Tài liệu Yêu tố ngẫu nhiên trong tập truyện pêtecbua của n.v.gogol (2016)

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN ====== ĐỖ THỊ NGỌC YẾU TỐ NGẪU NHIÊN TRONG TẬP TRUYỆN PÊTECBUA CỦA N.V.GOGOL KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học nước ngoài Người hướng dẫn khoa học TS. LÊ THỊ THU HIỀN HÀ NỘI, 2016 LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và lòng biết ơn sâu sắc tới cô giáo Tiến sĩ Lê Thị Thu Hiền - người đã trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ, chỉ bảo tận tình để tôi hoàn thành khóa luận này. Tôi cũng xin trân trọng cảm ơn các thầy, cô giáo trong khoa Ngữ văn, đặc biệt là các thầy cô trong tổ Văn học nước ngoài và các bạn sinh viên trong nhóm khóa luận đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi hoàn thành khóa luận. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày 06 tháng 05 năm 2016 Sinh viên Đỗ Thị Ngọc LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan khóa luận này là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu có tính độc lập riêng, không sao chép bất kỳ tài liệu nào và chưa công bố nội dung này ở bất kỳ đâu. Hà Nội, ngày 06 tháng 05 năm 2016 Sinh viên Đỗ Thị Ngọc MỤC LỤC MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài.................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ....................................................................................... 2 3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu...................................... 5 4. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 5 5. Giới thuyết khái niệm............................................................................ 6 6. Cấu trúc của khóa luận ........................................................................ 10 Chương 1: YẾU TỐ NGẪU NHIÊN TRONG XÂY DỰNG CỐT TRUYỆN ........................................................................................................ 11 1.1. Sự kiện, tình tiết ngẫu nhiên ............................................................ 11 1.1.1. Gặp gỡ ngẫu nhiên ........................................................................ 13 1.1.2. Trùng hợp ngẫu nhiên ................................................................... 15 1.2. Giấc mơ và ảo giác........................................................................... 17 1.3. Sự việc phi lí, lạ lùng, kì quặc ......................................................... 24 Chương 2: YẾU TỐ NGẪU NHIÊN TRONG TỔ CHỨC NHÂN VẬT . 34 2.1. Hệ thống nhân vật ............................................................................ 34 2.1.1. Kiểu nhân vật con người nhỏ bé ................................................... 35 2.1.2. Kiểu nhân vật tài năng nhưng thiếu ý chí ..................................... 41 2.1.3. Kiểu nhân vật con người thừa ....................................................... 44 2.2. Tổ chức nhân vật trong không gian ngẫu nhiên............................... 47 2.2.1. Không gian con đường .................................................................. 47 2.2.2. Không gian kì ảo của những giấc mơ ........................................... 49 2.3. Tổ chức nhân vật trong thời gian ngẫu nhiên .................................. 50 KẾT LUẬN .................................................................................................... 54 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Nền văn học Nga thế kỉ XIX là một “hiện tượng kì diệu”. Sự kì diệu ấy được thể hiện bằng sự nở rộ của một đội ngũ nhà văn Nga như những ngôi sao sáng trên bầu trời văn học. Như Đỗ Hồng Chung trong cuốn Lịch sử văn học Nga từng đưa ra nhận định: Các nhà văn Nga thế kỉ XIX “mỗi người không lặp lại người khác và không tự lặp lại mình. Nhà văn nào cũng để lại những dấu ấn riêng, đậm nét, thúc đẩy nền văn học tiến lên. Hoàn toàn có thể nói đến “chủ nghĩa hiện thực Pushkin”, “trường phái Gôgôn”, “thời kì Ôxtơrôpxki”, “truyện ngắn Sêkhốp”, “tiểu thuyết Tônxtôi”…[9, tr15]. Ở