Tài liệu Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày tỉnh đồng nai báo cáo tổng kết đề tài khoa học và công nghệ cấp trường

BỘ GIÁO DUC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH BÁO CÁO TỔNG KẾT ĐỀ TÀI KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ CẤP TRƯỜNG TỔ CHỨC LÃNH THỔ NÔNG NGHIỆP TRỒNG VÀ CHẾ BIẾN CÂY CÔNG NGHIỆP DÀI NGÀY TỈNH ĐỒNG NAI Mã số: CS.2010.19.78 Cơ quan chủ trì: Khoa Địa lí Chủ nhiệm đề tài: ThS. Nguyễn Thị Bình TP. HỒ CHÍ MINH –5/2011 BỘ GIÁO DUC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH BÁO CÁO TỔNG KẾT ĐỀ TÀI KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ CẤP TRƯỜNG TỔ CHỨC LÃNH THỔ NÔNG NGHIỆP TRỒNG VÀ CHẾ BIẾN CÂY CÔNG NGHIỆP DÀI NGÀY TỈNH ĐỒNG NAI Mã số: CS.2010.19.78 Chủ nhiệm đề tài: ThS. Nguyễn Thị Bình Thành viên tham gia: ThS. Bùi Vũ Thanh Nhật TP. HỒ CHÍ MINH –5/2011 CHỮ CÁI VIẾT TẮT KT- XH: Kinh tế - xã hội TCLT: Tổ chức lãnh thổ PGS.TS: Phó Giáo sư , tiến sĩ TP.HCM: Thành phố Hồ Chí Minh CCN dài ngày: Cây công nghiệp dài ngày HTX: Hợp tác xã UBND: Ủy ban nhân dân TNHH: Trách nhiệm hữu hạn KTTĐFN: Kinh tế trọng điểm phía Nam KCN: Khu công nghiệp QL: Quốc lộ VTNN: Vật tư nông nghiệp BVTV: Bảo vệ thực vật GTSX: Giá trị sản xuất NN: Nông nghiệp TT: Trồng trọt TP: Thành phố H. Thống Nhất: Huyện Thống Nhất TÓM TẮT KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI KHOA HỌC CẤP CƠ SỞ Tên đề tài : “Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày tỉnh Đồng Nai”. Mã số: CS.2010.19.78 Chủ nhiệm đề tài: ThS. Nguyễn Thị Bình Điện thọai: 01699950668 Cơ quan chủ trì: Trường Đại học Sư phạm TPHCM Cơ quan và các nhân phối hợp: - ThS. Bùi Vũ Thanh Nhật – Giảng viên khoa Địa lý, Trường Đại học Sư phạm TPHCM. Thời gian thực hiện: Từ tháng 4 năm 2010 đến tháng 4 năm 2011 1. Mục tiêu chung Nghiên cứu, đánh giá hiện trạng phát triển cây công nghiệp dài ngày ở tỉnh Đồng Nai, từ đó tìm hiểu mối liên kết giữa trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày trên địa bàn toàn tỉnh. Nhằm khai thác tối đa các nguồn lực, tăng hiệu quả sản xuất và đáp ứng nhu cầu phát triển nông nghiệp của tỉnh Đồng Nai nói chung và phát triển cây công nghiệp dài ngày trên địa bàn toàn tỉnh nói riêng. 2. Nội dung - Tổng quan những vấn đề cơ sở lý luận và thực tiễn về tổ chức lãnh thổ nông nghiệp trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày. - Phân tích, đánh giá các nguồn lực ảnh hưởng đến sản xuất các lọai cây công nghiệp dài ngày trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. - Tìm hiểu thực trạng của việc trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày ở địa bàn nghiên cứu. - Định hướng tổ chức lãnh thổ nông – công nghiệp một cách hợp lý giữa trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày ở Đồng Nai. 3. Kết quả đạt được - Đưa ra một vài kết hợp tổ chức lãnh thổ giữa vùng nguyên liệu với các cơ sở chế biến cây cây công nghiệp dài ngày. - Xây dựng một vài mô hình kết hợp nông – công nghiệp với các địa phương có ưu thế về sản xuất các cây công nghiệp dài ngày trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. 1 - - Địa chỉ để ứng dụng: Các vùng sản xuất cây công nghiệp dài ngày chiếm ưu thế trên địa bàn tỉnh Đồng Nai SUMMARY OF RESULTS BASE-LEVEL SCIENCE SUBJECT Title: "Territorial organization of agriculture about cultivation and processing of long-term industrial crops in Dong Nai province" Code: CS.2010.19.78 Chief: Ma. Nguyen Thi Binh Telephone: 01699950668 Responsible agency: HCMC University of Pedagogy Agency and individuals to coordinate: Ma. Bui Vu Thanh Nhat - Lecturer in Geography, HCM University of Pedagogy. Implementation Time: From April 2010 to April 2011 1. Common goal Researching and assessing the development status of long-term industrial crops in Dong Nai province so that we discern the rapports between - growing and processing long-term industrial crops in the province. This helps us to exploit maximum of resources, to increase productivity and to meet the needs of agricultural development in Dong Nai province in general and development of long-term industrial crops in the province in particular. 