Tài liệu Xác định đặc tính gây bệnh của trypanosoma evansi gây nhiễm thực nghiệm trên khỉ macaca mulatta và đặc điểm bệnh lý của khỉ được gây nhiễm

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ĐỖ VĂN CẦU XÁC ĐỊNH ĐẶC TÍNH GÂY BỆNH CỦA TRYPANOSOMA EVANSI GÂY NHIỄM THỰC NGHIỆM TRÊN KHỈ MACACA MULATTA VÀ ĐẶC ĐIỂM BỆNH LÝ CỦA KHỈ ĐƯỢC GÂY NHIỄM LUẬN VĂN THẠC SĨ HÀ NỘI, NĂM 2015 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ĐỖ VĂN CẦU XÁC ĐỊNH ĐẶC TÍNH GÂY BỆNH CỦA TRYPANOSOMA EVANSI GÂY NHIỄM THỰC NGHIỆM TRÊN KHỈ MACACA MULATTA VÀ ĐẶC ĐIỂM BỆNH LÝ CỦA KHỈ ĐƯỢC GÂY NHIỄM CHUYÊN NGÀNH : THÚ Y MÃ SỐ : 60.64.01.01 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS PHẠM NGỌC THẠCH HÀ NỘI, NĂM 2015 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tôi xin cam đoan rằng các thông tin trích dẫn trong luận văn đều đã được chỉ rõ nguồn gốc. Mọi sự giúp đỡ đã được cảm ơn. Hà Nội, ngày tháng năm 2015 Tác giả luận văn Đỗ Văn Cầu Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Nông nghiệp Page ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, trước hết tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới: PGS.TS. Phạm Ngọc Thạch, Trưởng bộ môn Nội - Chẩn - Dược - Độc chất, Khoa Thú y, Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam, người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực tập và hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Chủ nhiệm Khoa Thú y, các thầy cô giảng dạy và nghiên cứu trong Khoa Thú y; Bộ môn Nội - Chẩn - Dược - Độc chất, Khoa Thú y, Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam đã tận tình giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn này. Chân thành cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp cùng gia đình đã giúp đỡ, động viên tôi hoàn thành chương trình học tập. Hà Nội, ngày tháng năm 2015 Tác giả luận văn Đỗ Văn Cầu Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Nông nghiệp Page iii MỤC LỤC Lời cam đoan ii Lời cảm ơn iii Mục lục iv Danh mục bảng viii Danh mục hình ix Danh mục các từ viết tắt x MỞ ĐẦU 1 1 Đặt vấn đề 1 2 Mục tiêu của đề tài 2 Chương 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 3 1.1 Lịch sử nghiên cứu Tiên mao trùng, bệnh Tiên mao trùng do 3 T.evansi 1.2 Một số hiểu biết về Trypanosoma evansi 5 1.2.1 Vị trí của T.evansi trong hệ thống phân loại động vật học 5 1.2.2 Đặcđiểm hình thái, cấu tạo của T.evansi 6 1.2.3 Một số đặc tính sinh học của Trypanosoma evansi 9 1.3 Những nghiên cứu về miễn dịch Tiên mao trùng 11 1.3.1 Cấu trúc kháng nguyên của T.evansi 11 1.3.2 Miễn dịch học của bệnh Tiên mao trùng 14 1.4 Những nghiên cứu về dịch tễ học Tiên mao trùng 17 1.4.1 Phân bố địa lý của Tiên mao trùng 17 1.4.2 Vật chủ và vật môi giới truyền bệnh Tiên mao trùng 19 1.4.3 Tuổi vật chủ, mùa mắc bệnh 22 1.5 Biến đổi bệnh lý của gia súc mắc bệnh tiên mao trùng do T.evansi 23 1.5.1 Đặc điểm bệnh lý 23 1.5.2 Triệu chứng của gia súc mắc bệnh Tiên mao trùng do T.evansi 25 1.5.3 Bệnh tích của bệnh