thời kì này, văn học phát triển nhiều khuynh hướng, trào lưu tư tưởng khác nhau. Đặc biệt, không thể không kể đến sự phát triển của chủ nghĩa hiện thực đến đỉnh cao tới mức giai đoạn này được gọi là “thế kỉ vàng” của văn học Nga và nó có ảnh hưởng mạnh mẽ đến văn học thế giới. Một đặc điểm thú vị nữa là văn học Nga giai đoạn này phát triển theo hướng nếu như tác giả này mở đầu thì tác giả tiếp sau sẽ phát triển và đưa nó lên đỉnh cao. Chủ nghĩa hiện thực Nga thế kỉ XIX được đánh dấu bằng sự ra đời của hàng loạt tác phẩm của đại thi hào Puskin – người được mệnh danh là “khởi đầu của mọi khởi đầu”. Kế đến, một trong số những tác giả thành công với khuynh hướng sáng tác này không thể không nhắc đến N.V.Gogol. Không phải ngẫu nhiên mà người đương thời nhận định về ông rằng: “Từ lâu, trên thế giới không có nhà văn nào có tầm quan trọng đối với dân tộc mình như Gogol đối với nước Nga” [16]. Sáng tác của ông chi phối mạnh mẽ đến các nhà văn đời sau: “Gô-gôn đã có ảnh hưởng lớn mạnh đối với sự phát triển sáng tác trào phúng của Héc-xen, Nê-cra-xốp, Séc-nư-sép-ski và đặc biệt là San-tư-cốp Se-đrin. Lãng mạn hóa những tập thể yêu tự do và anh 1 dũng như Gogol đã làm trong cuốn Ta-rax Bun-ba đó là điều mà Goóc-ki đã tiếp thu được…” [12, tr27]. Gogol luôn đấu tranh cho ngôn ngữ Nga trong sạch và giữ đúng bản chất, ông đã truyền những đặc điểm căn bản của ngôn ngữ đó cho nhà văn Tuôc-ghê-nhép, A-stơ-rốp-ki, Nê-cra-sốp. Hơn nữa sáng tác của Gogol còn có tác dụng cổ vũ các họa sĩ và nhạc sĩ Nga: “Dựa vào các đề tài của Gô-gôn, Mu-xóc-ski đã sáng tác vở kịch “Chợ Xa-ra-chin”, Rimski Cốc-xa-cốp sáng tác tác phẩm “Đêm tháng 5”, “Đêm trước lễ Sinh đản”, Chai-cốp-ski đã sáng tác vở “Đôi giầy phụ nữ”. Do ảnh hưởng của tác phẩm Ta-rax Bun-ba nhà họa sĩ Rê-pin đã sáng tác một bức tranh tuyệt tác là “Những người Za-pa-rốt-giê” [12, tr28]. Không thể kể hết được những công lao to lớn của Gogol. Ông đã để lại những tác phẩm có giá trị cho văn học Nga nói riêng và văn học nhân loại nói chung. Sáng tác của ông nói lên tiếng nói tố cáo hiện thực sâu sắc, vạch trần bản chất tàn bạo của nền chuyên chế Nga hoàng. Nền chuyên chế đó ngày càng phản động và dùng đủ mọi cách để biến nước Nga thành “trại lính và nhà lao”. Gogol đã chứng kiến tất cả những hiện thực đó và đưa vào trong tác phẩm của mình. Trong đó, các tác phẩm Đại lộ Nevxki, Bức chân dung, Chiếc áo khoác (rút từ Tập truyện Pêtecbua) là những tác phẩm đã quen thuộc từ lâu với độc giả yêu văn học. Sự yêu mến này có được không chỉ bởi đây là những tác phẩm đỉnh cao của văn học hiện thực Nga thế kỉ XIX mà còn bởi những thành công về mặt nghệ thuật mà trong đó không thể không kể đến vai trò của yếu tố ngẫu nhiên - một phạm trù cơ bản trong tư duy nghệ thuật của Gogol. Với tất cả lí do trên, chúng tôi chọn và thực hiện đề tài: Yếu tố ngẫu nhiên trong Tập truyện Pêtecbua của N.V.Gogol. 2. Lịch sử vấn đề Trong phạm vi và khả năng tiếp cận, khảo sát các nguồn thông tin, chúng tôi nhận thấy có những đánh giá sau đây: 2 Trong bài báo Gogol đã viết “Chiếc áo khoác” như thế nào của B.M.Ekhenbaum (1919), Ekhenbaum đã tập trung phân tích những thủ pháp nghệ thuật của truyện: “lưu ý đến lối kể chuyện khôi hài, trào lộng trong truyện, đến hiện tượng âm nghĩa trong ngôn ngữ của nhà văn…” [5, tr7]. Iu.N.Tưnhianov trong tác phẩm Đoxtoievxki và Gogol (Bàn về lí thuyết văn nhại -1921) có nhận định rằng thủ pháp mà Gogol sử dụng là “thủ pháp mặt nạ”: “Do chỗ tính cách những nhân vật của Gogol là mặt nạ, nên những biến cố xảy ra với các nhân vật… chỉ là sự thay đổi mặt nạ” [5, tr8]. A.L.Xlônhimxki trong công trình nghiên cứu của mình có tên Kĩ thuật trào phúng của Gogol (1923) “phát hiện ra ý nghĩa của tính phi lôgich, ông cho đó là biện pháp kĩ thuật gây không khí trào lộng bằng cách phá vỡ các mối liên hệ lôgich và nhân quả trong văn bản” [5, tr8]. V.V.Vinograđov trong các công trình nghiên cứu của mình viết vào những năm 20 của thế kỉ XX đã thấy được “mối tương quan giữa lời tác giả và lời