2. Contents - Overview of the basis theory and practice of territorial organization of agriculture in the cultivation and processing of long-term industrial crops. - Analysing and evaluating the resources that affects the production of long-term industrial crops in the province of Dong Nai. 2 - Discerning the real situation of the plantation and processing plant long-term industrial research in the area. - Orientating the territorial organization in agriculture - industry appropriately between cultivation and processing of long-term industrial crops in Dong Nai. 3. Achieved results - Give some combination between the territorial organizations of raw materials to processing facilities on perennial industrial crops. - Constructing an agricultural model of combing - with the local industry has the advantage of producing long-term industrial crops in the province of Dong Nai. - Address to apply: The regional production of industrial long-term crops dominated in Dong Nai province. 3 MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................................... 3 1. Tính cấp thiết của đề tài...................................................................................................... 3 2. Mục tiêu – Nhiệm vụ – Phạm vi nghiên cứu của đề tài ................................................. 3 3. 2.1. Mục tiêu của đề tài .................................................................................................... 3 2.2. Nhiệm vụ của đề tài .................................................................................................. 4 2.3. Phạm vi nghiên cứu của đề tài ................................................................................ 4 Lịch sử nghiên cứu vấn đề.................................................................................................. 4 4. Quan điểm và phƣơng pháp nghiên cứu ......................................................................... 5 4.1. Quan điểm nghiên cứu .................................................................................................... 5 4.1.1. Quan điểm hệ thống .................................................................................................. 5 4.1.3. Quan điểm lịch sử viễn cảnh .................................................................................... 6 4.1.4. Quan điểm sinh thái và phát triển bền vững ......................................................... 6 4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................................ 6 4.2.1. Phương pháp thống kê............................................................................................. 6 4.2.2. Phương pháp điều tra thực địa ........................................................................... 7 4.2.3. Phương pháp bản đồ, biểu đồ ............................................................................. 7 4.2.4. Phương pháp hệ thống thông tin Địa lí (GIS)................................................... 7 4.2.5. Phương pháp dự báo ............................................................................................ 7 5. Cấu trúc của đề tài ................................................................................................................... 7 PHẦN NỘI DUNG ....................................................................................................................... 9 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TỔ CHỨC LÃNH THỔ NÔNG NGHIỆP TRỒNG VÀ CHẾ BIẾN CÂY CÔNG NGHIỆP DÀI NGÀY .................................................................................................................................... 9 1. 1. Cơ sở lí luận ........................................................................................................................... 