Tài liệu Vận dụng phương pháp khai thác và sử dụng số liệu thống kê trong dạy học địa lí lớp 12 trung học phổ thông theo định hướng phát triển năng lực

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM VŨ HỒNG THÁI VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP KHAI THÁC VÀ SỬ DỤNG SỐ LIỆU THỐNG KÊ TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC Ngành: Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Địa lí Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Đỗ Văn Hảo THÁI NGUYÊN, 2020 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu của luận án là khách quan, trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các trích dẫn, các số liệu và kết quả tham khảo dùng để so sánh đều có nguồn trích dẫn rõ ràng. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm và chịu mọi hình thức kỷ luật theo quy định cho lời cam đoan của mình. TÁC GIẢ Vũ Hồng Thái i LỜI CẢM ƠN Tác giả xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới thầy giáo hướng dẫn khoa học là TS. Đỗ Văn Hảo đã hướng dẫn, giúp đỡ và tạo điều kiện để tôi thực hiện luận văn này. Tác giả xin chân thành cảm ơn tập thể các Thầy, Cô giáo trong khoa Địa lí, phòng Sau đại học trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ tác giả trong quá trình nghiên cứu, học tập và hoàn thành luận văn. Xin chân thành cảm ơn các Thầy, Cô giáo đang dạy môn Địa lí ở một số trường THPT và các em HS các trường THPT đã giúp đỡ tác giả trong quá trình điều tra, khảo sát và thực hiện một số nội dung liên quan đến đề tài luận văn. Mặc dù bản thân đã rất nỗ lực, cố gắng song khó tránh khỏi những hạn chế thiếu sót. Kính mong Quý thầy, cô giáo và những người quan tâm đóng góp ý kiến để luận văn được hoàn thiện hơn. Xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 8 năm 2020 TÁC GIẢ LUẬN VĂN Vũ Hồng Thái ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...........................................................................................................i LỜI CẢM ƠN .................................................................................................................i MỤC LỤC ................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN ..........................................v DANH MỤC CÁC BẢNG ......................................................................................... vii DANH MỤC CÁC HÌNH.......................................................................................... viii MỞ ĐẦU .......................................................................................................................1 1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................................1 2. Lịch sử nghiên cứu.....................................................................................................2 3. Mục tiêu nghiên cứu ..................................................................................................6 4. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................................6 5. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu .................................................................................6 6. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ....................................................................7 7. Cấu trúc đề tài ............................................................................................................9 NỘI DUNG .................................................................................................................11 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP KHAI THÁC VÀ SỬ DỤNG SỐ LIỆU THỐNG KÊ TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12 THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ..................................................................................................11 1.1. Những vấn đề về đổi mới giáo dục phổ thông ......................................................11 1.1.1. Định hướng đổi mới chương trình giáo dục phổ thông .....................................11 1.1.3. Khái niệm về năng lực và định hướng phát triển năng lực ................................ 