûa caùc cuoäc baïo löïc cuïc boä vaø quoác teá ñang coù xu höôùng gia taêng ôû caû caùc nöôùc ñang phaùt trieån vaø caû caùc nöôùc phaùt trieån, trong ñoù coù nöôùc ta. 4. Traàm caûm (Depression): Traàm caûm coù moái lieân quan raát phöùc taïp vôùi caùc yeáu toá sinh hoïc vaø coøn chòu taùc ñoäng raát maïnh vaø tröïc tieáp cuûa ñieàu kieän kinh teá -xaõ hoäi, taâm lyù khoâng thuaän lôïi. Trang 11 Giaùo trình Beänh chuyeân khoa. BS. Nguyeãn Vaên Thònh. TÖÏ LÖÔÏNG GIAÙ Choïn traû lôøi hôïp lyù nhaát: 1. Ñieåm khaùc bieät lôùn nhaát giöõa beänh thaàn kinh vaø beänh taâm thaàn laø: A. Coù toån thöông ôû heä thaàn kinh B. Coù roái loaïn haønh vi C. Coù roái loaïn caûm xuùc D. Coù roái loaïn nhaân caùch 2. Theo ICD.10, noäi dung cuûa F70-F79 laø: A. Roái loaïn lieân quan ñeán stress. B. Roái loaïn nhaân caùch vaø haønh vi. C. Chaäm phaùt trieån taâm thaàn. D. Hoäi chöùng haønh vi keát hôïp vôùi roái loaïn sinh lyù vaø yeáu toá theå chaát. 3. Nguyeân nhaân thöïc theå cuûa roái loaïn taâm thaàn: A. Roái loaïn taâm caên. B. Chaäm phaùt trieån taâm thaàn. C. Chaán thöông soï naõo. D. Nhaân caùch beänh. 4. Nguyeân nhaân chöa roõ raøng cuûa beänh taâm thaàn: A. Chaäm phaùt trieån taâm thaàn. B. Ñoäng kinh nguyeân phaùt. C. Nhaân caùch beänh. D. Roái loaïn taâm caên. 5. Noäi dung naøo thuoäc taâm thaàn beänh hoïc: A. Roái loaïn aên uoáng. B. Taâm thaàn hoïc xuyeân vaên hoùa. C. Beänh sinh taâm thaàn. D. Tö vaán söùc khoûe taâm thaàn. 6. Lieäu phaùp soác ñieän laø phöông phaùp ñieàu trò vaø PHCN thuoäc nhoùm lieäu phaùp: A. Taâm lyù. B. Sinh hoïc. C. Lao ñoäng. D. Phuïc hoài chöùc naêng. Giaùo trình Beänh chuyeân khoa. Trang 12 Caùc trieäu chöùng – hoäi chöùng taâm thaàn. CAÙC TRIEÄU CHÖÙNG – HOÄI CHÖÙNG TAÂM THAÀN BS. Nguyeãn Vaên Thònh MUÏC TIEÂU HOÏC TAÄP 1. Trình baøy caùch phaân loaïi moät soá roái loaïn taâm thaàn thöôøng gaëp. 2. Nhaän ñònh moät soá trieäu chöùng roái loaïn taâm thaàn thöôøng gaëp. 3. Moâ taû moät soá hoäi chöùng roái loaïn taâm thaàn thöôøng gaëp. ÑAÏI CÖÔNG Caùc trieäu chöùng vaø hoäi chöùng taâm thaàn raát phong phuù vaø ña daïng. Nhieàu trieäu chöùng rieâng bieät keát hôïp vôùi nhau thaønh hoäi chöùng. Söï phaân chia caùc roái loaïn taâm thaàn thaønh trieäu chöùng vaø hoäi chöùng chæ laø moät quy öôùc vì chuùng luoân bieán ñoåi vaø tuøy thuoäc vaøo giai ñoaïn beänh. Vieäc phaùt hieän vaø ñaùnh giaù trieäu chöùng, hoäi chöùng taâm thaàn gaëp nhieàu khoù khaên vì phuï thuoäc vaøo kinh nghieäm cuûa thaày thuoác, vaøo ngheä thuaät tieáp xuùc ngöôøi beänh vaø hoaøn caûnh, traïng thaùi ngöôøi beänh khi tieáp xuùc. Möùc ñoä phaùt hieän phuï thuoäc