Tiên mao trùng 26 Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Nông nghiệp Page iv 1.6 Một số chỉ tiêu sinh lý, sinh hóa máu trâu, bò mắc bệnh Tiên mao trùng do T.evansi 27 1.7 Chẩn đoán bệnh Tiên mao trùng 29 1.7.1 Chẩn đoán lâm sàng 29 1.7.2 Chẩn đoán trong phòng thí nghiệm 29 1.8 Phòng trị bệnh Tiên mao trùng 32 1.8.1 Phòng bệnh 32 1.8.2 Điều trị bệnh 34 CHƯƠNG 2 ĐỊA ĐIỂM, ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG, VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 36 2.1 Địa điểm nghiên cứu 36 2.2 Thời gian nghiên cứu 36 2.3 Đối tượng nghiên cứu 36 2.4 Nguyên liệu nghiên cứu 36 2.4.1 Động vật thí nghiệm 36 2.4.2 Giống Trypanosoma evansi 36 2.5 Nội dung nghiên cứu 37 2.5.1 Kiểm tra sự có mặt của Trypanosoma evansi trong máu của khỉ sau khi gây nhiễm (12 giờ, 24 giờ, 48 giờ, 72 giờ, 96 giờ, 120 giờ). 37 2.5.2 Theo dõi sự xuất hiện các triệu chứng lâm sàng và chỉ tiêu lâm sàng của khỉ sau khi gây nhiễm (12 giờ, 24 giờ, 48 giờ, 72 giờ, 96 giờ, 120 giờ). 37 2.5.3 Khảo sát sự biến đổi chỉ tiêu sinh lý máu ở khỉ Macaca Mulatta sau khi gây nhiễm (12 giờ, 24 giờ, 48 giờ, 72 giờ, 96 giờ, 120 giờ). 37 2.5.4 Khảo sát sự biến đổi chỉ tiêu sinh hóa máu ở khỉ Macaca Mulatta sau khi gây nhiễm (12 giờ, 24 giờ, 48 giờ, 72 giờ, 96 giờ, 120 giờ). 2.6 Phương pháp nghiên cứu 37 37 2.6.1 Gây nhiễm thực nghiệm T.evansi trên động vật thí nghiệm 37 2.6.2 Các phương pháp tiến hành phát hiện Tiên mao trùng 38 Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Nông nghiệp Page v 2.6.4 Xác định một số chỉ tiêu sinh lý máu khỉ 38 2.6.5 Các chỉ tiêu sinh hóa máu 39 2.6.5 Phương pháp xử lý số liệu 40 CHƯƠNG 3 KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN 41 3.1 Đặc tính gây bệnh của Trypanosoma evansi trên khỉ Macaca Mulatta 41 3.2 Kết quả theo dõi diễn biến thân nhiệt và biểu hiện lâm sàng ở khỉ Macaca Mulatta sau khi gây nhiễm Trypanosoma evansi 42 3.2.1 Kết quả theo dõi diễn biến thân nhiệt khỉ Macaca Mulatta sau 42 khi gây nhiễm Trypanosoma evansi 3.2.2 Kết quả theo dõi biểu hiện lâm sàng và bệnh tích của khỉ Macaca Mulatta được gây nhiễm T.evansi 45 3.3 Một số chỉ tiêu sinh lý, sinh hóa máu của khỉ sau khi gây nhiễm 48 T.evansi 3.3.1 Số lượng hồng cầu 48 3.3.2 Tỉ khối huyết cầu 50 3.3.3 Thể tích trung bình của hồng cầu 51 3.3.4 Hàm lượng huyết sắc tố 51 3.3.5 Lượng huyết sắc tố trung bình của hồng cầu 53 3.3.6 Số lượng bạch cầu, công thức bạch cầu của khỉ sau khi gây nhiễm T.evansi 53 3.3.7 Hàm lượng đường huyết và độ dự trữ kiềm trong máu khỉ sau gây nhiễm T.evansi 57 3.3.8 Hàm lượng protein tổng số và các tiểu phần protein trong huyết thanh của khỉ được gây nhiễm T.evansi 61 KẾT LUẬN 66 1 Khỉ Macaca Mulata là động vật mẫn cảm với T.evansi và mắc bệnh ở thể cấp tính. 66 2 T.evansi gây biến đổi hầu hết các chỉ tiêu lâm sàng cuả khỉ Macaca Mulatta Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Nông nghiệp 66 Page vi 3 Các triệu chứng lâm sàng chủ yếu xuất hiện ở khỉ Macaca Mulatta sau gây nhiễm T.evansi 66 4 Phần lớn các chỉ tiêu sinh lý, sinh hóa máu của khi bị gây nhiễm T.evansi đều bị biến đổi rõ rệt so với trước khi gây nhiễm. 