nhân vật, về lời của người kể chuyện có vẻ như chuyển động zich-zắc theo tuyến từ tác giả đến nhân vật, về hiện tượng chuyển giọng trong lối kể chuyện trào phúng” [5, 8-9]. Cuốn Gogol (1924) của V.V.Gippius đánh dấu phương thức mới trong nghiên cứu thi pháp Gogol. Trong cuốn Nghệ thuật của Gogol (1934), tác giả A.Blưi nghiên cứu những vấn đề về thi pháp của Gogol. A.Blưi chia sự nghiệp sáng tác của Gogol thành 3 giai đoạn. Trong đó, giai đoạn đặc biệt là giai đoạn thứ hai – giai đoạn kết nối giữa thời kì sáng tác lãng mạn với tiểu thuyết Những linh hồn chết – đỉnh cao sáng tác của ông. Đây là giai đoạn “có thể được xem như là sự tổng kết sáng tác sơ kì của nhà văn, đồng thời nó là tiền đề nghệ thuật tạo nền sử thi lớn cho tác phẩm chủ yếu của ông” [5, tr6]. Tuy nhiên, giai đoạn này lại ít được nghiên cứu về mặt nghệ thuật. 3 Công trình nghiên cứu của Iu.Mann có tên Thi pháp của Gogol (1978) đã nhìn thấy trong các tác phẩm của Gogol sự hòa kết giữa các bình diện như cái hiện thực và cái viễn tưởng, mối tương quan giữa năng lực tinh thần và năng lực thể chất. Iu.Mann nói về “tính phi logic trong lời của người kể chuyện, về tính khuynh hướng của lối mỉa mai châm biếm của tác giả…” [5, tr10]. Chuyên luận của Nguyễn Huy Hoàng có tên Thi pháp truyện ngắn N.V.Gogol (2001) đã chỉ ra đặc thù tư duy nghệ thuật của N.V.Gogol trong Tập truyện Pêtecbua, khẳng định thi pháp truyện ngắn - cấu trúc nội tại của thế giới nghệ thuật của Gogol với những đặc sắc riêng của nó. Ông chỉ ra đặc thù tư duy nghệ thuật của Gogol trong Tập truyện Pêtecbua, cấu trúc không thời gian của văn bản, chỉ ra sự thống nhất của chủ đề - cốt truyện của tập truyện và các sắc thái cảm xúc, mỉa mai và grôtec. Nguyễn Huy Hoàng nghiên cứu thi pháp Tập truyện Pêtecbua trong mối quan hệ với sự tiến hóa trong sáng tác của tác giả, nhận định ngẫu nhiên là một phần trong cấu trúc nghệ thuật của Tập truyện Pêtecbua. Kỷ yếu khoa học của Trần Thị Quỳnh Nga in trong Tạp chí khoa học ĐHSP Tp. Hồ Chí Minh số 17 năm 2009 có tên Yếu tố hoang đường trong Tập truyện Pêtecbua của N.V.Gôgôn đã cho thấy vai trò của những yếu tố hoang đường xuất hiện trong tác phẩm. Như vậy, có thể khẳng định rằng các công trình nghiên cứu của các tác giả từ trước đến nay về các tác phầm của Gogol dù ít dù nhiều, bằng cách này hay cách khác đã nhận thấy sự xuất hiện cũng như vai trò quan trọng của yếu tố ngẫu nhiên trong các sáng tác của Gogol. Và qua những công trình và bài viết nêu trên chúng tôi nhận thấy việc nghiên cứu yếu tố ngẫu nhiên - một thành tố trong cấu trúc nghệ thuật của các tác phẩm của Gogol chưa được tiến hành một cách cụ thể và rõ ràng. 4 3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng chúng tôi lựa chọn nghiên cứu là yếu tố ngẫu nhiên một phạm trù trong tư duy nghệ thuật trong các tác phẩm của nhà văn Gogol. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của đề tài này là tìm hiểu yếu tố ngẫu nhiên trong ba tác phẩm Đại lộ Nevxki, Bức chân dung, Chiếc áo khoác trong Tập truyện Pêtecbua của Gogol theo bản dịch của Văn Hoàng và Phạm Thủy Ba in trong chuyên luận Thi pháp truyện ngắn N.V.Gogol của Nguyễn Huy Hoàng, NXB Đại học quốc gia Hà Nội, xuất bản năm 2001. Ngoài ra, chúng tôi còn tham khảo và đối chiếu với bản dịch của Nguyễn Hiến Lê in trong cuốn Gogol, NXB Văn nghệ TP. Hồ Chí Minh, xuất bản năm 2000. Từ đó, nhiệm vụ của chúng tôi là tập trung nghiên cứu sự biểu hiện của yếu tố ngẫu nhiên trong Tập truyện Pêtecbua trên các phương diện tổ chức cốt truyện, tổ chức nhân vật trong mối quan hệ của chúng. Chúng tôi hy vọng thông qua phạm trù này sẽ mở ra hướng nghiên cứu mới trong những sáng tác của Gogol ở những cấp độ nghiên cứu sâu hơn. 4. Phương pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp phân tích – miêu tả Đây là phương pháp đầu tiên và quan trọng khi tiến hành nghiên cứu đề tài này. Chúng tôi sẽ phân tích, miêu tả yếu tố ngẫu nhiên theo từng nhóm cụ thể về phương diện giá trị nghệ thuật và nội dung. 4.2. Phương pháp thi pháp học