9 1.1.1. Khái niệm, vai trò và đặc điểm của cây công nghiệp dài ngày ................................... 9 1.1.2. Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp ........................................................................................ 10 1.2. Cơ sở thực tiễn ..................................................................................................................... 11 1.2.1. Một sồ hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp ở Việt Nam .................................... 11 1.2.2. Hƣớng tiếp cận nghiên cứu hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày ở tỉnh Đồng Nai ............................................. 16 1 CHƢƠNG 2. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG VÀ THỰC TRẠNG TỔ CHỨC LÃNH THỔ NÔNG NGHIỆP TRỒNG VÀ CHẾ BIẾN CÂY CÔNG NGHIỆP DÀI NGÀY Ở TỈNH ĐỒNG NAI ........................................................... 17 2.1. Các nhân tố ảnh hƣởng đến việc trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày tỉnh Đồng Nai ..................................................................................................................... 17 2.1.1. Nhóm các nhân tố tự nhiên ............................................................................................. 17 2.1.2. Nhóm các nhân tố kinh tế xã hội.................................................................................... 22 2.2 Thực trạng tổ chức lãnh thổ nông nghiệp trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày ở tỉnh Đồng Nai .............................................................................................. 28 2.2.1. Vai trò của cây công nghiệp đối với sự phát triển nông nghiệp của tỉnh Đồng Nai ....................................................................................................................................... 28 2.2.2. Thực trạng tổ chức lãnh thổ nông nghiệp trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày ở Đồng Nai ...................................................................................................... 33 CHƢƠNG 3. ĐỊNH HƢỚNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP TỔ CHỨC LÃNH THỔ NÔNG NGHIỆP TRỒNG VÀ CHẾ BIẾN CÂY CÔNG NGHIỆP DÀI GÀY TỈNH ĐỒNG NAI................................................................................................... 59 3.1. Quan điểm để xây dựng định hƣớng................................................................................ 59 3.2. Định hƣớng tổ chức lãnh thổ nông nghiệp trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày ........................................................................................................................... 59 3.2.1. Đối với cao su..................................................................................................................... 59 3.2.2. Đối với cà phê .................................................................................................................... 60 3.2.3. Đối với điều ........................................................................................................................ 61 3.2.4. Đối với cây tiêu................................................................................................................... 61 3.3. Một số giải pháp trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày trên địa bàn tỉnh Đồng Nai ....................................................................................................................... 62 3.3.1. Đối với trồng và chế biến cao su ..................................................................................... 62 3.3.2. Đối với trồng và chế biến cà phê .................................................................................... 64 3.3.3. Đối với trồng và chế biến điều ........................................................................................ 