13 1.1.4. Đổi mới phương pháp dạy học nhằm chú trọng phát triển năng lực của học sinh ....................................................................................................................15 1.2. Một số vấn đề về số liệu thống kê ........................................................................17 1.2.1. Khái niệm về số liệu thống kê ...........................................................................17 1.2.2. Vai trò của số liệu thống kê trong dạy học địa lí ...............................................17 1.2.3. Phân loại số liệu thống kê ..................................................................................18 1.2.4. Thu thập số liệu thống kê ...................................................................................20 iii 1.2.5. Các nguồn tài liệu thống kê ...............................................................................21 1.2.6. Vai trò của việc sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí lớp 12 .............22 1.3. Cấu trúc, nội dung chương trình sách giáo khoa Địa lí 12 ...................................25 1.3.1. Mục tiêu giáo dục ..............................................................................................25 1.3.2. Về cấu trúc .........................................................................................................25 1.3.3. Nội dung ............................................................................................................26 1.4. Đặc điểm tâm sinh lí và năng lực hoạt động của học sinh lớp 12 Trung học phổ thông ..........................................................................................................27 1.5. Thực trạng sử dụng số liệu thống kê trong dạy học địa lí lớp 12 tại tỉnh Thái Nguyên .......28 1.6. Xu hướng tăng cường những phương tiện dạy học trong đó có vận dụng phương pháp phân tích số liệu thống kê trong dạy học địa lí lớp 12 ................33 Tiểu kết chương 1 ........................................................................................................35 Chương 2: SỬ DỤNG SỐ LIỆU THỐNG KÊ TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 ........36 2.1. Các loại số liệu thống kê trong SGK Địa lí lớp 12 ...............................................36 2.1.1. Khái quát chung về số liệu thống kê trong SGK Địa lí 12 Trung học phổ thông.............36 2.1.2. Vị trí của số liệu thống kê trong SGK Địa lí 12 ................................................38 2.2. Một số kỹ năng phân tích và sử dụng bảng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí lớp 12 .............................................................................................................38 2.2.1. Các kĩ năng sử dụng số liệu thống kê bảng số liệu, biểu đồ, bản đồ, trong SGK Địa lí 12....................................................................................................38 2.2.2. Kĩ năng ghi nhớ số liệu ......................................................................................45 2.3. Các phương pháp làm việc với các số liệu thống kê trong SGK Địa lí lớp 12 ...........51 2.3.1. Quy trình sử dụng bảng số liệu ..........................................................................52 2.3.2. Phương pháp sử dụng các số liệu thống kê riêng biệt .......................................53 2.3.3. Phương pháp sử dụng biểu đồ ...........................................................................55 2.3.4. Phương pháp sử dụng số liệu thống kê để viết báo cáo về một vấn đề Địa lí kinh tế - xã hội ..................................................................................................57 2.4. Thiết kế một số kế hoạch dạy học về phương pháp khai thác và sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí lớp 12 trung học phổ thông theo định hướng phát triển năng lực .................................................................................63 iv 2.4.1. Kế hoạch dạy học 1............................................................................................63 2.4.2. Kế hoạch dạy học 2 ............................................................................................63 2.4.3. Kế hoạch dạy học 3 ............................................................................................63 Tiểu kết chương 2 .......................................................................................................63 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ................................................................ 64 3.1. Mục đích, nguyên tắc thực nghiệm sư phạm ........................................................64 3.1.1. Mục đích thực nghiệm .......................................................................................64 3.1.2. Nguyên tắc thực nghiệm ....................................................................................64 3.2. Cách thức chọn bài thực nghiệm ..........................................................................65 3.2.1. Chọn bài thực nghiệm ........................................................................................65 3.2.2. Chọn trường thực nghiệm ..................................................................................65 3.2.3. Chọn lớp thực nghiệm .......................................................................................66 3.2.4. Chọn giáo viên dạy thực nghiệm .......................................................................66 3.2.5. Kiểm tra, đánh giá ..............................................................................................67 3.3. Nội dung và kết quả thực nghiệm .........................................................................67 3.3.1. Đề kiểm tra nhận thức của học sinh sau giờ học ...............................................67 3.3.2. Kết quả thực nghiệm ..........................................................................................67 3.