Yếu tố ngẫu nhiên nhìn từ góc độ sáng tạo của nhà văn thì đó là một thành công về nghệ thuật. Chúng tôi vận dụng phương pháp này để làm rõ những vấn đề gắn với yếu tố ngẫu nhiên như: chi tiết nghệ thuật, nhân vật, cốt truyện… 5 4.3. Phương pháp thống kê – phân loại Đây là phương pháp không thể thiếu khi tiến hành nghiên cứu đề tài này. Chúng tôi sẽ khảo sát thống kê yếu tố ngẫu nhiên trong các tác phẩm, sau đó là tổng hợp phân loại theo hướng nghiên cứu. 4.4. Phương pháp so sánh - đối chiếu Các tác phẩm Đại lộ Nevxki, Bức chân dung, Chiếc áo khoác sẽ được so sánh với các tác phẩm khác của văn học Nga và văn học thế giới . 5. Giới thuyết khái niệm Từ “ngẫu nhiên” rất phổ biến trong ngôn ngữ đời thường và là một thuật ngữ khoa học. Trong đời sống hàng ngày ta thường gặp nhiều sự việc ngẫu nhiên đầy bất ngờ, mới lạ mà không thể dự đoán trước được. Cùng với những việc ngẫu nhiên, yếu tố ngẫu nhiên, tính ngẫu nhiên, cái ngẫu nhiên...đã trở thành một lĩnh vực nghiên cứu thú vị đòi hỏi cao về tính lý luận lẫn thực tiễn. 5.1. Yếu tố ngẫu nhiên Từ “ngẫu nhiên” xuất hiện thường xuyên trong ngôn ngữ sinh hoạt và là một thuật ngữ chuyên dùng cho các ngành khoa học. Thuật ngữ “ngẫu nhiên”: tiếng Pháp là “le hazard”, tiếng Anh là “at random”. Khi được dịch chuyển sang tiếng Việt có thể gọi là cái, tính, sự (ngẫu nhiên). Khi nghiên cứu yếu tố ngẫu nhiên trong tác phẩm văn học chúng ta không thể tách rời với cơ sở triết học của nó. Nhà nghiên cứu L.Raxtrighin trong cuốn Thế giới ngẫu nhiên, ngẫu nhiên và ngẫu nhiên cho rằng: ngẫu nhiên là “cái có tính bất ngờ” và “sự kiện xảy ra không lí giải được nguyên nhân” [10, tr12]. Nhà văn Balzax trong Tựa Tấn trò đời cũng viết ngẫu nhiên là cái quy luật chưa được hiểu thấu. Triết học Mác – Lênin làm sáng tỏ hơn điều này khi khẳng định: “ngẫu nhiên là phạm trù chỉ cái không do mối liên hệ bản chất, bên trong kết cấu vật 6 chất, bên trong sự vật quyết định mà do các nhân tố bên ngoài, do sự kết hợp nhiều hoàn cảnh bên ngoài quyết định. Do đó, nó có thể xuất hiện, có thể không xuất hiện, có thể xuất hiện như thế này, hoặc có thể xuất hiện khác đi” [7, tr208]. Ngẫu nhiên luôn đi liền với tất nhiên tạo thành một cặp phạm trù triết học. Triết học Mác – Lênin quan niệm: “Cái tất nhiên là phạm trù chỉ do những nguyên nhân cơ bản bên trong của kết cấu vật chất quyết định và trong những điều kiện nhất định nó phải xảy ra như thế chứ không thể khác được” [7, tr208]. Tuy nhiên, cơ sở hình thành của cặp phạm trù này là khác nhau hoàn toàn. Nếu như cơ sở của tất nhiên là “bản chất bên trong của hiện tượng và biểu thị cái có tính quy luật, cái nhất thiết phải xảy ra trong những điều kiện nhất định”. Thì ngẫu nhiên có cơ sở “không phải từ bản chất của hiện tượng mà ở tác động của hiện tượng khác tới hiện tượng đó và là cái có thể có, có thể không, có thể xảy ra như thế này hoặc như thế khác” [7, tr527]. Từ đó, vai trò của chúng đối với sự phát triển của sự vật, hiện tượng cũng khác nhau: “Nếu cái tất nhiên có tác dụng chi phối sự phát triển của sự vật thì cái ngẫu nhiên có tác dụng làm cho sự phát triển của sự vật diễn ra nhanh hay chậm” [7, tr209]. Mặc dù vậy không thể phủ nhận mối quan hệ mật thiết giữa ngẫu nhiên và tất nhiên: “Cái tất nhiên bao giờ cũng thể hiện sự tồn tại của mình thông qua vô số cái ngẫu nhiên. Còn cái ngẫu nhiên là hình thức biểu hiện của cái tất nhiên đồng thời là cái bổ sung cho cái tất nhiên” [7, tr210]. Hơn nữa, tính ngẫu nhiên và tất nhiên còn có khả năng chuyển hóa lẫn nhau. Bên cạnh những tất nhiên - những gì sáng rõ có thể giải thích bằng khoa học, luôn luôn tồn tại cái ngẫu nhiên – cái có tính bất ngờ, không thể dự đoán trước. Ngẫu 7 nhiên và tất nhiên như hai mặt của thế giới tồn tại song song, có mối quan hệ qua lại với nhau. Yếu tố ngẫu nhiên đã, sẽ và đang tồn tại trong thế giới. Trong văn học và văn hóa người ta cũng nhắc đến ngẫu nhiên như một yếu tố chi phối, ảnh hưởng đến những yếu tố khác. Theo quan niệm dân gian ngẫu nhiên gắn liền với thời cơ, vận