Gia sư Thành Được
www.daythem.edu.vn
ĐI TỪ CHẠNG VẠNG TỚI ÁNH BÌNH MINH!
(Về truyện ngắn “Vợ nhặt” của nhà văn Kim Lân, SGK Ngữ văn 12, tập 2)
Đọc tác phẩm “Vợ nhặt” của nhà văn Kim Lân, có nhà thơ đã viết nên những vần thơ
xúc động và ám ảnh:
“Bốn bát bánh đúc đã thành vợ thật rồi
Xin từ điển hãy thêm từ “vợ nhặt”
Ngòi bút Kim Lân tưởng như đùa như khóc
Đói quắt quay mà tha thiết con người”
Câu chuyện nhặt vợ tưởng chừng như “tầm phơ tầm phào” đâu đó, vậy mà đã in dấu
ấn sâu đậm trong triệu triệu trái tim độc giả ngay từ khi nó mới xuất hiện trên văn đàn.
Sức hấp dẫn ấy được tạo nên từ tài năng của người cầm bút. Song, điều quan trọng hơn là
nhờ chính từ tấm lòng của một nhà văn “một lòng đi về với đất, với người, với thuần hậu
nguyên thủy của cuộc sống nông thôn”. Cái ám ảnh trong ta không chỉ từ cách tạo dựng
tình huống, xây dựng nhân vật mà đó còn là sự xung đột của những mảng màu sáng - tối
trong không gian, thời gian và cả trên những khuôn mặt người trong hành trình đấu tranh
sinh tồn và phát triển. Hành trình ấy, chúng tôi gọi đó là cuộc hành trình đi từ chạng
vạng tới ánh bình minh!
1) Từ chạng vạng trong không gian và thời gian ...
Thời gian được nhà văn Kim Lân lựa chọn trong truyện ngắn “Vợ nhặt” là cái chạng
vạng của một ngày. Nhưng đó không phải là cái chạng vạng để báo hiệu hừng đông, mà
đó là cái chạng vạng của nạn đói khủng khiếp năm 1945 đang ngoác cái miệng đen ngòm
khủng khiếp của nó ra để hòng nuốt cả dân tộc Việt Nam vào địa hạt của sự diệt chủng.
Buổi chiều, tự thân nó đã hay gợi ra nỗi buồn trong lòng người. Buổi chiều trong “Vợ
nhặt” lại càng tàn tạ, u uất. Nó đã nuốt trọn vào mình bóng dáng xanh xám như những
bóng ma của những người đói từ mạn Nam Định, Thái Bình đang trên hành trình tìm
kiếm cơ hội thoát khỏi nanh vuốt tử thần, để rồi bất lực nằm xuống trong “một cái đám
ma khổng lồ từ Quảng Trị tới Bắc Kì” thật khủng khiếp và ghê sợ: “Người chết như ngả
rạ. Không một buổi sáng nào người trong làng đi chợ, đi làm đồng không gặp ba bốn cái
thây nằm còng queo bên đường. Không khí vẩn lên mùi ẩm thối của rác rưởi và mùi gây
của xác người”. Tràng lấy vợ, mà nói đúng hơn, như nhà văn Kim Lân nói là nhặt vợ và
dẫn cô ta về nhà trong cái khung cảnh đầy mùi tử khí ấy. Hành trình của họ trở về xóm
ngụ cư cũng là hành trình đi vào vực thẳm của bóng tối xác xơ, heo hút với “từng trận
gió từ cánh đồng thổi vào, ngăn ngắt. Hai bên dãy phố, úp súp, tối om, không có nhà nào
có ánh đèn, lửa”. Bóng tối như cô đặc lại, từ một khuôn cửa tối đến “dòng sông trắng
uốn khúc trong cánh đồng tối” như đang bủa vây lấy những thân phận người. Cả không
gian của “Vợ nhặt” đặc quánh trong bóng tối, ngột ngạt trong mùi tử khí và ảm đạm, hắt
hiu trong âm thanh của tiếng quạ trên những cây gạo đầu làng cứ gào lên từng hồi thê
Gia sư Thành Được
www.daythem.edu.vn
thiết, trong âm thanh của tiếng khóc hờ tỉ tê của những gia đình có người chết đói. Đêm
tân hôn của Tràng và người vợ nhặt cũng được “gieo mầm” trên mảnh đất của bóng tối,
tiếng quạ và tiếng hờ khóc tỉ tê nghe càng rõ ...
2) ... đến cái u sầm trên những khuôn mặt người ...