67 3.3.4. Đối với trồng và chế biến tiêu ......................................................................................... 68 PHẦN KẾT LUẬN .................................................................................................................... 70 2 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đồng Nai là một tỉnh có vị trí quan trọng trong vùng kinh tế trọng điểm phía Nam, là nơi có nhiều trang trại, tổ hợp tác và hợp tác xã sản xuất nông nghiệp hoạt động mang lại hiệu quả kinh tế cao. Với những thành công của các hình thức tổ chức lãnh thổ sản xuất đó, có vai trò to lớn và ảnh hưởng trực tiếp tới sự phát triển của ngành nông nghiệp Đồng Nai nói riêng và nền kinh tế của tỉnh nói chung. Tuy nhiên, những kết quả đạt được đó vẫn còn chưa tương xứng với tiềm năng và lợi thế của tỉnh Đồng Nai, cũng như chưa đáp ứng được nhu cầu thực tiễn đặt ra. Vì vậy nghiên cứu và áp dụng một hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tiêu biểu đối với sản xuất và chế biến cây công nghiệp dài ngày trên địa bàn tỉnh Đồng Nai là việc làm cần thiết nhằm đưa ngành trồng trọt nói riêng và ngành nông nghiệp của tỉnh nói chung đi lên. Trên cơ sở lý luận của tổ chức lãnh thổ nông nghiệp, tác giả tiến hành nghiên cứu vấn đề Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày tỉnh Đồng Nai để thấy được sự tác động tổng hợp của các nguồn lực đối với tổ chức lãnh thổ nông nghiệp trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày. Đồng thời tìm hiểu tiềm năng, thực trạng phát triển và phân bố của một số cây công nghiệp dài ngày trên địa bàn toàn tỉnh cũng như thấy được mối liên hệ giữa việc trồng với chế biến cây công nghiệp dài ngày để từ đó tìm ra những giải pháp và định hướng phát triển nông nghiệp sao cho tương xứng với tiềm năng và lợi thế của tỉnh, góp phần giải quyết việc làm cho người lao động và giảm thiểu về sự chênh lệch lãnh thổ giữa các vùng trong lãnh thổ nghiên cứu. Đây là một công việc có ý nghĩa thiết thực cả về mặt cơ sở lý luận và thực tiễn góp phần vào sự nghiệp xây dựng và phát triển kinh tế của Đồng Nai nói chung và ngành nông ngiệp của tỉnh nói riêng. 2. Mục tiêu – Nhiệm vụ – Phạm vi nghiên cứu của đề tài 2.1. Mục tiêu của đề tài Xuất phát từ cơ sở lý luận và thực tiễn, mục tiêu cơ bản của đề tài là nghiên cứu, đánh giá thực trạng sản xuất các cây công nghiệp dài ngày ở tỉnh Đồng Nai (gồm cây cao su, cà phê, tiêu và diều). Đồng thời nghiên cứu một hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp gắn liền với cây công nghiệp dài ngày đó là mối liên kết giữa trồng và chế biến nhằm khai thác tối đa 3 các nguồn lực, tăng hiệu quả sản xuất và mang lại hiệu quả kinh tế cao, đáp ứng nhu cầu phát triển ngành nông nghiệp nói riêng và nền kinh tế của tỉnh nói chung. 2.2. Nhiệm vụ của đề tài - Tổng quan những vấn đề cơ sở lý luận và thực tiễn về tổ chức lãnh thổ nông nghiệp trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày - Phân tích, đánh giá các nguồn lực ảnh hưởng đến sản xuất cây công nghiệp dài ngày ở Đồng Nai; - Tìm hiểu thực trạng của việc tcrồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày ở địa bàn nghiên cứu. - Nghiên cứu mối liên kết giữa trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày (vùng nguyên liệu, các cơ sở chế biến) trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. 2.3. Phạm vi nghiên cứu của đề tài - Về thời gian: Từ năm 2000 đến nay - Về không gian: tỉnh Đồng Nai. - Về nội dung: Đề tài tập trung nghiên cứu tổ chức lãnh thổ nông nghiệp trồng và chế biến các lọai cây công nghiệp dài ngày:cà phê, điều, tiêu và cao su. 3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Tổ chức lãnh thổ trồng và chế biến nông sản cũng như liên kết nông – công nghiệp đã được nghiên cứu từ lâu và đi vào thực tiễn sản xuất của nhiều nước trên thế giới. Ở Châu Âu có mô hình đồn điền, trang trại, các công ty trồng và chế biến nông phẩm, v.v… Ở Việt Nam, mô hình