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm ..............................................................................72 3.4.1. Trong giờ học .....................................................................................................73 3.4.2. Thái độ của học sinh ..........................................................................................73 3.4.3. Về hoạt động của giáo viên và học sinh ............................................................73 3.4.4. Đánh giá về mặt tâm lí sư phạm đối với học sinh .............................................74 3.5. Giải pháp nâng cao hứng thú của học sinh với môn Địa lí ...................................76 3.5.1. Cơ sở đề xuất các giải pháp ...............................................................................76 3.5.2. Các biện pháp để nâng cao hứng thú trong học tập địa lí ..................................76 Tiểu kết chương 3 ........................................................................................................77 KẾT LUẬN .................................................................................................................78 TÀI LIỆU THAM KHẢO .........................................................................................79 PHỤ LỤC........................................................................................................................ v DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN Từ viết tắt Nội dung chi tiết GV Giáo viên HS Học sinh KTXH Kinh tế xã hội PPDH Phương pháp dạy học PPTK Phương pháp thống kê SGK Sách giáo khoa SLTK Số liệu thống kê THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông TPTN Thành phố Thái Nguyên vi DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. So sánh một số đặc trưng cơ bản của chương trình định hướng nội dung và chương trình định hướng kết quả đầu ra ....................................13 Bảng 2.1. Tổng hợp số liệu thống kê và các bài tập về số liệu thống kê trong dạy học Địa lí 12 THPT (ban cơ bản) ......................................................36 Bảng 2.2. Sản lượng và giá trị sản xuất thủy sản qua một số năm ...........................42 Bảng 2.3. Sản lượng tôm nuôi, cá nuôi năm 1995 và 2005 phân theo vùng ............42 Bảng 2.4. Diện tích, dân số và mật độ dân số của 7 vùng kinh tế so với cả nước năm 2019 ..................................................................................................47 Bảng 2.5. Diện tích, dân số và mật độ dân số của 7 vùng kinh tế so với cả nước năm 2011 ..................................................................................................54 Bảng 2.6. Bảng phân bố dân cư theo các đơn vị hành chính tỉnh Thái Nguyên ............58 Bảng 2.7. Tình hình phát triển dân số của tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 20052011 (Đơn vị: người) ...............................................................................58 Bảng 2.8. Tốc độ gia tăng dân số tự nhiên tỉnh Thái Nguyên (Đơn vị: %) ..............59 Bảng 2.9: Mật độ dân số tỉnh Thái Nguyên (Đơn vị: người/km2) ............................59 Bảng 2.10: Cơ cấu lao động(Đơn vị: %) ....................................................................59 Bảng 2.11: Tổng số dân cư tỉnh Thái Nguyên phân theo giới tính và phân theo thành thị, nông thôn năm 2019. (Đơn vị: Người) ....................................59 Bảng 2.12: Tỉ lệ người dân phân theo thành phần dân tộc tại tỉnh Thái Nguyên năm 2019 ..................................................................................................59 Bảng 3.1. Danh sách các lớp tham gia thực nghiệm ................................................66 Bảng 3.2. Danh sách giáo viên Địa lí dạy thực nghiệm ...........................................66 Bảng 3.3. Tỉ lệ xếp loại kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 1 ...............................67 Bảng 3.4. Tỉ lệ xếp loại kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 2 ...............................69 Bảng 3.5. Tỉ lệ xếp loại kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 3 ...............................70 Bảng 3.6. Tổng hợp điểm TB chung của các lớp TN, ĐC .......................................71 vii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1. Biểu đồ cơ cấu sử dụng đất của Đồng bằng sông Hồng và Đồng bằng sông Cửu Long năm 2005 (%) ...................................................................57 Hình 3.1. Biểu đồ thể hiện kết quả (%) điểm của các lớp thực nghiệm và đối chứng bài thực nghiệm số 1 .......................................................................69 Hình 3.2. Biểu đồ thể hiện kết quả (%) điểm của các lớp thực nghiệm và đối chứng bài thực nghiệm số 2 .......................................................................70 Hình 3.3. Biểu đồ thể hiện kết quả (%) điểm của các lớp thực nghiệm và đối chứng bài thực nghiệm số 3 .......................................................................71 Hình 3.4. Biểu đồ thể hiện kết quả TB chung (%) điểm của các lớp thực nghiệm và đối chứng trong đợt thực nghiệm ..........................................................72 viii MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong giai đoạn hiện nay cùng với việc hội nhập và phát triển kinh tế xã hội thì cải cách giáo dục là vấn đề được chú trọng hàng đầu, việc thực hiện đổi mới phương pháp dạy học trong nhà trường ở tất cả các cấp học, bậc học nhằm tạo ra sự chuyển biến mạnh mẽ về chất lượng đào tạo, đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước đang được toàn xã hội quan tâm. Mục tiêu của nền giáo dục THPT nước ta hiện nay là giúp cho học sinh củng cố và phát triển những kết quả của giáo dục THCS, có học vấn ở trình độ THPT và những hiểu biết ban đầu về kỹ thuật và hướng nghiệp để tiếp tục học đại học, cao đẳng hoặc trung cấp, học nghề hoặc đi vào cuộc sống lao động. Để đạt được mục tiêu đó, nhà trường THPT chỉ có thể thực hiện mục tiêu trên một cách có hiệu quả bằng cách tổ chức các hoạt động giáo dục hợp lí, trong đó hoạt động chính là tổ chức giáo dục thông qua việc giảng dạy các môn học. Đối với môn Địa lí cũng vậy, có rất nhiều phương pháp để học sinh tiếp cận nguồn tri thức, trong đó phải kể đến phương pháp sử dụng số liệu thống kê có một ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Ngoài việc cung cấp và phát triển tư duy, phương pháp phân tích và sử dụng số liệu thống kê là một phương pháp tăng thêm vốn hiểu biết về kiến thức địa lí, đồng thời rèn luyện cho học sinh những kĩ năng cần thiết trong học tập, nghiên cứu. Kiến thức theo thời gian có thể quên đi nhưng cái còn lại là tư duy độc lập sáng tạo để học sinh biết tự học trong cuộc sống ngoài thực tiễn xã hội. Thực tế dạy học môn Địa lí trong giai đoạn hiện nay cho thấy: việc nâng cao chất lượng dạy và học trong nhà trường nói chung và trường THPT nói riêng là vấn đề đang được quan tâm thường xuyên. Đặc biệt ở các trường THPT, đối tượng là những học sinh đang có những thay đổi mạnh mẽ về tâm sinh lí và năng lực phát triển. Vì vậy việc tạo ra một phương pháp dạy học hợp lí, khoa học nhằm phát huy tính năng động, tích cực của học sinh để đạt kết quả cao trong học tập là rất cần thiết. Kết quả dạy học phụ thuộc vào khá nhiều nhân tố trong đó có phương pháp dạy học. Hiện nay phương pháp dạy học khá phong phú, nhưng có lẽ thích hợp với địa lí ngoài phương pháp dạy học truyền thống còn có các phương pháp nêu vấn đề, tìm tòi nghiên cứu, thảo luận…Phương pháp sử dụng khai thác số liệu thống kê trong giảng 1 dạy địa lí là một trong các phương pháp để trực quan hóa kiến thức, giúp học sinh phát huy được tính tích cực, sáng tạo trong học tập, đồng thời rèn luyện cho học sinh kĩ năng phân tích, so sánh, tổng hợp, kĩ năng xử lí số liệu, tìm ra các mối quan hệ nhân quả giữa các hiện tượng địa lí…Qua đó giúp cho học sinh nắm vững được kiến thức phong phú cả về lí thuyết và thực tiễn, đây là vấn đề có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng giảng dạy địa lí. Hệ thống các số liệu và bảng số liệu trong sách giáo khoa địa lí khá nhiều và là một bộ phận quan trọng của nội dung kiến thức mà chúng ta cần phải khai thác sử dụng để phục vụ cho việc giảng dạy và học tập. Tuy nhiên thực tế trước đây và hiện nay trong quá trình giảng dạy giáo viên chưa chú ý nhiều đến việc hướng dẫn học sinh khai thác triệt để các nội dung kiến thức trong các kênh hình (bảng, biểu đồ…), về phía học sinh do chưa chú ý nhiều đến việc học bộ môn địa lí nên các kĩ năng làm việc với bảng số liệu còn rất hạn chế. Trong thực tế, kĩ năng phân tích, khai thác bảng số liệu cũng là một nội dung quan trọng trong các kì thi (học sinh giỏi, thi tốt nghiệp, thi cao đẳng, đại học…). Bên cạnh các kiến thức lý thuyết thì việc cập nhật, sử dụng số liệu thống kê còn gặp nhiều khó khăn. Sách giáo khoa Địa lí lớp 12 có hệ thống số liệu thống kê, biểu đồ rất phong phú và đa dạng. Do vậy nghiên cứu và chỉ ra những phương pháp phân tích và sử dụng