Bóng tối của nạn đói khủng khiếp trước năm 1945, một nạn đói mà nói như nhà văn
Nam Cao, có lẽ đến những năm 2000 con cháu chúng ta vẫn còn nhắc lại để rùng mình,
không chỉ in bóng đen lên không gian và thời gian mà còn hằn lên nét u sầm trên những
khuôn mặt người của xóm ngụ cư nghèo khổ. Trời tối, xóm ngụ cư xác xơ, tiếng khóc hờ
của những gia đình có người chết đói, mùi đốt đống rấm, mùi tử khí và những “đám mây
quạ” đen kịt che kín cả bầu trời với những tiếng gào lên từng hồi thê thiết như đang bao
phủ một đám mây đen của sự chết chóc lên những con người đang thoi thóp. Từ đám trẻ
con đến người lớn ở xóm ngụ cư đều mang một khuôn mặt “hốc hác u tối”, một dáng
hình ủ rũ trong bóng chiều nhá nhem. Ngay cả bà cụ Tứ, mẹ Tràng, khi đón người con
dâu mới, cho dù có cố gắng bao nhiêu thì vẫn không thể không nhìn thấy “bóng tối trùm
lấy hai con mắt”. Và cả người vợ nhặt, khi đón nhận bát cháo cám trên tay bà cụ Tứ,
“đưa lên mắt nhìn, hai con mắt thị tối lại”. Rõ ràng, tất cả những con người ấy đang
không khỏi phập phồng một nỗi lo cho sự ngắc ngoải của mình bên bờ vực thẳm của cái
đói. Như vậy, bóng tối, tự thân nó đã trở thành một không gian nghệ thuật đầy ám ảnh
trong truyện ngắn “Vợ nhặt” của nhà văn Kim Lân. Đêm tối, mắt tối, khuôn mặt u tối
cùng với màu đen của những “đám mây quạ” thực sự đã trở thành những sắc màu hãi
hùng, ám ảnh tâm trí độc giả khi chứng kiến nạn đói khủng khiếp của dân tộc ta trước
Cách mạng tháng Tám năm 1945 trong tác phẩm “Vợ nhặt”. Song, viết “Vợ nhặt”, Kim
Lân không muốn hướng chúng ta về phía ám ảnh bởi bóng tối của nạn đói mà quan trọng
hơn, ông muốn chúng ta nhìn thấy ánh sáng của buổi bình minh đang ló rạng!
3) Và bình minh đã đến trong “ánh nắng của buổi sáng mùa hè sáng lóa”!
“Vợ nhặt” mở ra bằng buổi chiều chạng vạng mặt người, trong cái cảnh tối sầm lại vì
đói khát. Đêm tân hôn của đôi vợ chồng trẻ diễn ra “trong đêm khuya tiếng khóc hờ tỉ tê
nghe càng rõ”. Không gian của câu chuyện u ám, ngập ngụa trong xác người và mùi tử
khí nhưng thời gian lại không ngừng vận động. Câu chuyện kết thúc trong một buổi sáng
mùa hè sáng lóa. Ánh sáng rực rỡ ấy không chỉ tỏa ra từ vầng dương theo vòng quay tuần
hoàn của vũ trụ, mà quan trọng hơn, ánh sáng ấy được tỏa ra từ những khuôn mặt người.
Câu chuyện tầm phơ tầm phào với người đàn bà nghèo khổ, ấy vậy mà nên vợ nên chồng,
Tràng không giấu nổi niềm hạnh phúc ngập tràn trên khuôn mặt: “mặt hắn có một vẻ gì
phớn phở khác thường. Hắn tủm tỉm cười nụ một mình và hai mắt thì sáng lên lấp lánh”.
Hóa ra, trong tấm lòng người đàn ông nghèo khổ, thô vụng ấy, khát vọng hạnh phúc, khát
vọng về một mái ấm gia đình luôn hiện hữu. Khát vọng ấy mạnh mẽ đến mức, Tràng dám
lấy vợ trong cảnh “người chết đói như ngả rạ”. Tràng dường như đang chấp nhận đánh
Gia sư Thành Được
www.daythem.edu.vn
một canh bạc đầy mạo hiểm với sinh mệnh của chính anh ta và mẹ của mình. Nó cho thấy
khao khát hạnh phúc, khao khát về một mái ấm gia đình ở Tràng mãnh liệt xiết bao. Và
ngay cả những người dân xóm ngụ cư nghèo khổ, chứng kiến cảnh Tràng và người vợ
nhặt dắt díu nhau về ngã tư xóm chợ xác xơ, heo hút với những trận gió từ cánh đồng thổi
vào ngăn ngắt, “những khuôn mặt hốc hác u tối của họ bỗng dưng rạng rỡ hẳn lên”. Họ
dường như đang muốn chia sẻ với niềm vui của đôi vợ chồng trẻ, dẫu cho dù đằng sau đó
không giấu được những tiếng thở dài lo lắng cho hạnh phúc lắt lay như ngọn đèn dầu hai
xu trước gió. Ánh nắng của buổi sáng mùa hè sáng lóa ấy soi rọi vào túp lều rúm ró, vào
mảnh vườn mọc lổn nhổn những búi cỏ dại và vào từng khuôn mặt người làm bừng lên