hội, may rủi, điềm báo, được mất, họa phúc... Văn họá Việt Nam có hàng loạt câu tục ngữ nói về ngẫu nhiên như: “Học tài thi phận”, “May hơn khôn”, “Mèo mù vớ cá rán”, “Chết đuối vớ được cọc”, “Buồn ngủ gặp chiếu manh”… Người Trung Quốc có những câu: “Họa cô đơn chí phúc bất trùng lai”, “Tái ông thất mã”… Từ những phân tích trên cho thấy quan niệm của triết học Mác – Lê nin và các nhà nghiên cứu đều thừa nhận sự tồn tại cũng như vai trò quan trọng của yếu tố ngẫu nhiên trong đời sống xã hội. 5.2. Yếu tố ngẫu nhiên trong tác phẩm của Gogol Yếu tố ngẫu nhiên trong văn học là một nhân tố cấu trúc nghệ thuật của truyện, là cái đã được nhận thức, lựa chọn kĩ lưỡng chứ không tùy tiện, tùy hứng. Chính vì thế, yếu tố ngẫu nhiên thể hiện dụng ý của nhà văn một cách tự nhiên nhất; đem lại hiệu quả tự sự cao; góp phần soi sáng tâm lí, số phận nhân vật. Việc sử dụng yếu tố ngẫu nhiên trong quá trình sáng tạo nghệ thuật thể hiện tài năng, bản lĩnh của người nghệ sĩ. Bởi nếu sử dụng hay sẽ đem lại hiệu quả nghệ thuật cao ngược lại nếu lạm dụng yếu tố ngẫu nhiên thì chính nó sẽ là trở lực trong tác phẩm. Yếu tố ngẫu nhiên là cái tồn tại xuyên suốt thời gian từ cổ điển đến hiện đại và trải rộng trên nền văn học phương Đông và phương Tây. Văn học Nga cũng không đi ngược lại với quy luật này. Những sáng tác của Gogol - đại biểu thứ hai của chủ nghĩa hiện thực Nga thế kỉ XIX là minh chứng thuyết phục nhất. A.Belưi trong cuốn Nghệ thuật của Gogol nói đến 3 giai đoạn 8 chính trong sáng tác của Gogol: giai đoạn thứ nhất bao gồm phần lớn các truyện ngắn lãng mạn, giai đoạn thứ hai gồm Tập truyện Pêtecbua và vở hài kịch Quan thanh tra, giai đoạn thứ ba là bộ tiểu thuyết Những linh hồn chết – tác phẩm xuất sắc bậc nhất của nền văn học hiện thực. Giai đoạn thứ hai của quá trình sáng tác có thể nói là giai đoạn tổng kết sáng tác giai đoạn trước và là tiền đề nghệ thuật tạo cái nền sử thi cho tác phẩm chủ yếu của ông. Tập truyện Pêtecbua đánh dấu sự chuyển biến từ bút pháp lãng mạn ở giai đoạn trước sang hiện thực ở giai đoạn sau. Và cũng chính từ đây ngòi bút hiện thực châm biếm của Gogol không ngừng phát triển và hoàn thiện. Phương thức sáng tác cơ bản của Gogol từ giai đoạn này trở đi là chủ nghĩa hiện thực với việc đan xen các yếu tố hiện thực và kì ảo, lạ lùng, gây nhiều bất ngờ bằng những sự việc ngẫu nhiên tạo sự hấp dẫn rất riêng. Cũng chính vì việc sử dụng cái ngẫu nhiên đan xen yếu tố hiện thực đã đem đến thành công cho các tác phẩm của Gogol. Bởi vậy, Gogol được mệnh danh là “thủy tổ” của các nhà văn giai đoạn sau: “Tất cả chúng ta đều bước ra từ Chiếc áo khoác của Gogol” (Doxtoiepxki). Quá trình sáng tác của Gogol đi từ lãng mạn đến hiện thực và Chiếc áo khoác là tác phẩm chuyển giao giữa hai giai đoạn. Trong Chiếc áo khoác có sự đan xen giữa yếu tố hiện thực và lãng mạn, trong đó phần nhiều là hiện thực. Và không thể không nhắc đến tác phẩm đỉnh cao Những linh hồn chết, tác phẩm kể về cuộc phiêu lưu phi lý của Chichikov trên khắp nước Nga phi lý. Y là một người trẻ tuổi thuộc tầng lớp trung lưu của xã hội. Chichikov đi khắp nước Nga để mua những những nô lệ đã chết nhưng chủ đất chưa khai báo tên nhằm bịp bợm vay tiền nhà nước. Những cuộc phiêu lưu của nhân vật này chứa đầy sự ngẫu nhiên và bất ngờ, thú vị một trong những yếu tố làm nên thành công rực rỡ cho tác phẩm mà nhìn vào đó người ta thấy một nước Nga thu nhỏ thời chuyên chế Nga hoàng. Sự ngẫu nhiên xuất hiện từ khi nhà văn quyết định viết tác phẩm, ông hoàn toàn không 9 có một dàn ý cụ thể nào cả, mà cứ tự nhiên để nhân vật của mình tham gia và những cuộc phiêu lưu. Trong Tự thú của tác giả, nhà văn viết: "Tôi bắt đầu viết khi chưa hề xác định được một dàn ý nào cả, chưa biết được nhân vật sẽ như thế nào. Tôi chỉ nghĩ đơn giản rằng đó là một kế hoạch nực cười được thực hiện bởi anh chàng Chichikov, bản thân nó sẽ dẫn dắt tôi tới những con người và những tính cách khác nhau”. Trong công trình nghiên cứu có tên Thi pháp truyện ngắn N.V.Gogol nhà nghiên