66 5 Những tổn thương bệnh lý thường thấy ở khỉ Macaca Mulatta được gây nhiễm Trypanosoma evansi 67 TÀI LIỆU THAM KHẢO 68 PHỤ LỤC 71 Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Nông nghiệp Page vii DANH MỤC BẢNG STT 3.1 Trang Tên bảng Sự phát triển của Trypanososma evansi trong máu khỉ Macaca Mulatta sau gây nhiễm 41 3.2 Thân nhiệt khỉ Macaca Mulatta được gây nhiễm T.evansi (n=5) 44 3.3 Biểu hiện lâm sàng ở khỉ Macaca Mulatta sau gây nhiễm T.evansi (n=5) 45 3.4 Bệnh tích đại thể ở khỉ Macaca Mulatta sau gây nhiễm T.evansi (n=5) 47 3.5 Một số chỉ tiêu về chất lượng hồng cầu của khỉ sau khi gây nhiễm T.evansi (n = 5) 3.6 49 Hàm lượng huyết sắc tố và lượng huyết sắc tố trung bình hồng cầu của khỉ sau gây nhiễm T.evansi (n=5) 3.7 52 Số lượng bạch cầu và công thức bạch cầu ở khỉ sau khi gây nhiễm T.evansi (n = 5) 3.8 55 Hàm lượng đường huyết và độ dự trữ kiềm trong máu khỉ sau khi gây nhiễm T.evansi (n = 5) 3.9 58 Protein tổng số và các tiểu phần protein trong huyết thanh của khỉ sau khi gây nhiễm T.evansi (n = 5) Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Nông nghiệp 63 Page viii DANH MỤC HÌNH Số hình Tên hình Trang 1.1 Cấu tạo của Trypanosoma 8 3.1 T.evansi trong máu khỉ được được gây nhiễm 41 3.2 T.evansi trong tiêu bản máu khỉ gây nhiễm 41 3.3 Diễn biến thân nhiệt của khỉ Macaca Mulatta sau khi gây nhiễm T.evansi (n=5) 45 3.4 Khỉ có triệu chứng thần kinh trước khi chết. 46 3.5 Bệnh tích mổ khám khỉ sau năm ngày gây nhiễm T.evansi. 46 3.6 Phổi xuất huyết, sưng, nhục hóa 47 3.7 Tim nhão,có lấm tấm xuất huyết 47 3.8 Số lượng hồng cầu của khỉ sau gây nhiễm T.evansi (n=5) 50 3.9 Số lượng bạch cầu của khỉ sau gây nhiễm T.evansi 56 3.10 Biểu diễn hàm lượng đường huyết ở khỉ Macaca Mulatta sau gây nhiễm Trypanosoma evansi (n=5) 3.11 59 Biểu diễn độ dự trữ kiềm ở khỉ Macaca Mulatta sau gây nhiễm T.evansi (n=5) Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Nông nghiệp 61 Page ix DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CATT Card Agglutination Testfor Trypanosomiasis CS Cộng sự EDTA Ethylene diaminete traacetic acid ELISA Enzyme Linked Immuno sorbent Assay ISG Invanant Surface Glycoprotein LATEX Latex Agglutination Test PCR Polymerase Chain Reaction SAT Slide Agglutination Test T.evansi Trypanosoma evansi TMT Tiên mao trùng VAT Variant Antigennic Types Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Nông nghiệp Page x MỞ ĐẦU 1. Đặt vấn đề Hiện nay, các dịch bệnh nguy hiểm trên người và gia súc, gia cầm diễn biến ngày càng phức tạp. Trong đó, bệnh Tiên mao trùng do kí sinh trùng đường máu Trypanosoma evansi gây ra có thể làm cho con vật gầy còm, thiếu máu, làm mất dần khả năng sản xuất và khả năng sinh sản, đồng thời cũng làm giảm sức đề kháng của con vật tạo cơ hội cho các bệnh truyền nhiễm kế phát. Ngoài những vật nuôi quan trọng thường được