số liệu thống kê một cách có hiệu quả để phục vụ cho công việc học tập môn Địa lí là điều rất cần thiết, giúp học sinh khối 12 đạt kết quả cao trong các kì thi tốt nghiệp THPT hay đại học. Nên việc sử dụng khai thác số liệu thống kê trong dạy học địa lí là một yêu cầu bắt buộc đối với giáo viên nhằm tổ chức việc dạy học theo đặc trưng của bộ môn có hiệu quả. Với tất cả những lí do trên, tác giả đã lựa chọn nghiên cứu đề tài “Vận dụng phương pháp khai thác và sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí lớp 12 Trung học phổ thông theo định hướng phát triển năng lực” Đây là một hướng nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn, góp phần thực hiện đổi mới PPDH để nâng cao chất lượng và hiệu quả dạy học Địa lí ở nhà trường phổ thông. 2. Lịch sử nghiên cứu 2.1. Trên thế giới Đề cập đến việc phân tích bảng số liệu, xây dựng và sử dụng biểu đồ trong dạy học Địa lí có các nhà lí luận dạy học Địa lí nổi tiếng của Liên Xô trước đây như: N.N.Branxki, P.M panxetnhicova, V.A Corinxkaia…. Đã nêu rõ ý nghĩa của biểu đồ trong trực quan hóa số liệu thống kê và vai trò tác dụng đối với dạy học Địa lí, nhưng 2 các tác giả mới đề cập đến một cách khái quát chứ chưa đề ra một quy trình hay phương pháp xây dựng biểu đồ thật cụ thể. Trong cuốn “phương pháp giảng dạy Địa lí kinh tế” N.N.Branxki (1972) đã nhận định:“Việc quan sát thực tế giảng dạy đã chứng tỏ nhiều giáo viên chưa biết làm gì với số liệu thống kê, sử dụng chúng ra sao cho trực quan hơn vì đây là việc cụ thể hóa các số liệu, các dấu hiệu của biểu tượng số lượng, làm cho các chỉ số sống động để học sinh nhận thức được các tính chất cụ thể, cần thiết trong biểu tượng. Muốn vậy, cần phải xây dựng và sử dụng biểu đồ”. Theo P.M Panssetnhicova trong cuốn “Phương pháp giảng dạy Địa lí kinh tế” khi đề cập đến việc xây dựng và sử dụng biểu đồ đã chỉ ra rằng: “Trước hết là chỉnh lí số liệu để vẽ biểu đồ và sau đó là phân tích chúng làm sáng tỏ quy luật Địa lí”. Ở đây tác giả mới chỉ đề cập đến việc xây dựng và sử dụng biểu đồ một cách chung nhất chứ chưa đi sâu vào nghiên cứu cụ thể các quy trình biện pháp để phân tích và sử dụng biểu đồ. V.A Corinxkaia trong bài viết về “Những công tác độc lập của học sinh về môn Địa lí ở nhà trường phổ thông Liên Xô”. Ông đã viết: “Việc xây dựng và phân tích biểu đồ, bảng số liệu, các chỉ tiêu thống kê kinh tế là nội dung tự học của học sinh, mà người giáo viên cần nắm vững để rèn luyện và bồi dưỡng cho học sinh”. Cũng như các tác giả trên đây thì tác giả mới chỉ dừng lại ở việc nêu thông tin. Tóm lại, từ những nghiên cứu của các nhà tâm lí học, các nhà giáo dục học, cũng như mô hình học tập trải nghiệm mà các nước trên thế giới đang tiến hành đều khẳng định rõ những vai trò, tầm quan trọng của việc sử dụng số liệu thống kê trong dạy học địa lí trong việc hình thành và phát triển năng lực học sinh. Và đây cũng chính là những nội dung chúng tôi tiếp cận để vận dụng trong dạy học Địa lí ở Việt Nam nhằm tiếp cận với nền giáo dục thế giới. 2.2. Ở Việt Nam Đổi mới phương pháp giảng dạy Địa lí ở trường THPT là vấn đề được rất nhiều các nhà nghiên cứu về phương pháp dạy học địa lí, các giáo viên dạy địa lí ở trường THPT quan tâm. Ở trong nước, từ những năm 90 của thế kỉ XX, một số nhà giáo dục đã dành nhiều thời gian nghiên cứu về việc sử dụng các phương tiện kĩ thuật dạy học 3 hiện đại, phương pháp dạy học trực quan cũng được nhiều tác giả quan tâm nghiên cứu, nhằm nâng cao chất lượng dạy học bộ môn Địa lí. Tiêu biểu như: “phương pháp sử dụng các phương tiện dạy học Địa lí ở trường phổ thông” (Nxb Giáo dục, năm 1998), “phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí kinh tế - xã hội” (Nxb ĐHQG Hà Nội, năm 1997) của Nguyễn Trọng Phúc, “Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong SGK Địa lí 12” (Nxb Giáo dục, năm 2010) của Lâm Quang Dốc, Nguyễn Quốc Lập; “Lý luận dạy học Địa lí” (năm 2000) của của tác giả Nguyễn Dược, Nguyễn Trọng Phúc; “Phương tiện kĩ thuật dạy học Địa lí” (năm 2001) của Nguyễn Trọng Phúc; “lý luận dạy học Địa lí” (năm 2006) của Đặng Văn Đức; “Rèn luyện kỹ năng địa lí” (năm 2001) của Mai Xuân San; “Đổi mới dạy học Địa lí THCS” (chủ biên, năm 2005) của Nguyễn Đức Vũ… Các tác giả đều khẳng định vai trò to lớn của phương tiện dạy học nói chung, bảng số liệu thống kê nói riêng và coi đó là một điều kiện để đổi mới dạy học Địa lí ở nhà trường THPT. Các cuốn sách trên đều đề cấp đến khả năng sử dụng kênh hình (trong đó có số liệu thống kê) trong dạy học môn Địa lí ở các mức độ khác nhau. Tác giả Mai Xuân San, quan tâm nhiều đến rèn luyện kĩ năng cho HS khai thác một số loại kênh hình như: bản đồ, lược đồ, biểu đồ, tranh ảnh. Tác giả Nguyễn Đức Vũ đề cập tới phương pháp sử dụng, các kĩ năng cần hình thành cho HS thông qua khai thác