liên kết nông – công nghiệp đã được nghiên cứu cả về mặt lý luận lẫn thực tiễn. Về lý luận, PGS.TS Lê Thông với cuốn sách: “Tổ chức lãnh thổ sản xuất nông nghiệp trên thế giới”, NXB Giáo dục (1986) đề cập đến bản chất và nội dung của liên kết nông – công nghiệp; PGS.TS Ngô Dõan Vịnh, TS. Nguyễn Văn Phú với tài liệu dành cho hệ đào tạo Sau Đại học: “Tổ chức lãnh thổ kinh tế – xã hội” đề cập đến phân vùng, kinh tế vùng và phân bố lực lượng sản xuất; PGS.TS Đặng Văn Phan, TS. Nguyễn Kim Hồng với giáo trình “Tổ chức lãnh thổ” do trường Đại học Sư phạm TP.HCM xuất bản (2002) đề cập đến các khái niệm, nội dung tổ chức lãnh thổ, tổ chức lãnh thổ kinh tế – xã hội Việt Nam.; PGS.TS Đặng Văn Phan với giáo trình “Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp Việt Nam” do NXB GD xuất 4 bản năm 2008 đã đề cập tới khái niệm và nội dung của tổ chức lãnh thổ nông nghiệp có liên quan đến nước ta. Về thực tiễn, một số luận án tiến sĩ đề cập đến nội dung này trong lĩnh vực trồng và chế biến cao su (Ông Thị Đan Thanh – 1986); trồng và chế biến mía (Phạm Xuân Hậu – 1993); trồng và chế biến sắn (Trịnh Thanh Sơn – 2004). Các đề tài nghiên cứu trên là những tài liệu tham khảo vô cùng qúi giá và thật sự bổ ích cho nhóm nghiên cứu chúng tôi khi thực hiện đề tài này. Tuy nhiên, về vấn đề tổ chức lãnh thổ trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày ở Đồng Nai thì vẫn còn là một vấn đề bỏ ngỏ. Trong khi vấn đề này rất cần thiết đối với quá trình phát triển kinh tế nhất là kinh tế nông nghiệp của Đồng Nai nhằm từng bước xóa đói giảm nghèo và đẩy mạnh phát triển kinh tế nông nghiệp nông thôn trên địa bàn toàn tỉnh. 4. Quan điểm và phƣơng pháp nghiên cứu Cơ sở lý luận của Chủ nghĩa Mác – Lê Nin về phép biện chứng là kim chỉ nam trong suốt quá trình nghiên cứu đề tài. Đề tài vận dụng các quan điểm truyền thống cũng như quan điểm hiện đại trong nghiên cứu Địa lí học. Đó là: 4.1. Quan điểm nghiên cứu 4.1.1. Quan điểm hệ thống Trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày tỉnh Đồng Nai luôn biến đổi do ảnh hưởng bởi sự phát triển KT – XH của tỉnh, của vùng và quốc gia cũng như những chính sách của Đảng và Nhà nước. Vì vậy, trồng và chế biến cây công nghiệp dài này luôn chịu ảnh hưởng bởi hệ thống KT – XH lớn hơn. Hệ thống KT – XH tỉnh Đồng Nai gồm các phân hệ nhỏ hơn và sự phát triển của nó phụ thuộc rất lớn vào các điều kiện tự nhiên, các đặc điểm dân cư, xã hội, v.v… Do vậy, việc nghiên cứu tổ chức lãnh thổ nông nghiệp trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày phải được xem xét như là các sự vật, hiện tượng trong một hệ thống hoàn chỉnh và không thể tách rời với sự phát triển KT – XH chung của tỉnh Đồng Nai và cả nước. 4.1.2. Quan điểm tổng hợp lãnh thổ 5 Đây là quan điểm cơ bản của Địa lí học. Tức là phải nghiên cứu các đối tượng trên một lãnh thổ để thấy sự khác biệt của lãnh thổ đó trên cơ sở đánh giá tổng hợp các nhân tố ảnh hưởng đến những nét khác biệt của vùng. Đề tài trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày cần được đặt trong bối cảnh KT – XH của tỉnh Đồng Nai có những nét đặc thù về vị trí Địa lí, điều kiện tự nhiên, tài nguyên thiên nhiên, KT – XH, lịch sử phát triển, v.v… để hình thành các khu vực trồng trọt năng suất cao, các khu vực chế biến hiện đại với nhiều sản phẩm chất luợng cao, có giá trị kinh tế. 4.1.3. Quan điểm lịch sử viễn cảnh Vấn đề trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày được phân tích theo chuỗi thời gian. Mỗi một giai đọan mang một màu sắc, một đặc điểm riêng. Vận dụng quan điểm lịch sử trong việc nghiên cứu tổ chức lãnh thổ nông nghiệp trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày tỉnh Đồng Nai nhằm đánh giá thực trạng của vấn đề này trong từng giai đọan nhất định. Trong đó đặc biệt quan tâm đến các thời điểm lịch sử quan trọng, những biến đổi KT – XH đáng chú ý nhằm đánh giá, phân tích vấn đề một cách biện chứng, khoa học. 4.1.4. Quan điểm sinh