những tia hi vọng mới. Người vợ nhặt trở về với bản tính “hiền hậu đúng mực” mà trước
đây, vì cái đói, chị phải đánh đổi nó đi để bảo toàn mạng sống; Tràng thấy trưởng thành
hơn với vai trò của người đàn ông trụ cột trong gia đình: “Bây giờ hắn mới thấy hắn nên
người, hắn thấy hắn có bổn phận phải lo lắng cho vợ con sau này”. Và đặc biệt, nhà văn
Kim Lân đã đi vào đặc tả ánh sáng tỏa ra từ khuôn mặt của bà cụ Tứ - một người mẹ
nghèo khổ mà chan chứa tình thương và lòng nhân hậu: “Bà mẹ Tràng cũng nhẹ nhõm,
tươi tỉnh khác ngày thường, cái mặt bủng beo u ám của bà rạng rỡ hẳn lên”. Cái ánh
sáng rạng rỡ rỏa ra từ khuôn mặt của người mẹ nghèo khổ ấy không chỉ là niềm vui khi
thấy đứa con trai mình cuối cùng cũng đã yên bề gia thất, mà quan trọng hơn, đó là niềm
hi vọng lớn lao vừa được nhen nhóm lên trong suy nghĩ của bà cụ Tứ. Một người đã đi
gần hết quãng đời của mình, ở cái tuổi “gần đất xa trời” ấy, hơn ai hết, bà cụ Tứ hiểu rõ
những nguy cơ của hiểm họa chết đói đang hiện hữu, chực chờ cả cái gia đình này ở phía
trước. Nhưng những giọt nước mắt lo lắng của bà đành “lặn ngược vào trong” để gieo
vào lòng các con niềm hi vọng về một cuộc sống tươi sáng hơn đang chờ đợi ở phía
trước. “Một lùm rau chuối thái rối, và một đĩa muối ăn với cháo” cộng với nồi cháo cám
“đắng chát và nghẹn bứ trong cổ” trong bữa cơm thảm hại ngày đói đang đối chọi gay
gắt, quyết liệt với ánh sáng mùa hè, với ánh sáng tỏa ra từ những khuôn mặt người,với
ánh sáng của niềm vui tỏa ra từ những câu chuyện lạc quan về tương lai, về sự sinh sôi
nảy nở. Đó còn là ánh sáng lan tỏa từ tình người nồng ấm trong bữa cơm gia đình, bởi
như chính Tràng cảm nhận “chưa bao giờ trong nhà này mẹ con lại đầm ấm, hòa hợp
như thế”. Dẫu ngoài sân đình, tiếng trống thúc thuế vẫn dồn dập; dẫu trên khuôn mặt
người mẹ già nua, khắc khổ, dấu vết lăn dài của giọt nước mắt vẫn còn đó, thì ở đây,
trong cái túp lều rúm ró này, ánh sáng vẫn là chủ đạo, tình người vẫn nồng hậu, thiết tha.
Và câu chuyện “phá kho thóc của Nhật, chia cho người đói” trở thành khúc vĩ thanh “xa
mờ và bất tận” ngân vang mãi trong lòng người đọc. Lá cờ đỏ bay phấp phới, đoàn người
chạy rầm rập, câu chuyện phá kho thóc Nhật ... dường như đang vẫy gọi, báo hiệu cho
một tương lai sẽ đến với bà cụ Tứ, với Tràng và người vợ nhặt. Tương lai ấy đang đến rất
gần, thật gần ...
Gia sư Thành Được
www.daythem.edu.vn
“Khi viết về cái đói, thường mọi người có ý nghĩ là khi đói, người ta khổ cực và chỉ
muốn chết. Tôi định viết một truyện ngắn nhưng với một ý khác là khi đói người ta không
nghĩ đến con đường chết mà chỉ nghĩ đến con đường sống. Dù ở trong tình huống bi thảm
đến đâu, dù kề bên cái chết vẫn khao khát hạnh phúc, vẫn hướng về ánh sáng, vẫn tin vào
sự sống và vẫn hi vọng ở tương lai, vẫn muốn sống, sống cho ra người”. Nhà văn Kim
Lân đã từng tâm sự những lời gan ruột như thế khi nói về truyện ngắn “Vợ nhặt”. Và
chúng ta, những người đọc chân chính vẫn sẽ tìm đọc câu chuyện này không chỉ để cảm
nhận với một thời đói khổ và tủi nhục của dân tộc, mà còn để cảm nhận được sức mạnh
của tình người và lòng lạc quan. Đó là hành trình từ buổi chiều chạng vạng mặt người;
buổi tối đen ngòm, khiếp đảm của nạn đói để đi đến ánh sáng mùa hè sáng lóa, ánh sáng
của những khuôn mặt người, ánh sáng của lòng tin, niềm hi vọng và ánh sáng đang tung
bay cùng hình ảnh lá cờ đỏ bay phấp phới ...!
Thái Văn Phú
GV trường THPT Quỳnh Lưu II
Xã Quỳnh Văn – huyện Quỳnh Lưu – tỉnh Nghệ An
Số điện thoại: 0963.730.739
- Xem thêm -
.PDF 
4 
93 
79 