vaøo caùch hoûi beänh vaø söï tin caäy cuûa gia ñình ngöôøi beänh vaøo thaày thuoác. Vì vaäy, vieäc khai thaùc trieäu chöùng phaûi laøm nhieàu laàn vaø phaûi coù thôøi gian theo doõi môùi toång hôïp ñöôïc. Caùc trieäu chöùng taâm thaàn noùi chung ñöôïc chia thaønh 2 nhoùm: - Caùc trieäu chöùng aâm tính: tieán trieån töø töø, chaäm nhöng laøm tan raõ nhaân caùch ngöôøi beänh naëng neà. Nhoùm naøy goàm: tö duy ngheøo naøn, caûm xuùc khoâ laïnh, baøng quan, giaûm trí nhôù vaø trí naêng ... - Caùc trieäu chöùng döông tính: theå hieän roõ neùt, oàn aøo, coù veû naëng neà nhöng thöôøng chæ taïm thôøi vaø ít khi ñeå laïi di chöùng. Nhoùm naøy goàm: aûo giaùc, hoang töôûng, kích ñoäng … CAÙC ROÁI LOAÏN CAÛM GIAÙC VAØ TRI GIAÙC 1. Taêng caûm giaùc: Ngöôøi beänh taêng tính thuï caûm vôùi nhöõng kích thích beân ngoaøi, thöôøng gaëp trong caùc beänh loaïn taâm thaàn caáp tính, traïng thaùi moûi meät. - Aùnh saùng bình thöôøng cuõng laøm loùa maét. - Maøu saéc söï vaät trôû neân röïc rôõ. - Tieáng ñaäp cöûa gioáng tieáng suùng noå … Trang 13 Giaùo trình Beänh chuyeân khoa. BS. Nguyeãn Vaên Thònh. 2. Giaûm caûm giaùc: Ngöôøi beänh giaûm ñoä thuï caûm vôùi nhöõng kích thích beân ngoaøi, tieáp thu söï vaät moät caùch lôø môø, khoâng roõ reät, xa xaêm … Thöôøng gaëp trong traàm caûm. - Tieáng ñoäng nghe xa xoâi. - Khoâng nhaän ñònh ñöôïc tieáng noùi ngöôøi thaân. - Thöùc aên nhaït nheõo … 3. Loaïn caûm giaùc baûn theå: Nhöõng caûm giaùc ña daïng heát söùc khoù chòu vaø naëng neà nhö noùng ran trong ngöôøi, caáu xeù trong ruoät, ñieän giaät trong oùc ... 4. Aûo töôûng: Laø nhöõng tri giaùc sai laàm veà caùc ñoái töôïng coù thaät. 4.1. Aûo töôûng giaùc quan: - Aûo töôûng thò giaùc: nhìn chieác aùo treo treân töôøng töôûng laø coù ngöôøi ngöôøi, nhìn sôïi daây thöøng nghó laø con raén ... - Aûo töôûng thính giaùc: nghe tieáng oàn aøo töôûng baøn taùn noùi xaáu mình, nghe tieáng nöôùc chaûy töôûng tieáng ngöôøi noùi … - Aûo töôûng khöùu giaùc, vò giaùc, xuùc giaùc … 4.2. Aûo töôûng beänh lyù: - Aûo töôûng caûm xuùc: ñang lo laéng, sôï haõi nghe tieáng baùt ñóa chaïm nhau töôûng tieáng xieàng xích ... - Aûo töôûng lôøi noùi: nghe chuyeän xung quanh töôûng lôøi toá caùo … - Aûo töôûng kyø laï: nhìn nhöõng hình aûnh thoâng thöôøng lieân töôûng ñeán quaùi vaät, chuyeän thaàn thoaïi … thöôøng gaëp trong loaïn taâm thaàn caáp tính. 5. Aûo giaùc: Laø tri giaùc coù thaät veà moät söï vaät, hieän töôõng khoâng heà coù trong thöïc teá . - Aûo giaùc thaät: ngöôøi beänh tieáp nhaän aûo giaùc nhö moät söï vaät coù thaät trong thöïc taïi, khoâng phaân bieät aûo giaùc vôùi söï vaät