quan tâm nghiên cứu thì khỉ là một trong những loài động vật mẫn cảm với T.evansi. Trong đó có khỉ Macaca Mullata thuộc họ khỉ Cercopi thecidae trong bộ linh trưởng Primates. Trên thế giới, khỉ vàng phân bố ở Miến Điện, Ấn Độ, Nê Pan, Thái Lan, Lào và miền nam Trung Quốc…Ở Việt Nam, khỉ vàng phân bố rộng ở các tỉnh miền núi, trung du như Tuyên Quang, Lạng Sơn, Hà Giang và Ninh Bình. Khỉ không chỉ là nguồn dược liệu quan trọng trong Đông và Tây y mà còn là loài động vật bậc cao rất gần gũi với con người về nguồn gốc và giải phẫu nên đã được dùng làm đối tượng nghiên cứu về hệ thần kinh, sự vận động, khả năng sinh sản, các bệnh ở hệ tim mạch và bệnh tiểu đường. Vì vậy, Viện Vệ sinh dịch tễ thường dùng một số lượng lớn khỉ làm động vật thí nghiệm để sản xuất vaccine Sabin phòng bại liệt cho trẻ em và các loại vaccine chống dịch sởi, viêm gan A, B, C. Đến nay, nước ta đã sản xuất được vaccine chống virut H5N1 thử nghiệm thành công trên động vật và đang xin phép thử nghiệm trên người. Holland W. G et al. (2002), đã kiểm tra và phát hiện các thú hoang châu Á nhiễm Trypanosoma evansi tự nhiên: hươu sao ở đảo Maurice; nai Cervus ở Indonesia; cừu hoang và hoẵng, linh dương ở Kazakistan, tinh tinh ở đảo Sumatra; chuột Hamster ở Ấn Độ; khỉ Maracus rheusus ở một số nước. Ở Nam Mỹ và Trung Mỹ có một số loài thú cũng bị mắc bệnh Tiên mao trùng do T.evansi gây ra ở thể cấp tính và chết bao gồm: chó rừng, khỉ ở Venezuela;, nai đuôi trắng, hươu ở Panama và Colombia. Ngoài ra các tác giả còn phát hiện một số ổ dịch ở hổ, báo Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Nông nghiệp Page 1 nuôi ở vườn bách thú Ấn Độ. Ngoài những động vật bị nhễm T.evansi tự nhiên, trong phòng thí nghiệm có thể truyền bệnh Tiên mao trùng cho các loại động vật nhỏ, chuột nhắt trắng, chuột cống trắng, thỏ, chuột lang, chồn, cầy hương, chó, mèo, trong đó chuột nhắt trắng, chuột cống trắng đặc biệt mẫn cảm với T.evansi (Lapage.G,1968). Để có thông tin khoa học về đặc tính gây bệnh của T.evansi gây bệnh thực nghiệm trên khỉ và đặc điểm bệnh lý của khỉ được gây bệnh. Chúng tôi đã tiến hành nghiên cứu đề tài: “Xác định đặc tính gây bệnh của Trypanosoma evansi gây nhiễm thực nghiệm trên khỉ Macaca Mulatta và đặc điểm bệnh lý của khỉ được gây nhiễm”. 2. Mục tiêu của đề tài - Xác định được đặc tính gây bệnh của Trypanosoma evansi trên khỉ Macaca Mulatta gây bệnh thực nghiệm. - Xác định được sự biến đổi bệnh lý (các chỉ tiêu huyết học, triệu chứng lâm sàng và bệnh tích đại thể ở các cơ quan) của khỉ Macaca Mulatta gây nhiễm T.evansi. Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Nông nghiệp Page 2 Chương 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Lịch sử nghiên cứu Tiên mao trùng, bệnh Tiên mao trùng do T.evansi Năm 1837, Donne phát hiện một loài Trychomonas trong ruột người. Năm 1841, Valentin tìm ra trùng roi Trypanosoma đầu tiên trong máu một loài cá. Sau đó, các loài Tiên mao trùng khác được phát hiện trong máu nhiều loài động vật, trong các loài được phát hiện thì loài T.evansi ký sinh và gây bệnh cho động vật đóng vai trò quan trọng. Năm 1843, Gruby đã phát hiện thấy Tiên mao trùng trong máu ếch, đặt tên là Eryganosoma sanguinis. Tiếp sau đó nhiều loài Tiên mao trùng khác lần lượt được phát hiện ký sinh gây bệnh cho động vật có vú và người. Năm 1880, Griffilt Evans tìm thấy loài Tiên mao trùng gây bệnh trong máu la, ngựa, lạc đà ở bang Punjab - Ấn Độ. Nó được xác định là một thủ phạm gây ra bệnh chung cho ngựa, la, lạc đà, trâu ở Ấn Độ được gọi chung là bệnh “Surra”. Năm 1919, Boreeho và Bernard tiến hành kiểm tra Tiên mao trùng cho 506 bò và thấy 1,2% bò có Tiên mao trùng mà vẫn khỏe mạnh bình thường. Bệnh Tiên mao trùng đã được phát hiện ở hầu hết các tỉnh thuộc Bắc Bộ: Bắc Cạn, Cao Bằng, Lai Châu, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Lào Cai, Sơn La, Bắc Giang, Phú Thọ, Quảng Yên, Yên Bái, Nam Định, Hà Tây, Ninh Bình,… Houdemer cũng đã thống kê những gia súc bị bệnh và chết do Tiên mao trùng từ 1920-1925 với tổng số 424 con, trong đó: ngựa 402 con, tỉ lệ chết 95%; bò 4 con và tỉ lệ chết là 1%; trâu 14 con và tỉ lệ chết là 3%; chó 4 con và tỉ lệ chết là 1% (Houdmer, E.F. 1925). Năm 1955, Trịnh Văn Thịnh cho biết: Các nhà khoa học đã phát hiện ổ dịch Tiên mao trùng ở Việt Bắc và Tây Bắc làm chết 2 bò, ngựa. Cũng tại đây năm 1956 lại xảy ra ổ dịch làm chết 56 con trong số bò ngựa ốm. Năm 1972, Nguyễn Hữu Nha phát hiện ổ dịch Tiên mao trùng ở bò ngoại Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Nông nghiệp Page 3 (lang trắng đen) tại nông trường Thái Bình (Quảng Ninh) làm thiệt hại 32 bò. Cũng năm 1972, Phạm Sỹ Lăng công bố kết quả điều tra tại 15 huyện thuộc Hà Nội, Nam Hà, Quảng Nam, Thanh Hóa, Bắc Thái với 2.457 trâu, số trâu nhiễm Tiên mao trùng là 251 con chiếm tỉ lệ 9,6%; và 364 bò có 15 con nhiễm Tiên mao trùng chiếm tỉ lệ 4%. Năm 2002, Holland W.G đã nghiên cứu lịch sử phát triển, hình thái, tính chất sinh vật học của Tiên mao trùng và đi đến kết luận: tất cả đều là chủng gốc châu Á, gốc châu Phi, gốc châu Mỹ và gốc châu Âu của một loài duy nhất T.evansi. Lapage.G. (1968) đã ghi nhận những loài TMT chính ký sinh ở động vật có vú và người như sau: 1. Trypanosoma evansi, ký sinh ở động vật có vú. 2. Trypanosoma brucei, ký sinh ở động vật có vú. 3. Trypanosoma equiperdum, ký sinh ở ngựa, la. 4. Trypanosoma gambiense, ký sinh ở người. 5. Trypanosoma congolense, ký sinh ở động vật có vú. 6. Trypanosoma vivax, ký sinh ở động vật có vú. 7. Trypanosoma cruzi, ký sinh ở người. 8. Trypanosoma rhodesiense, ký sinh ở người. 9. Trypanosoma simiae ký sinh ở lợn. Tiên mao trùng chưa rõ tác hại gây bệnh: 10. Trypanosoma lewisi, ký sinh ở động vật gậm nhấm. 11. Trypanosoma theileri, ký sinh ở trâu, bò. 12. Trypanosoma melophagium, ký sinh ở dê, cừu. Trong số các loài Tiên mao trùng kể trên thì Trypanosoma evansi là loài phổ biến nhất, phân bố khắp nơi trên thế giới, gây bệnh cho hầu hết các loài động vật có vú trừ người, chiếm ưu thế ở vùng cận đông châu Á và châu Mỹ La tinh. Ở nước ta hiện nay đã tìm thấy ba loài TMT đó là: 1. Trypanosoma evansi, ký sinh ở động vật có vú. 2. Trypanosoma theileri, ký sinh ở trâu, bò. Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Nông nghiệp Page 4 3. Trypanosoma lewisi, ký sinh ở chuột. 1.2. Một số hiểu biết về Trypanosoma evansi 1.2.1. Vị trí của T.evansi trong hệ thống phân loại động vật học Theo Levine et al. (1980) (Lương Văn Huấn và Lê Hữu Khương. 1997), vị trí của Tiên mao trùng trong hệ thống phân loại nguyên bào (Protozoa) như sau: Ngành Sarcomastigophora Phân ngành Mastigophora Lớp Zoomastigophorasida Bộ Kinetoplastorida Phân bộ Trypanosomatorida Họ Trypanosomatidae Donein, 1901 Giống Trypanosoma Gruby, 1843 Giống phụ Megatrypanum Hoare, 1964 Loài Trypanosoma (M) theileria Giống phụ Herpetosoma Donein, 1901 Loài Trypanosoma (H) leisi Giống phụ Schizotrypanum Chagas, 1909 Loài Trypanosoma (S) cruzi Giống phụ Duttonella Chalmers, 1918 Loài Trypanosoma (D) vivax Loài Trvpanosoma (D) uniform Giống phụ Nalmomonas Hoare, 1964 Loài Trypanosoma (N) congolense Loài Trypanosoma (N) siminae Loài Trypanosoma (N) vanhogi Giống phụ Trypanozoon Liihe, 1906 Loài Trypanosoma (T) brucei Loài Trypanosoma (T) gambience Loài Trypanosoma (T) rhodesiense Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Nông nghiệp Page 5 Loài Trypanosoma (T) equiperdum Giống phụ Pycnomonas Hoare, 1964 Loài Trypanosoma (P) suis Giống phụ Trypanosoma Gruby, 1843 Loài Trypanosoma evansi (Steel, 1885) Trong các loài Tiên mao trùng trên, có 7 loài được tổ chức Thú y Thế giới (OIE) thông báo là có khả năng gây bệnh cho người và động vật có vú, đó là: T.brucei, T.congolense, T.cruzi, T.evansi, T.gambiense, T.siminae, T.vivax. 1.2.2. Đặcđiểm hình thái, cấu tạo của T.evansi * Đặc điểm hình thái của T.evansi Trypanosoma evansi được xếp vào loại đơn hình thái (Monomorpha) Killick-Kendrick, R. (1964), đã gặp những thể bị biến mất thể cơ động (diskinetoplas). Sau khi sử dụng thuốc điều trị Berenil, Prothidium, Trypanosoma evansi khó nuôi cấy trong môi trường, những thay đổi tính kháng nguyên mất độc lực, không gây bệnh cho cả những động vật dị cảm. Chen Quijun (1992) cho biết T.evansi được xếp vào loại đơn hình thái. Trypanosoma evansi hình suốt chỉ hay hình thoi, ở giữa có nhân, không có Cytochrome. Cuối thân có kinetoplast và kinetosome, màng rung động rộng, gấp nếp rõ. Trong nguyên sinh chất có những hạt nhỏ bắt màu trắng. Theo kết quả nghiên cứu của Phạm Văn Khuê và cs. (1996), T.evansi là loại ký sinh trùng ký sinh ngoài hồng cầu, có hình thoi, dài 18-34 µm, giữa thân có một roi bắt nguồn là thể hình roi, cách đuôi khoảng 1,5 µm. Roi này chạy dọc thân tạo thành nhiều màng rung động, cuối cùng roi này lơ lửng ở phần đầu thành roi tự do dài 6 µm. Nhờ có roi, màng rung động mà T.evansi chuyển động được trong máu động vật. Tiêu bản máu nhuộm Giemsa, nguyên sinh chất bắt màu xanh nhạt. Nhân bắt màu hồng. Tiên mao trùng ký sinh trong