cứu Nguyễn Huy Hoàng cũng đưa ra nhận định về vai trò của Tập truyện Pêtecbua, theo ông: Những truyện Pêtecbua là “những giai đoạn khác nhau của ý thức lãng mạn chủ nghĩa từ lối viễn tưởng ngây thơ, từ chủ nghĩa lịch sử lãng mạn chủ nghĩa phản ánh những xung đột của lí tưởng lãng mạn chủ nghĩa với hiện thực, phản ánh tính tất yếu của cái chết đối với cái đẹp, từ lãng mạn vạn năng và tính toàn vẹn đến chỗ biểu hiện bi kịch của sự cô đơn và sự lẻ loi của con người hiện thực xã hội đương thời…; cái lãng mạn bắt đầu phân ranh giới với cái hiện thực, chuyển dần sang hiện thực” [5, tr16]. Như vậy, các công trình nghiên cứu về Gogol cũng như các sáng tác của ông đều cho thấy sự xuất hiện của yếu tố ngẫu nhiên với dụng ý rõ ràng của tác giả và ngay trong quá trình sáng tác cũng mình bằng cách này hay cách khác Gogol đã sử dụng yếu tố ngẫu nhiên để xây dựng những tác phẩm lãng mạn và hiện thực của mình. 6. Cấu trúc của khóa luận Ngoài phần mở đầu và kết luận, đề tài được triển khai thành 2 chương, như sau: Chương 1: Yếu tố ngẫu nhiên trong xây dựng cốt truyện Chương 2: Yếu tố ngẫu nhiên trong tổ chức nhân vật 10 Chương 1 YẾU TỐ NGẪU NHIÊN TRONG XÂY DỰNG CỐT TRUYỆN 1.1. Sự kiện, tình tiết ngẫu nhiên Cốt truyện là một thành phần quan trọng trong tác phẩm. Có nhiều định nghĩa khác nhau về cốt truyện. Theo G.N.Posspelov trong cuốn Dẫn luận nghiên cứu văn học thì cốt truyện được hiểu là tiến trình của sự kiện. Shlovsky đề xuất cách hiểu khác cốt truyện là sự sắp xếp các sự kiện, sự việc, tình tiết của chúng trong băn bản nghệ thuật. Cuốn Lý luận văn học, Tập 2 do Trần Đình Sử chủ biên có định nghĩa: Cốt truyện là “chuỗi các sự kiện được tạo dựng trong các tác phẩm tự sự và kịch, nằm dưới lớp lời trần thuật, làm nên cái sườn của tác phẩm” [11, tr92]. Cốt truyện thực hiện nhiều chức năng khác nhau: thứ nhất, nó gắn kết các sự kiện tạo thành một chuỗi và lịch sử của một nhân vật qua đó khắc họa nhân vật; thứ hai, cốt truyện thể hiện xung đột, mâu thẫn…tái hiện bức tranh hiện thực; thứ ba, cốt truyện đem đến một ý nghĩa nhân sinh và cuối cùng là tạo sự hấp dẫn vì nó gắn liền với số phận nhân vật. Từ điển thuật ngữ văn học do Lê Bá Hán chủ biên đưa ra khái niệm: “Cốt truyện là hệ thống sự kiện cụ thể được tổ chức theo nhu cầu tư tưởng và nghệ thuật nhất định tạo thành bộ phận cơ bản, quan trọng nhất trong hình thức động của tác phẩm văn học thuộc loại tự sự và kịch” [4, tr586]. Trong cuốn 150 thuật ngữ văn học do Lại Nguyên Ân chủ biên, cốt truyện được định nghĩa “là sự phát triển hành động, tiến trình các sự việc, 11 các biến cố trong tác phẩm tự sự và kịch, đôi khi cả trong tác phẩm trữ tình” [1, tr112]. Trong Lí luận văn học do Hà Minh Đức chủ biên nhận định: “Cốt truyện là một hệ thống những diễn biến của cuộc sống, và nhất là các xung đột xã hội một cách nghệ thuật, qua đó các tính cách hình thành và phát triển trong mối quan hệ qua lại của chúng nhằm làm sáng tỏ chủ đề tư tưởng tác phẩm” [3, tr137]. Như vậy, cốt truyện là khái niệm không mang tính phổ quát cho tất cả các tác phẩm văn học mà chủ yếu được dùng cho các tác phẩm kịch và tự sự. Và hiểu một cách đơn giản cốt truyện là một hệ thống các sự kiện, tình tiết. Hạt nhân cơ bản của cốt truyện là các sự kiện, tình tiết. Nhờ nắm bắt chuỗi sự kiện, tình tiết góp phần hiểu rõ hơn về tính cách, số phận nhân vật. Sự kiện “là những biến cố, tác động, sự cố có ý nghĩa quan trọng với nhân vật, làm cho nhân vật và quan hệ của chúng không giữ nguyên hiện trạng mà biến đổi theo” [3, tr165]. Qua sự kiện, nhân vật bộc lộ tính cách và thay đổi số phận. Những sự kiện ngẫu nhiên theo dụng ý tác giả sẽ có tác dụng đẩy cốt truyện và nhân vật đến những thay đổi, bước ngoặt một cách tự nhiên nhất. Vì vậy, tổ chức hệ thống sự kiện cũng thể hiện tài năng của tác giả. Sự kiện lại được tạo thành bởi các tình tiết. Từ điển thuật ngữ văn học định nghĩa: Tình tiết là “diễn biến của cốt truyện, đơn vị của hành động trong tác phẩm tự sự, kịch, thể hiện một sự việc xảy ra trong một khoảng