các phương tiện trong dạy học như: bản đồ giáo khoa, biểu đồ, sơ đồ, tranh ảnh địa lí… Tác giả Đặng Văn Đức nhấn mạnh vai trò của các phương tiện trực quan trong dạy học Địa lí trong phát triển năng lực quan sát cho HS. Đặc biệt trong cuốn “phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí kinh tế - xã hội” Tác giả Nguyễn Trọng Phúc thống kê tất cả các dạng số liệu thống kê riêng biệt, bảng biểu, chức năng vai trò và quy trình sử dụng số liệu thông kê trong dạy học Địa lí. Tuy vậy, các đánh giá trên thường chung cho mọi cấp học, lớp học và các tác giả chưa có đánh giá về phương pháp khai thác sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí lớp 12 ở nhà trường phổ thông hiện nay. Để xác định tính khả thi và tính hiệu quả của việc sử dụng phương pháp khai thác sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí lớp 12 THPT theo định hướng phát triển năng lực cần có thực nghiệm sư phạm và điều tra thực tế. Từ 4 đó có thể xây dựng được quy trình phương pháp sử dụng bảng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí 12 - THPT theo định hướng phát triển năng lực HS và đưa ra các đề xuất kiến nghị để việc sử dụng bảng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí có hiệu quả hơn. Đây là hướng nghiên cứu đúng đắn, đáp ứng nhu cầu dạy và học Địa lí hiện nay. Tác giả luận văn đã đi theo hướng nghiên cứu này. Thời gian gần đây, nhiều công trình nghiên cứu của nghiên cứu sinh và học viên cao học đã quan tâm tới việc đổi mới phương pháp dạy học trong dạy học Địa lí ở trường phổ thông như: “Vận dụng phương pháp Graph vào giảng dạy Địa lí lớp 6 và lớp 8” (luận án Tiến sĩ khoa học giáo dục, năm 1993) của Hoàng Việt Anh; “Sử dụng kênh hình để tổ chức các hoạt động nhận thức cho học sinh trong dạy học Địa lí lớp 9 theo hướng tích cực” (luận án Tiến sĩ khoa học giáo dục, năm 2010) của Ngô Thị Hải Yến; “Phương pháp khai thác kênh hình trong dạy học Địa lí ở lớp 7 THCS” (luận văn Thạc sĩ khoa học giáo dục, 2005) của Nguyễn Hữu Huấn; “Phương pháp khai thác kênh hình trong dạy học Địa lí lớp 11 THPT theo hướng tích cực” (luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục, 2005) của Nguyễn Thị Dung; “Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong môn Địa lí 10 THPT tại tỉnh Yên Bái” (luận văn Thạc sĩ khoa học giáo dục, 2009) của Hà Phúc Thuận; Nguyễn Lâm Tới “Rèn luyện kĩ năng sử dụng số liệu thống kê và biểu đồ trong dạy học Địa lí 12 THPT ban cơ bản”, Luận văn thạc sĩ, 2010. Vi Thị Huệ “Vận dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực vào giảng dạy nội dung Địa lí trong môn KHXH ở mô hình trường học mới”, Luận văn thạc sĩ, 2017. Hoàng Việt Hà “Vận dụng quan điểm tích hợp trong dạy học Địa lí lớp 12”, Luận văn thạc sĩ, 2017. Phương pháp sử dụng số liệu thống kê có thể dùng trong tất cả các quá trình giảng bài của giáo viên, học tập và làm bài tập của học sinh. Nó giúp cho bài giảng của giáo viên thêm sinh động hơn và học sinh tái hiện, tích cực tổng hợp khắc sâu thêm kiến thức. Vì vậy việc nghiên cứu sử dụng số liệu thống kê trong dạy học địa lí sẽ tiếp tục được nhiều tác giả nghiên cứu và hoàn thiện hơn phương pháp dạy học tích cực này. Như vậy, trong những tài liệu trong nước và ngoài nước mà tác giả đã tiếp cận có liên quan đến của đề tài, các nội dung đề cập đến vai trò của số liệu thống kê trong dạy học địa lí. Các tài liệu này cũng làm rõ khái niệm, nội dung, cách khai thác và các bước sử dụng số liệu thống kê trong dạy học địa lí. Song, cho đến nay vẫn chưa có công trình nào đề cập tới cách thức sử dụng số liệu thống kê trong môn Địa lí ở tỉnh Thái Nguyên, 5 nhất là trong một lớp học cụ thể (như lớp 12). Kế thừa các thành tựu nghiên cứu của các nhà khoa học trong và ngoài nước, chúng tôi thấy rằng cần phải coi trọng về vai trò, các phương pháp hướng dẫn học sinh ở nhà trường phổ thông trong việc khai thác số liệu thống kê triệt để phục vụ trong học tập và các kì thi, kiểm tra quan trong. Đặc biệt là bộ môn Địa lí nói chung và Địa lí kinh tế - xã hội nói riêng phải thật sự hiệu quả, để HS dễ dàng chiếm lĩnh tri thức, rèn luyện cho HS năng lực tư duy, tính tích cực, có các quan điểm khoa học, nhân sinh quan đúng đắn trước những vấn đề đang đặt ra đối với địa phương, với đất nước và toàn cầu. 3. Mục tiêu nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề lí luận về phương pháp phân tích và sử dụng bảng số liệu thống kê, đề tài tập trung thiết kế bài giảng một số bài học trong chương trình Địa lí 12 theo định hướng phát triển năng lực học sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy học Địa lí ở trường phổ thông tỉnh Thái Nguyên. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tổng quan các tài liệu nghiên cứu liên quan để làm căn cứ thực hiện luận văn - Đưa ra được các yêu cầu và nguyên tắc của việc sử dụng một số PPDH môn Địa lí lớp 12 theo định hướng phát triển năng lực HS. - Đưa ra quy trình sử dụng bảng số liệu thống kê và thiết kế một số kế hoạch dạy học cụ thể trong chương trình Địa lí 12. - Tổ chức thực nghiệm sư phạm nhằm đánh giá tính khả thi, hiệu quả của việc sử dụng SLTK trong dạy học Địa lí 12. - Đề xuất một số biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả của bài giảng khi sử dụng SLTK vào trong dạy học Địa lí lớp 12 - THPT ở tỉnh Thái Nguyên. 5. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 5.1. Đối tượng nghiên cứu Nghiên cứu các nội dung về số liệu thống kê, tính hiệu quả của việc sử dụng SLTK trong dạy học Địa lí 12 và cách thức ứng dụng quy trình sử dụng bảng số liệu thống để kê thiết kế bài giảng Địa lí lớp 12 THPT. 5.2. Phạm vi nghiên cứu - Giới hạn về không gian lãnh thổ: Nghiên cứu và thực nghiệm trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. 6 - Giới hạn về thời gian: Luận văn được thực hiện từ năm 2019 - 2020. 6. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu đề tài, chúng tôi đã sử dụng những quan điểm và phương pháp nghiên cứu chính sau: 6.1. Quan điểm nghiên cứu 6.1.1. Quan điểm lịch sử Quan điểm lịch sử logic trong nghiên cứu khoa học giáo dục chính là việc thực hiện quá trình nghiên cứu đối tượng bằng phương pháp lịch sử. Tìm hiểu phát hiện sự nảy sinh phát triển của giáo dục trong những thời gian và không gian cụ thể, với những hoàn cảnh điều kiện cụ thể để phát triển cho được quy luật tất yếu của quá trình sư phạm. Giúp cho người nghiên cứu gắn việc nghiên cứu lí luận với nghiên cứu thực tiễn, giúp cho nhà nghiên cứu tìm thấy hoàn cảnh của sự xuất hiện, sự phát triển và diễn biến quá trình của đối tượng. Mặt khác, giúp người nghiên cứu phát hiện tính quy luật tất yếu của sự phát triển và đề xuất các biện pháp để cải tạo thực trạng. Vận dụng quan điểm này vào việc xây dựng các phương pháp khai thác sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí lớp 12 để thấy được những thay đổi của phương pháp giảng dạy trong từng giai đoạn phát triển và xu hướng đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo. 6.1.2. Quan điểm thực tiễn Quan điểm thực tiễn trong nghiên cứu khoa học cho phép ta nhìn thấy sự xuất hiện, phát triển, diễn biến và kết thúc của các sự vật, hiện tượng trong thực tiễn, phát huy quy luật tất yếu của sự phát triển đối tượng. Giúp các nhà khoa học kiểm tra kết quả nghiên cứu trong hoạt động thực tiễn giáo dục, cải tạo thực tiễn giáo dục. Mọi vấn đề nghiên cứu trong khoa học giáo dục phải xuất phát từ thực tiễn giáo dục và phải phục vụ hoạt động giáo dục. Quan điểm thực tiễn là luận điểm quan trọng của phương pháp luận, là quan điểm giúp nhìn nhận vấn đề mang tính thực tế, các phương pháp vận dụng để phân tích số liệu trên lớp phải mang tính linh hoạt, khách quan, hiệu quả. Đồng thời giúp cho việc xây dựng nội dung và nhìn thấy được các mặt hạn chế hoặc khó khăn khi thực hiện giúp giải quyết các vấn đề đó trơn chu hơn, thúc đẩy việc học tập của học sinh sẽ ít gặp phải các khó khăn, lúng túng. Vì vậy muốn khai thác triệt để có hiệu quả các số liệu thì phải trải qua thực tiễn. 7 6.1.3. Quan điểm tổng hợp Tính tổng hợp được xem là tiêu chuẩn hàng đầu trong đánh giá giá trị của các công trình khoa học về địa tổng thể. Trong nghiên cứu Địa lí đây là quan điểm quan trọng nhằm tổng hợp nghiên cứu đồng bộ và toàn diện các số liệu thống kê được đề cập đến trong chương trình sách giáo khoa Địa lí 12 - THPT. Đồng thời phát hiện và xác định những đặc điểm đặc thù của các số liệu thống kê. 6.1.4. Quan điểm hệ thống Không một sự vật, hiện tượng nào tồn tại một cách độc lập, riêng lẻ mà là một bộ phận của toàn thể chứa đựng vật thể ấy. Quan điểm hệ thống yêu cầu khi nghiên cứu phải xem xét các đối tượng toàn điện, nhiều mặt nhiều mối quan hệ trong trạng thái vận động và phát triển trong những hoàn cảnh, điều kiện cụ thể để tìm ra bản chất và các quy luật vận động của đối tượng. Tính hệ thống làm đề tài trở nên logic, thông suốt và sâu sắc. Trong đề tài việc vận dụng phương pháp khai thác sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí lớp 12 được đặt trong vấn đề đổi mới và hoàn thiện phương pháp giảng dạy cho học sinh trong nhà trường THPT và trên quy mô cả nước. Vì vậy cần phải tìm hiểu các mối quan hệ qua lại, các tác động ảnh hưởng giữa các yếu tố trong một hệ thống và giữa các hệ thống để đánh giá chính xác vấn đề nghiên cứu. 6.1.5. Quan điểm công nghệ dạy học Công nghệ dạy học là sự sắp xếp công việc dạy và học theo một hệ thống đặc biệt được thiết kế nhằm cung cấp kiến thức cho người học theo một kết quả đã dự đoán trước; điều hành quá trình dạy học một cách có hiệu quả để đưa người học đạt đến mục tiêu học tập đặc biệt. Và công nghệ dạy học coi quá trình dạy học như một quy trình công nghệ, có mục đích rõ ràng, có đầu vào, đầu ra và có quá trình tác động. Hiện nay công nghệ dạy học đang là một hướng tiếp cận quan trọng để đổi mới phương pháp dạy học Địa lí trong nhà trường phổ thông. GV cần thiết phải vận dụng quan điểm này vào quá trình dạy học hướng dẫn học sinh sử dụng bảng số liệu thống kê trong môn Địa lí 12 - THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh. 6.2. Phương pháp nghiên cứu 6.2.1. Phương pháp thu thập, xử lí tài liệu 8 Tác giả sử dụng phương pháp thu thập và xử lí số liệu để thu thập các tài liệu, số liệu liên quan đến các bài học thuộc chương trình sách giáo khoa địa lí 12- THPT. Thu thập nhiều tài liệu khác nhau từ nhiều nguồn khác nhau như: Sách, báo, tạp chí chuyên ngành, thông tin điện tử chính thống, các luận văn, các đề tài đã được nghiệm thu và các công trình khoa học có liên quan đến vấn đề nghiên cứu. 6.2.2. Phương pháp điều tra, khảo sát thực tế Điều tra khảo sát thực tế những giáo viên, học sinh có liên quan đến việc sử dụng số liệu thống kê trong dạy học và học tập môn Địa lí. 6.2.3. Phương pháp phân tích hệ thống Đây là phương pháp thường được áp dụng trong nghiên cứu khoa học. Phương pháp này đòi hỏi khi nghiên cứu phải đặt nó trong mối quan hệ tương quan với phương pháp khác, với các yếu tố khác trong hệ thống kiến trúc từ cao xuống thấp, từ đơn giản đến phức tạp. Việc nghiên cứu số liệu thống kê trong dạy học Địa lí cũng cần tuân thủ theo nguyên tắc trên. 6.2.4. Phương pháp toán thống kê Đây là phương pháp cần thiết trong vấn đề tiếp cận và nghiên cứu đề tài.Trên cơ sở thu thập thông tin, tư liệu từ nhiều nguồn, nhiều lĩnh vực khác nhau đảm bảo cho khối lượng thông tin đầy đủ, chính xác, đáp ứng được mục đích của đề tài, từ đó lựa chọn được các nội dung tiêu biểu từ bảng số liệu thống kê để ứng dụng, lồng ghép vào giảng dạy Địa lí lớp 12-THPT. 6.2.5. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Thực nghiệm sư phạm là phương pháp thu thập thông tin về sự thay đổi số lượng và chất lượng trong nhận thức và hành vi của các đối tượng giáo dục do nhà khoa học tác động đến chúng bằng một số tác nhân điều khiển và đã được điều tra. Thực nghiệm là phương pháp đặc biệt cho phép tác động lên đối tượng nghiên cứu một cách chủ động, can thiệp có ý thức vào quá trình diễn biến tự nhiên để hướng quá trình ấy diễn ra theo mục đích mong muốn của nhà nghiên cứu. 7. Cấu trúc đề tài Ngoài các phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn được kết cấu thành 3 chương: 9 Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc vận dụng phương pháp khai thác và sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí lớp 12 THPT theo định hướng phát triển năng lực. Chương 2: Sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí lớp 12. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm. 10 NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP KHAI THÁC VÀ SỬ DỤNG SỐ LIỆU THỐNG KÊ TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12 THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC 1.1. Những vấn đề về đổi mới giáo dục phổ thông 1.1.1. Định hướng đổi mới chương trình giáo dục phổ thông Đổi mới chương trình giáo dục phổ thông hiện hành đang thực sự là một cuộc cải cách, căn bản, toàn diện nền giáo dục nước nhà, giữ vai trò quyết định trong chiến lược phát triển con người Việt Nam của thời đại mới, bởi vậy nội dung này được toàn Đảng, toàn dân, toàn xã hội quan tâm. Những quan điểm và đường lối chỉ đạo của nhà nước về đổi mới giáo dục nói chung và giáo dục trung học nói riêng được thể hiện trong nhiều văn bản, đặc biệt trong các văn bản sau đây: Báo cáo chính trị Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI của Đảng Cộng Sản Việt Nam; Luật Giáo dục số 38/2005/ QH11; Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo của Đảng Cộng sản Việt Nam; Chiến lược phát triển giáo dục giai đoạn 2011 - 2020 ban hành kèm theo Quyết định 711/QĐ-TTg ngày 13/6/2012 của Thủ tướng Chính phủ; gần đây nhất là chương trình Giáo dục phổ thông môn Địa lí (Ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26 tháng 12 năm 2018 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo). Báo cáo chính trị Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI nêu rõ: “Đổi mới chương trình, nội dung, phương pháp dạy và học, phương pháp thi, kiểm tra theo hướng hiện đại; nâng cao chất lượng toàn diện, đặc biệt coi trọng giáo dục lí tưởng, giáo dục truyền thống lịch sử cách mạng, đạo đức, lối sống, năng lực sáng tạo, kỹ năng thực hành, tác phong công nghiệp, ý thức trách nhiệm xã hội” [4]. Nghị quyết Hội nghị TW 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện GD & ĐT khẳng định: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; 11