thái và phát triển bền vững Trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày có tác động rất lớn đến môi trường. Do vậy, quán triệt quan điểm sinh thái trong nghiên cứu nhằm mục đích giảm thiểu những tổn hại đối với môi trường sinh thái như suy thoái đất, ô nhiễm môi trường, cạn kiệt tài nguyên, v.v… Việc thiết lập hệ thống liên kết nông – công nghiệp trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày cũng như việc đưa ra các giải pháp cho vấn đề này cũng phải dựa trên quan điểm sinh thái và phát triển bền vững nhằm đảm bảo không làm cạn kiệt tài nguyên và suy giảm môi trường sinh thái của tỉnh Đồng Nai mà trái lại làm tăng tỷ lệ che phủ và bảo vệ môi trường. 4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu 4.2.1. Phương pháp thống kê Các tài liệu thống kê đảm bảo giá trị pháp lý được triệt để khai thác phục vụ cho việc nghiên cứu đề tài. Số liệu được thu thập, tổng hợp, xử lý trên cơ sở dữ liệu và kết quả thống kê KT – XH của Cục Thống kê tỉnh Đồng Nai, của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, của Sở Kế họach và Đầu tư cùng các cơ quan Ban ngành quản lý khác của tỉnh. 6 Đề tài cũng sử dụng các nguồn số liệu của các tổ chức, ban ngành, số liệu thống kê về nông nghiệp, công nghiệp, dân cư, kinh tế của các vùng để so sánh, phân tích khi cần làm sáng tỏ vị trí của tỉnh Đồng Nai so với cả nước hay các địa phương trong vùng. 4.2.2. Phương pháp điều tra thực địa Để có được những số liệu bổ sung và những luận cứ đánh giá đúng nhân tố ảnh hưởng cũng như thực trạng trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày của tỉnh Đồng Nai, ngòai những số liệu thống kê thu thập được, nhóm nghiên cứu chúng tôi còn tiến hành nghiên cứu thực địa, phỏng vấn nhân dân và các cán bộ lãnh đạo. Kết quả thu thập được là cơ sở thẩm định lại những nhận định, đánh giá, dự báo trong quá trình nghiên cứu thực hiện nhiệm vụ của đề tài. 4.2.3. Phương pháp bản đồ, biểu đồ Đây là phương pháp đặc trưng trong nghiên cứu Địa lí. Chúng tôi đã thiết lập bản đồ cây công nghiệp dài ngày theo lãnh thổ trên cơ sở dữ liệu thu thập được và chồng xếp các bản đồ chuyên đề nhằm xác lập mối liên hệ giữa các đối tượng Địa lí. Đồng thời thể hiện các mối liên hệ, các tác động còn được minh họa bằng nhiều biểu đồ, đồ thị. 4.2.4. Phương pháp hệ thống thông tin Địa lí (GIS) Hệ thống thông tin Địa lí (GIS) được sử dụng phổ biến để lưu trữ, phân tích, xử lý các thông tin về mặt không gian. Sử dụng công nghệ GIS cho phép chồng xếp các thông tin Địa lí để thấy được nét đặc trưng riêng cho đối từng đối tượng Địa lí. Đề tài chủ yếu sử dụng phần mềm MapInfo để tính toán, thiết kế, biên tập bản đồ, kết hợp với công cụ vẽ biểu đồ, đồ thị minh họa cho nội dung đề tài. 4.2.5. Phương pháp dự báo Phương pháp mà chúng tôi sử dụng ở đây là phương pháp ngọai suy. Phương pháp này dựa trên nghiên cứu lịch sử của đối tượng và sự chuyển động mang tính qui luật đã được hình thành trong quá khứ và hiện tại để dự báo tương lai bằng phương pháp xử lý chuỗi thời gian của các đối tượng nghiên cứu cụ thể. 5. Cấu trúc của đề tài 7 Ngòai phần mở đầu, kết kuận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung của đề tài gồm có 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về tổ chức lãnh thổ nông nghiệp trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày Chương 2: Các nhân tố ảnh hưởng và thực trạng tổ chức lãnh thổ nông nghiệp trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày tỉnh Đồng Nai Chương 3: Định hướng tổ chức lãnh thổ nông nghiệp trồng và chế biến cây công nghiệp dài ngày tỉnh Đồng Nai 8 PHẦN NỘI DUNG CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TỔ CHỨC LÃNH THỔ NÔNG NGHIỆP TRỒNG VÀ CHẾ BIẾN CÂY CÔNG NGHIỆP DÀI NGÀY 1. 