thaät. - Aûo giaùc giaû: hình aûnh aûo giaùc ñöôïc nhaän thöùc baèng yù nghó. - Aûo giaùc luùc giôû thöùc giôû nguû: xuaát hieän tröôùc khi nguû. - Aûo giaùc chöùc naêng: chæ xuaát hieän khi coù kích thích beân ngoaøi. Giaùo trình Beänh chuyeân khoa. Trang 14 Caùc trieäu chöùng – hoäi chöùng taâm thaàn. CAÙC ROÁI LOAÏN CAÛM XUÙC 1. Giaûm vaø maát caûm xuùc: - Giaûm khí saéc: buoàn raàu, uû ruõ. Laø bieåu hieän cuûa chöùng traàm caûm. - Caûm xuùc baøng quan: giaûm phaûn öùng, ít bieåu hieän ra neùt maët, ít hoaït ñoäng. - Voâ caûm: döûng döng vôùi taát caû moïi vieäc, naèm lì treân giöôøng … thöôøng gaëp trong taâm thaàn phaân lieät. - Maát caûm giaùc taâm thaàn: maát heát caûm xuùc (ngoaïi tröø caûm xuùc ñau khoå). 2. Taêng caûm xuùc: - Caûm xuùc khoâng oån ñònh: deã chuyeån töø caûm xuùc naøy ñeán caûm xuùc khaùc. - Caûm xuùc say ñaém: traïng thaùi taêng caûm xuùc maïnh coù tính nhaát thôøi. - Khoaùi caûm: vui veû moät caùch ngaây ngoâ, cöôøi noùi moät mình, cöôøi hoâ hoá suoát ngaøy. Thöôøng gaëp trong loaïn taâm thaàn sau chaán thöông. 3. Caùc roái loaïn khaùc: - Caûm xuùc hai chieàu: vöøa yeâu vöøa gheùt, vöøa giaän vöøa thöông ... - Caûm xuùc traùi ngöôïc: nhaän tin vui nhöng laïi buoàn, nghe tin buoàn laïi cöôøi vui - Lo aâu: caûm giaùc luoân bò ñe doïa. CAÙC ROÁI LOAÏN TÖ DUY 1. Roái loaïn hình thöùc tö duy: - Tö duy phi taùn: noùi thao thoa baát tuyeät, khoâng coù chuû ñeà nhaát ñònh. - Noùi hoå loán: noùi luoân mieäng, linh tinh, noäi dung voâ nghóa. - Noùi moät mình: laåm baåm nhöõng noäi dung khoâng lieân quan ñeán hoaøn caûnh. - Traû lôøi beân caïnh: hoûi moät ñaøng, traû lôøi moät neûo. - Nhaïi lôøi: khoâng traû lôøi caâu hoûi maø laëp laïi caâu hoûi. - Noùi laëp laïi: laëp ñi laëp laïi moät soá töø, caâu. - Ngoân ngöõ phaân lieät: giöõa caùc caâu khoâng coù moái lieân quan vôùi nhau. - Suy luaän beänh lyù: luoân noùi veà moät vaán ñeà nhaát ñònh, taäp trung vaøo nhöõng caùi vuïn vaët, bí hieåm. - Tö duy töï kyû: taùch rôøi thöïc teá, luoân noùi ñeán theá giôùi beân trong kyø laï. - Tö duy hai chieàu: coù nhöõng suy nghó caâu noùi hoaøn toaøn traùi ngöôïc nhau. Trang 15 Giaùo trình Beänh chuyeân khoa. BS. Nguyeãn Vaên Thònh. 2. Roái loaïn noäi dung tö duy: - Ñònh kieán: goïi laø yù töôûng quaù ñaùng. Laø nhöõng nhaän ñònh xuaát phaùt töø thöïc teá nhöng bò chi phoái bôûi caûm xuùc maõnh lieät laøm sai leäch thöïc teá. Khaùc vôùi hoang töôûng, ñònh kieán khoâng keøm theo bieán ñoåi nhaân caùch. - Hoang töôûng: nhöõng yù töôûng phaùn ñoaùn sai laàm khoâng phuø hôïp thöïc teá. Ñoù laø söï tin töôûng vöõng chaéc vaøo caùc yù töôûng sai laàm, tính chaát laäp luaän sai laàm, logic quanh co, maâu thuaãn vôùi thöïc teá. - Aùm aûnh: nhöõng yù nghó, hoài öùc coù tính cöôõng böùc. Ngöôøi beänh bieát laø sai nhöng khoâng xua ñuoåi ñöôïc. CAÙC ROÁI LOAÏN TRÍ NHÔÙ 1. Giaûm nhôù: Keùm nhôù nhöõng söï vieäc môùi xaûy ra hay söï vieäc cuõ. Thöôøng gaëp trong taâm thaàn tuoåi giaø, loaïn thaàn kinh suy nhöôïc. 2. Taêng nhôù: Nhôù laïi raát roõ nhöõng söï vieäc raát cuõ, caû nhöõng söï vieäc khoâng coù yù nghóa hay nhöõng chi tieát vuïn vaët. Thöôøng gaëp trong traïng thaùi höng caûm. 3. Queân: - Queân toaøn boä: queân taát caû moïi vieäc. Gaëp trong sau suùt trí tueä naëngï. - Queân töøng phaàn: queân moät soá kyû nieäm, queân thao taùc ngheà nghieäp … gaëp trong toån thöông khu truù hay caûm xuùc quaù maïnh. - Queân thuaän chieàu: queân nhöõng söï vieäc xaûy ra ngay sau khi beänh moät thôøi gian. Gaëp trong chaán thöông soï naõo. - Queân ngöôïc chieàu: queân nhöõng söï vieäc xaûy ra tröôùc khi beänh. Gaëp trong chaán thöông soï naõo. 4. Loaïn nhôù: - Nhôù giaû: nhôù ñuùng söï vieäc nhöng nhaàm sang moät thôøi ñieåm, khoâng gian khaùc. Gaëp trong beänh thöïc theå ôû naõoï. - Bòa chuyeän: queân caùc söï vieäc vaø thay vaøo ñoù laø söï vieäc chöa heà xaûy ra nhöng baûn thaân khoâng bieát laø mình bòa chuyeän. Gaëp trong beänh thöïc theå ôû naõo ï. - Nhôù nhaàm: nhôù vieäc cuûa mình thaønh vieäc cuûa ngöôøi khaùc hoaëc ngöôïc laïi. Gaëp trong beänh ñoäng kinh. Giaùo trình Beänh chuyeân khoa. Trang 16 Caùc trieäu chöùng – hoäi chöùng taâm thaàn. CAÙC ROÁI LOAÏN HOAÏT ÑOÄNG 1. Roái loaïn hoaït ñoäng coù yù chí: - Giaûm vaän ñoäng, giaûm ñoäng taùc: gaëp trong traïng thaùi luù laãn . - Maát vaän ñoäng, maát ñoäng taùc: gaëp trong traïng thaùi baát ñoäng trong loaïn thaàn kinh hysteria, taâm thaàn phaân lieät. - Taêng vaän ñoäng, taêng ñoäng taùc: coù nhöõng ñoäng taùc thöøa, töï ñoäng nhö run, nhaùy maét, maùy moâi, nhuùn vai ... gaëp trong traïng thaùi höng caûm, taâm thaàn phaân lieät ... - Ñoäng taùc dò thöôøng: nhöõng ñoäng taùc khoâng coù yù nghóa nhö sieát maïnh tay, ngöûa maët nhìn tröøng tröøng … gaëp trong taâm thaàn phaân lieät. 2. Roái loaïn hoaït ñoäng baûn naêng: - Haønh vi xung ñoäng: caùc haønh vi voâ nghóa, voâ côù, xaûy ra maõnh lieät nhö ñaùnh ñaäp tuùi buïi, xeù quaàn aùo, la heùt … thöôøng xuaát hieän ñoät ngoät, khoâng coù söï ñaáu tranh ñeå keàm cheá. - Say meâ xung ñoäng: khaùc voïng xaâm chieám lyù trí, cheá ngöï toaøn boä taùc phong ngöôøi beänh. Thöôøng xaûy ra töøng côn. CAÙC ROÁI LOAÏN YÙ THÖÙC 1. Roái loaïn yù thöùc baûn thaân: Thay ñoåi tình caûm, maát ñi “caùi toâi”, khoâng coøn bieát