thời gian, không gian có thể xác định được” [4, tr344]. Vậy nên, tìm hiểu tình tiết ngẫu nhiên là tìm hiểu trật tự làm nên diễn biến của sự kiện. Tình tiết ngẫu nhiên là tình tiết được tác giả lựa chọn để gây bất ngờ và tạo ra một sự kiện mới. Do đó, nghiên cứu yếu tố ngẫu nhiên trong xây dựng cốt truyện là tìm hiểu các sự kiện, tình tiết được sắp đặt một cách 12 ngẫu nhiên nhằm thể hiện nội dung tác phẩm theo đúng dụng ý nghệ thuật của tác giả. Như đã viết ở trên A.L.Xlônhimxki trong công trình nghiên cứu của mình đã nhận thấy ý nghĩa của tính phi logic trong lời tác giả, đối thoại và cốt truyện đó là việc tạo ra tính trào lộng bằng cách phá vỡ mối liên hệ nhân – quả. Như vậy, có thể hiểu cốt truyện ngẫu nhiên là sự thay đổi trật tự sắp xếp các sự kiện, tình tiết không theo logic thông thường nhằm tạo ra những biến cố, bất ngờ có tính chất bước ngoặt trong số phận nhân vật. Ngẫu nhiên trong cốt truyện là sự phá vỡ trật tự thông thường, không tuân thủ mối quan hệ nhân quả B xảy ra do A mà chỉ là B xảy ra sau A. Hoặc đơn giản có thể hiểu là khi một sự việc đang diễn ra thì sự việc khác xen vào. Vì vậy, không thể không nhắc đến vai trò của những sự kiện, tình tiết trong cấu trúc tác phẩm. Mô hình cốt truyện truyền thống là một chuỗi các sự kiện được sắp xếp theo trật tự của thời gian với quan hệ nhân quả đậm nét giữa các sự kiện. Còn theo quan niệm mới sự kiện không còn là một yếu tố độc tôn để cấu thành cốt truyện nữa mà còn nhiều yếu tố khác như: kí ức, giấc mơ, tâm trạng… Yếu tố ngẫu nhiên xuất hiện rất nhiều trong các tác phẩm của Gogol nói chung và Tập truyện Pêtecbua nói riêng. Masinxki trong công trình nghiên cứu có tên Thế giới nghệ thuật của Gogol cũng nhận định: “Cấu trúc nghệ thuật của Tập truyện Pêtecbua dựa trên những biến cố kì quặc, khác thường”. Đối chiếu vào Tập truyện Pêtecbua ta đi tìm hiểu yếu tố ngẫu nhiên trong tổ chức cốt truyện qua các tình tiết, sự kiện(gặp gỡ ngẫu nhiên, trùng hợp ngẫu nhiên), các yếu tố kì ảo (giấc mơ, ảo giác..) và tình tiết phi lí, lạ lùng, kì quặc. 1.1.1. Gặp gỡ ngẫu nhiên Giáo trình Lí luận văn học, Tập 2 do Hà Minh Đức chủ biên có viết: “Lấy riêng một việc gặp gỡ mà nói thì bất cứ đâu, các nhân vật không gặp gỡ 13 nhau thì không thể sinh chuyện, sinh cảm xúc, sinh quan hệ. Nhưng gặp ở đâu, gặp như thế nào, trong tình huống nào là cả một sự sáng tạo độc đáo mà ở mỗi tác phẩm, mỗi nhân vật một khác” [3, tr165]. Theo đó, Gogol đã lựa chọn những tình tiết độc đáo, tác giả để cho nhân vật của mình gặp gỡ nhau hoàn toàn ngẫu nhiên, tình cờ và đầy thú vị. Trong Tập truyện Pêtecbua có nhiều cuộc gặp gỡ bất ngờ tạo ra nhiều thay đổi trong cuộc đời nhân vật. Trong truyện ngắn Đại lộ Nevxki, gặp gỡ ngẫu nhiên là cuộc gặp gỡ giữa người họa sĩ Pixcarev với cô gái tóc nâu xinh đẹp. Cuộc gặp gỡ tình cờ này diễn ra trên đại lộ Nevxki. Không có cuộc gặp gỡ nào là vô nghĩa cả, dù là gặp gỡ ngẫu nhiên, bất ngờ. Ban đầu, họa sĩ trẻ chỉ định ngắm nhìn cô nàng đẹp như “Bianca” nhưng sau đó chàng “bất giác rảo bước” không nghĩ gì đến việc cô gái có chú ý đến mình hay không. Bất ngờ, người con gái quay lại phía chàng làm lộ ra những nét xinh đẹp tuyệt trần làm Pixcarev ngập chìm trong những run rẩy, hồi hộp rồi dần như vô thức: “không nghe, không thấy, mà cũng không biết mình đang làm gì nữa” [5, tr272]. Nhà văn Gogol đã vẽ ra cuộc gặp gỡ ngẫu nhiên đầy tự nhiên, thú vị ngay ở đầu tác phẩm. Độc giả tò mò và chờ đợi kết quả của cuộc gặp gỡ đầy hứa hẹn này. Và thực sự cuộc gặp gỡ này là sự khởi đầu cho hàng loạt biến cố có tính chất bước ngoặt trong cuộc đời chàng họa sĩ trẻ. Ban đầu, dưới cái nhìn lãng mạn và có phần ngây thơ họa sĩ tưởng tượng ra một viễn cảnh tươi đẹp cho tương lai hai người – một cảnh sống giản dị mà tình nghĩa: chồng vẽ tranh, vợ ngồi cạnh khuyến khích và khâu vá… Nhưng càng tiếp xúc với cô gái thì hiện thực phũ phàng càng được khắc họạ một cách sâu sắc hơn: “Tôi đâu có phải một ả thợ khâu hoặc ả thợ giặt mà phải đi làm!” [5, tr219]. Cuối cùng, vì không