1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Khái niệm, vai trò và đặc điểm của cây công nghiệp dài ngày 1.1.1.1. Khái niệm Cây công nghiệp dài ngày hay còn gọi là cây công nghiệp lâu năm là cây trồng có thời gian sinh trưởng, cho thu hoạch dài trên một năm và sản phẩm chủ yếu làm nguyên liệu cho ngành công nghệp chế biến, đặc biệt là công nghiệp chế biến nông sản và sản xuất hàng tiêu dùng. 1.1.1.2 Vai trò - Phát triển cây công nghiệp còn khắc phục được tính mùa vụ trong sản xuất nông nghiệp, tận dụng tài nguyên đất, phá thế độc canh và góp phần bảo vệ môi trường - Phát triển cây công nghiệp dài ngày còn góp phần giải quyết việc làm cho người lao động (đặc biệt là lao động nông nhàn ở nông thôn) - Việc phát triển cây công nghiệp dài ngày sẽ mang lại hiệu quả kinh tế cao khi nó gắn liền với công nghiệp chế biến, do vậy vùng trồng cây công nghiệp dài ngày thường gắn liền với các xí nghiệp chế biến - Ở nhiều nước đang phát triển thuộc vùng nhiệt đới như nước ta thì việc phát triển cây công nghiệp dài ngày trở thành mặt hàng xuất khẩu quan trọng và mang lại nguồn thu ngoại tệ lớn cho đất nước. 9 1.1.1.3. Đặc điểm Phần lớn cây công nghiệp dài ngày là cây ưa nhiệt, ưa ẩm với biên độ sinh thái hẹp, thích hợp với các loại đất feralit, đất xám phù sa cổ Cây công nghiệp dài ngày cần nhiều lao động có kỹ thuật và kinh nghiệm sản xuất, vốn đầu tư lớn và thời gian thu hồi vốn chậm hơn một số cây trồng khác. 1.1.2. Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp 1.1.2.1. Tổng quan về tổ chức lãnh thổ nông nghiệp Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp là một hình thức tổ chức lãnh thổ kinh tế xã hội. Trong khoa học Địa lí, đặc biệt là Địa lí Xô Viết có rất nhiều nhà nghiên cứu tên tuổi đã công bố nhiều công trình liên quan tới tổ chức lãnh thổ nông nghiệp. Theo K.I. Ivanov tổ chức lãnh thổ nông nghiệp được hiểu là hệ thống liên kết không gian của các ngành, các xí nghiệp nông nghiệp và các lãnh thổ dựa trên cơ sở các quy trình kĩ thuật mới nhất, chuyên môn hoá, tập trung hoá và hợp tác hoá sản xuất, cho phép sử dụng hiệu quả nhất sự khác nhau theo lãnh thổ về điều kiện tự nhiên, kinh tế và đảm bảo năng suất lao động cao nhất. Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp gắn liền với quan điểm triết học lịch sử, nghĩa là với mỗi hình thái kinh tế xã hội sẽ có các kiểu hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tương ứng. Hiện nay, tổ chức lãnh thổ nông nghiệp gắn bó mật thiết với cuộc cách mạng khoa học kĩ thuật [7]. Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp liên quan chặt chẽ với hệ thống lãnh thổ nông nghiệp. Giữa phân hệ sản xuất và chế biến nông sản có mối quan hệ khăng khít với nhau và hình thành nên nhóm xí nghiệp liên quan trực tiếp, liên quan gián tiếp đến đất đai hoặc nhóm xí nghiệp có cả 2 đặc điểm này tuỳ theo từng thời kì. Các xí nghiệp như là thành phần của hệ thống liên hệ thông qua dòng vận chuyển nhằm đảm bảo cho sự hoạt động bình thường của cả hệ thống. Cơ sở của mối liên hệ này là quy trình kĩ thuật và chuyên môn hoá của các xí nghiệp trong việc sản xuất sản phẩm do những khác biệt về lãnh thổ tạo nên. Ở nhiều nước kinh tế phát triển đã và đang hình thành nhiều hệ thống lãnh thổ nông nghiệp, trong đó phổ biến rộng rãi nhất là các hệ thống lãnh thổ sản suất và chế biến các sản phẩm chăn nuôi. Để minh chứng cho điều này có thể kể tới hệ thống lãnh thổ sản xuất thịt, sữa và hệ thống lãnh thổ sản xuất, chế biến sữa ở các nước Tây Âu và Bắc Mĩ. 10 Quá trình xuất hiện các hệ thống lãnh thổ nông nghiệp mới và hoàn thiện trong điều kiện hiện nay không chỉ tiêu biểu cho ngành chăn nuôi mà nó còn xâm nhập sâu vào ngành trồng trọt nhất là các ngành sản xuất các sản phẩm phải qua khâu chế biến công nghiệp. Việc hình thành các hệ thống lãnh thổ trong ngành trồng trọt cũng dựa trên cơ sở chuyên môn hoá theo các giai đoạn :tập trung hoá, hợp tác hoá và liên hợp hoá trong sản xuất. Sự thống nhất về tổ chức của các giai đoạn trồng và chế biến nguyên liệu từ nông nghiệp vào một xí nghiệp có ảnh hưởng rõ rệt đến việc hình thành các hệ thống lãnh thổ, từ đó hoạt động nông nghiệp (trồng và chế