vui, buoàn. Xaûy ra trong moïi beänh taâm thaàn. - Ña nhaân caùch: coù nhieàu “con ngöôøi” khaùc nhau song song toàn taïi trong baûn thaân ngöôøi beänh. - Giaûi theå nhaân caùch: yù nghóa, haønh vi cuûa ai ñoù ñang xuaát hieän trong mình chöù khoâng phaûi cuûa mình. 2. Tri giaùc sai thöïc taïi: Caûm giaùc xung quanh khoâng coù thöïc. Ngöôøi beänh tri giaùc theá giôùi xung quanh moät caùch mô hoà, xa xoâi, cöùng nhaéc, khoâng maøu saéc, thaáp thoaùng nhö coù böùc maøn thöa che phuû ... 3. Traïng thaùi boái roái: Ngöôøi beänh thaáy baûn thaân vaø xung quanh bieán ñoåi baát thöôøng, khoâng theå giaûi thích ñöôïc. Ngöôøi beänh loä veû baêng khoaên, lo laéng, tìm kieám ... Trang 17 Giaùo trình Beänh chuyeân khoa. BS. Nguyeãn Vaên Thònh. CAÙC ROÁI LOAÏN GIAÁC NGUÛ 1. Roái loaïn luùc baét ñaàu nguû: Ngöôøi beänh leân giöôøng naêm, traèn troïc maõi ñeán nöûa ñeâm, gaàn saùng môùi nguû ñöôïc. Coù khi thöùc suoát caû ñeâm. 2. Roái loaïn ñoä daøi giaác nguû: Coù tröôøng hôïp nguû nhanh vaø saâu nhöng sau vaøi giôø ñaõ thöùc vaø khoâng theå nguû laïi ñöôïc. Coù tröôøng hôïp nguû lieân tuïc 12-16 giôø trong ngaøy. Côn buoàn nguû chôït aäp ñeán, khoâng cöôõng laïi ñöôïc. 3. Roái loaïn ñoä saâu giaác nguû: Ngöôøi beänh khoâng nguû saâu maø chæ mô maøng, nhaän thöùc ñöôïc lôø môø moïi vieäc xung quanh. Giaác nguû keøm theo nhieàu moäng mò. 4. Chöùng ñi trong giaác nguû: Coøn goïi laø mieân haønh. Trong luùc ñang nguû ngöôøi ra khoûi giöôøng, maëc quaàn aùo, ñi lang thang trong nhaø hoaëc coù nhöõng haønh ñoäng khaùc roài leân giöôøng nguû tieáp. Saùng hoâm sau thöùc daäy khoâng bieát gì veà söï vieäc toái hoâm qua. 5. Ñoäng kinh trong giaác nguû: Trong khi nguû ngöôøi beänh leân côn co giaät, trôïn maét, goàng cöùng, phaûn öùn g sôï haõi ... CAÙC HOÄI CHÖÙNG TAÂM THAÀN 1. Hoäi chöùng taâm thaàn thöïc theå: Thöôøng gaëp trong caùc beänh toån thöông thöïc theå hoaëc roái loaïn hoaït ñoäng naõo. Hoäi chöùng coù theå khôûi ñaàu caáp tính trong caùc beänh chaán thöông soï naõo, nhieãm truøng … hoaëc tieán trieån töø töø trong caùc beänh u naõo, teo naõo … Hoäi chöùng bieåu hieän baèng söï suy yeáu hoaït ñoäng taâm thaàn vôùi 3 trieäu chöùng cô baûn goïi laø tam chöùng Walther-Buel. - Trí nhôù roái loaïn: khaû naêng ghi nhôù keùm, ñaõng trí, queân caû nhöõng söï kieän gaàn ñaây nhaát. - Trí naêng giaûm suùt: sa suùt trong hoïc taäp, tính toaùn, hieåu bieát ... - Caûm xuùc khoâng oån ñònh: deã chuyeån töø traïng thaùi naøy sang traïng thaùi khaùc. Ñang buoàn boãng trôû neân vui veû hoaëc giaän döõ, ñoâi khi trôû neân khoaùi caûm ... Giaùo trình Beänh chuyeân khoa. Trang 18