chịu được hiện thực này nhân vật tìm quên trong nha phiến và kết cục là cái chết trong vô thức đầy đau đớn: “Xác anh nằm sõng sượt trên mặt đất, cổ họng bị cắt 14 đứt, con dao cạo đẫm máu quăng trên sàn nhà…nét mặt rúm ró và đôi cánh tay co quắp…” [5, tr292]. Song hành với cuộc gặp gỡ giữa họa sĩ và cô gái tóc nâu, trên đại lộ Nevxki còn diễn ra cuộc gặp gỡ ngẫu nhiên giữa trung úy Piragov với người vợ thợ thủ công Đức. Qua tình tiết ngẫu nhiên đó, tính cách của nhân vật dần dần được hé lộ. Tên trung úy lì lợm theo đuổi người thiếu phụ dù biết cô đã có chồng. Và khi bị chồng cô ta là Sille phát hiện, Piragov vẫn tỏ ra khoái chí, hắn coi việc theo đuổi phụ nữ có chồng là chiến công và còn đem khoe với các sĩ quan khác. Ngay cả khi bị từ chối hắn vẫn lì lợm, hành động lỗ mãng. Khi bị lăng nhục, thoạt đầu tiên hắn vô cùng tức giận nhưng cơn tức tan biến ngay sau khi hắn ăn hết hai chiếc bánh ngọt và đọc tờ “Con ong phương Bắc”. Tình tiết ngẫu nhiên gặp gỡ còn góp phần hình thành một mạch truyện song song. Cả hai người cùng theo đuổi người đẹp và cùng nhận về kết cục không như ý. Nhưng ở đây kết thúc của hai nhân vật có sự tương phản với nhau, nếu như chàng họa sĩ chết vì lí tưởng không dung hòa với hiện thực thì tên trung úy lại quay về với những buổi tiệc tùng, vũ hội và quên hẳn chuyện mình đã bị lăng nhục ra sao. Một kẻ chết vì không chấp nhận được hiện thực, kẻ kia sống nhưng cũng như “linh hồn chết” vì sống vô nghĩa. Tác giả đã thiết lập hai cuộc gặp gỡ ngẫu nhiên trên cái nền của đại lộ Nevxki đầy hoa lệ với mục đích mở đầu cho những nghịch lí, những điều nực cười sắp xảy ra với cuộc đời hai nhân vật. Yếu tố ngẫu nhiên góp phần phát triển mạch truyện và tạo ra bước ngoặt trong cuộc đời nhân vật. 1.1.2. Trùng hợp ngẫu nhiên Trong Tập truyện Pêtecbua rất nhiều sự kiện, tình tiết ngẫu nhiên xảy ra trùng hợp với nhau. Trong Bức chân dung, giữa lúc người họa sĩ nghèo không còn một xu dính túi vì số tiền cuối cùng được họa sĩ dùng vào việc mua bức chân dung kì 15 quái thì chủ nhà cùng cảnh sát lại đến đòi tiền nhà. Tình cờ và bất ngờ, khi viên cảnh sát xem xét những bức tranh của họa sĩ thì gói tiền vàng rơi ra. Tình tiết trùng hợp ngẫu nhiên này đã làm thay đổi cuộc đời họa sĩ nghèo của chúng ta, khiến họa sĩ đi chệch đường với nghệ thuật chân chính và trở thành một người quay cuồng vì danh vọng, nét vẽ sáo mòn vì thị hiếu tầm thường của bọn quý tộc – khách hàng của y. Sự trùng hợp ngẫu nhiên còn xuất hiện trong phần thứ hai của Bức chân dung phần họa sĩ trẻ kể về nguồn gốc của bức tranh và nguyên mẫu của nó. Họa sĩ B - người con của họa sĩ đã sáng tạo ra bức chân dung kì quái đã kể về câu chuyện người cha của anh ta vẽ bức chân dung tên cho vay nặng lãi. Sự trùng hợp xảy ra khi họa sĩ có ý định vẽ một họa phẩm về ác quỷ thì ý nghĩ lấy nguyên mẫu là tên cho vay chợt xuất hiện: “Mình phải dùng hắn để vẽ quỷ sứ mới được” [6, tr214]. Và thế là họa sĩ bắt tay vào vẽ thì lạ thay “tên cho vay lãi ghê tởm” xuất hiện, trùng hợp ngẫu nhiên vì hắn đến với mục đích muốn họa sĩ vẽ cho mình một bức chân dung. Sự trùng hợp tình cờ này khiến nhân vật không còn phân vân mà đi ngay đến quyết định bằng lòng vẽ bức tranh: “Càng tốt. Hắn tự ý lại xin được làm quỷ trên bức tranh của mình” [5, tr215]. Tuy nhiên, khi bắt tay vào vẽ những nét vẽ đầu tiên, họa sĩ đã cảm thấy sức mạnh ghê gớm mà đầy ma quỷ: “Sức mạnh gì mà như ma quỷ! Chỉ vẽ cho hơi đúng thôi thì hắn cũng có vẻ nhấp nhỏm nhảy ra khỏi tranh rồi!” [5, tr215]. Và khi tập trung bút lực vẽ cái cặp mắt chói lọi tinh thần họa sĩ liền cảm thấy một sức nặng kì dị đè lên tâm hồn mình. Hốt hoảng, họa sĩ quyết định ngừng vẽ dù tên cho vay van nài người bằng những lời kì lạ rằng nếu nét mặt hắn được vẽ đúng thì hắn sẽ có thể sống sót. Cũng từ đó tính tình họa sĩ thay đổi hoàn toàn, bỗng trở nên sầu muộn, ưu tư, ghen ghét, đố kị. Từ sự trùng hợp ngẫu nhiên đến quyết định vẽ bức chân dung ma quái đã đem đến hàng loạt đổi thay trong cuộc đời họa sĩ đồng thời giúp ông nhận 16