máu hoặc ở một số tổ chức của động vật có xương sống, được truyền từ động vật bệnh sang động vật khoẻ theo phương thức cơ giới nhờ những côn trùng hút máu họ mòng Tabanidae, họ ruồi Stomoxydinae. Lê Ngọc Mỹ và cs. (1996 - 2000), đã quan sát thấy Trypanosoma evansi Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Nông nghiệp Page 6 hoàn toàn không có thể cơ động (diskinetoplast) sau khi sử dụng hoá dược Prothridium, Berenil điều trị trên động vật thí nghiệm. Một số loài Tiên mao trùng có thể quan sát thấy nhiều hình thái trong quá trình phát triển ở ký chủ trung gian, ký chủ cuối cùng. Hình thái Tiên mao trùng thường gặp là: 1. Thể Crithidia: thể cơ động ở trước, gần thân, từ thể cơ động xuất phát một roi, giới hạn một màng rung động ngắn, roi tự do ở phía trước. 2. Thể Leptomonas: thể cơ động hoàn toàn ở phía trước, từ thể cơ động xuất hiện một roi tự do, không có màng rung động. 3. Thể Leishmania: hình bầu dục hay hình cầu có một nhân to, một bào tử thể hình gậy, từ đó xuất phát mội cái roi chưa thành hình kết thúc ở giữa thân. 4. Thể Trypanosoma: hình dạng bình thường, nhưng có roi dính vào thân, chạy thẳng lên phía trước, không tạo thành màng rung. Hiện nay người ta đã đưa ra những khái niệm để phân biệt hình thái của Tiên mao trùng theo 6 dạng: 1. Trypamastigote: Tiên mao trùng có hình dạng bình thường. 2. Spimastigote: Tiên mao trùng có hình thái như Crithidia. 3. Chosnomastigote: Tiên mao trùng có roi chạy thẳng theo thân, không tạo thành màng rung động, không có những nếp gấp khúc. 4. Promastigote: Tiên mao trùng có hình thái giống như Leptomonas. 5. Amastigote: Tiên mao trùng có hình thái giống như Leishmanian. 6. Phaeromastigote: Tiên mao trùng có hình thái giống như Leishmania nhưng có roi có một đoạn tự do ngoài thân. * Đặc điểm cấu tạo của T.evansi Nhìn chung, cấu trúc từ ngoài vào trong của Tiên mao trùng được chia thành 3 phần chính: - Vỏ: ngoài cùng là lớp vỏ dày 10 - 15 nm, vỏ được chia làm 3 lớp (lớp ngoài và lớp trong cùng tiếp giáp với nguyên sinh chất dầy hơn lớp giữa). Lớp vỏ ngoài cùng được cấu tạo từ các phân tử glycoprotein luôn biến đổi (Vanant Glycoprotein Surface -VGS). Tiếp giáp với lớp trong cùng là 9 cặp vi ống xếp song song dọc theo Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Nông nghiệp Page 7 chiều dài thân Tiên mao trùng. Chính nhờ sự sắp xếp của các cặp vi ống nên Tiên mao trùng có dạng hình suốt chỉ mảnh (Nguyễn Quốc Doanh, 1998). - Nguyên sinh chất: gồm lớp trong và lớp ngoài. Trong nguyên sinh chất có chứa các nội quan: ribosome có màu thẫm xen kẽ vùng không bào màu sáng, mitochrondno, reticulum (lưới nội bào), mạng lưới golgi và đặc biệt là kinetoplast (thể cơ động) - là nơi roi sinh ra và chứa DNA và cũng là một điểm rất riêng của Tiên mao trùng. Lượng KADN chiếm khoảng 10 - 20% DNA của toàn bộ cơ thể, bao gồm 2 loại cấu trúc vòng DNA đó là: vòng lớn (maxicircles) và vòng nhỏ (minicircles). Hình 1.1: Cấu tạo của Trypanosoma A - Roi B - Tổ hợp cytoskeleton H - Phần thân chính I - Bộ máy Golgi C - Nhân D - Ty thể E - Thể cơ động kinetoplast F - Thể đặc J - Lưới nội sinh chất K - Màng rung L - Nơi tiếp xúc của roi với màng rung M - Nơi tiếp xúc của roi với thân G - Túi tiên mao Vòng nhỏ có kích thước 1Kb và có khoảng 1000 bản sao. Bản sao mật mã di truyền của chuỗi vòng nhỏ mã hoá cho “Guide RNA” có chức năng điều khiển quá trình sao mã và giải mã của maxicircle. Số lượng vòng lớn vào khoảng 20-25 và kích thước trung bình của mỗi vòng khoảng 20Kb tuỳ theo loài. Các DNA của maxicircle là giống nhau và có chứa các gen mã hoá cho các enzym giúp cho quá trình trao đổi chất của Tiên mao trùng. Nhưng một điều đặc biệt là Trypanosoma Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Nông nghiệp Page 8 evansi lại không có DNA maxicircle. Điều đó giải thích tại sao trong vòng đời phát triển của mình, Trypanosoma evansi không có khả năng nhân lên trong vật chủ môi giới truyền bệnh giống T.brucei hay T.equiperdum. - Nhân: nhân Tiên mao trùng có chứa ADN, hình bầu dục hoặc hình trứng. Nhân thường nằm ở vị trí trung tâm hoặc gần vị trí trung tâm cơ thể. Ngoài nhân, về phía cuối thân còn có thể kinetoplast chứa AND (KADN). Từ kinetoplast có một roi chạy vòng quanh thân lên đầu và ra phía ngoài cơ thể thành một roi tự do. Roi của Tiên mao trùng có lớp vỏ ngoài cùng giống lớp vỏ của thân. Trong roi có 9 cặp vi ống ở xung quanh và một cặp ở trung tâm, xếp song song dọc chiều dài roi (Nguyễn Quốc Doanh, 1998). Phạm Sỹ Lăng (1982), cho biết: Trypanosoma evansi thuộc giống Trypanosoma,nó có hình suốt chỉ thon, mảnh, hai đầu tròn hoặc nhọn. Thân là một khối nguyên sinh chất, giữa có một nhân, cuối thân có một thể cơ động (kinetoblast), hay còn gọi là hạch cơ động. Từ thể cơ động hoặc gần thể cơ động xuất hiện một roi đính vào thân, chạy dọc lên phía trước tạo thành màng rung động nhiều nếp gấp do có một đoạn tự do ở phía trước. Cũng có Tiên mao trùng trong giai đoạn phát triển không có roi. Theo Ventura R.M et al. (2002), cấu trúc cơ bản của T.evansi cũng giống như cấu trúc của các loài Tiên mao trùng khác thuộc họ Trypanosomatidae. Tế bào có hình suốt chỉ là nhờ các vi ống xếp song song nằm dọc theo chiều dài dưới màng tế bào. Chuyển động liên tục của Tiên mao trùng được hoạt hoá bởi một roi bắt nguồn từ thể cơ động. Ở chỗ roi nhập vào thân tế bào có một chỗ lõm trên bề mặt tế bào gọi là túi roi. Chính phần này của màng tế bào là nơi thực hiện các quá trình bài tiết, quá trình hấp thu các chất dinh dưỡng của Tiên mao trùng. 1.2.3. Một số đặc tính sinh học của Trypanosoma evansi Đặc tính sinh học của T.evansi là cơ sở khoa học để tìm ra các biện pháp tiêu diệt mầm bệnh cũng như nuôi cấy mầm bệnh ở ngoài cơ thể động vật. Đồng thời cũng có thể chủ động về giống T.evansi trong nghiên cứu và sản xuất kháng nguyên phục vụ cho công tác chẩn đoán bệnh. Theo Trịnh Văn Thịnh (1967), T.evansi được truyền từ động vật này Học viện Nông nghiệp Việt Nam – Luận văn Thạc sỹ Khoa học Nông nghiệp Page 9