biến) đạt hiệu quả kinh tế cao hơn. 1.1.2.2. Ý nghĩa của việc nghiên cứu tổ chức lãnh thổ nông nghiệp - Việc nghiên cứu tổ chức lãnh thổ nông nghiệp nói chung và các hình thức tổ chức của nó theo lãnh thổ tạo ra những tiền đề cần thiết nhằm sử dụng hợp lí các nguồn lực về tự nhiên, kinh tế - xã hội của cả nước cũng như của từng vùng, từng địa phương. - Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tạo ra những điều kiện để đẩy mạnh và chuyên môn hóa sản xuất nông nghiệp. Khi chuyên môn hóa phát triển đến một mức độ nhất định, tất yếu sẽ dẫn đến quá trình hợp tác hóa, liên hợp hóa trong phạm vi vùng, quốc gia và quốc tế. - Việc hoàn thiện các hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tạo điều kiện nâng cao năng suất lao động xã hội. - Nghiên cứu các hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp góp phần vào quy hoạch theo lãnh thổ của toàn bộ nền kinh tế quốc dân. 1.2. Cơ sở thực tiễn 1.2.1. Một sồ hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp ở Việt Nam 1.2.1.1. Nông hộ Trên thế giới cũng như ở Việt Nam, người ta thừa nhận “hộ” là “gia đình” và “kinh tế hộ” là “kinh tế gia đình”. Hộ là một đơn vị kinh tế- xã hội tự chủ cùng một lúc thực hiện nhiều chức năng mà ở các đơn vị kinh tế khác không thể có được. Hộ là một tế bào của xã hội với sự thống nhất của các thành viên có cùng huyết thống. Mỗi thành viên đều có nghĩa vụ và trách nhiệm làm tăng thu nhập và đảm bảo cuộc sống của cả gia đình. Hộ còn là một đơn vị sản xuất, đồng thời là đơn vị tiêu dùng. Hộ là hình thức vốn có của sản xuất nhỏ, tồn tại phổ biến ở các nước đang phát triển thuộc châu Á, trong đó có Việt Nam. Các thành viên trong hộ có mối quan hệ gắn bó về huyết thống cũng như về kinh tế, cùng chung sống trong một mái 11 nhà, cùng tiến hành sản xuất và có chung một nguồn thu nhập. Các đặc điểm cơ bản của hộ là: - Về đất đai: qui mô canh tác nhỏ bé, biểu hiện rõ tính chất tiểu nông. ở Ấn Độ bình quân diện tích đất canh tác < 2ha/hộ, ở Philippin < 3ha, ở Việt Nam từ 0,5ha (ở miền Bắc từ 0,6 đến 1ha ở đồng bằng sông Cửu Long). Ở nước ta, hộ không có quyền sở hữu ruộng đất mà chỉ có quyền sử dụng đất. - Về vốn: đại bộ phận có rất ít vốn để sản xuất, qui mô nhỏ, khả năng tích luỹ thấp làm hạn chế khả năng đầu tư tái sản xuất. Vật tư được mua phục vụ cho sản xuất từ tiền bán nông phẩm. - Về lao động: chủ yếu sử dụng lao động gia đình. Sức lao động của nông hộ không phải hàng hoá, mà là tự phục vụ nhằm thoả mãn nhu cầu của gia đình. - Về kỹ thuật canh tác và công cụ sản xuất ít biến đổi, mang nặng tính truyền thống. Là một nước có nền kinh tế đang phát triển, đa số các tỉnh thành trong cả nước đều có ngành nông nghiệp chiếm tỉ trọng cao trong cơ cấu GDP. Trong đó hộ đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn xã hội, phát triển kinh tế nông thôn, là cơ sở đảm bảo cho kinh tế tập thể tồn tại và thúc đẩy sự phát triển kinh tế nông thôn tiến lên sản xuất hàng hóa. 1.2.1.2. Trang trại Trang trại có nguồn gốc từ nông hộ, được phát triển dần dần trong quá trình chuyển dịch của nền kinh tế tiểu nông tự cấp, tự túc sang nền kinh tế thị trường. Trang trại là hình thức tổ chức sản xuất theo lãnh thổ cao hơn hộ, là sự phát triển tất yếu của nền nông nghiệp trong quá trình công nghiệp hoá. Chính công nghiệp hoá đã tạo điều kiện cho việc phát triển sản xuất nông sản hàng hoá, tạo điều kiện cho kinh tế trang trại hình thành và phát triển. Trang trại là kết quả tất yếu của hộ gắn với sản xuất hàng hoá, là hình thức tiến bộ của sản xuất nông nghiệp thế giới. Trang trại xuất hiện lần đầu tiên ở các nước Tây Âu gắn liền với cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ nhất, sau đó phổ biến ở tất cả các nước công nghiệp châu Âu, Bắc Mỹ, rồi lan sang Nhật Bản, Hàn Quốc và hiện nay xuất hiện ở nhiều nước đang tiến hành công nghiệp hoá thuộc khu vực Nam Á, Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam. Hoạt động của kinh tế trang trại chịu sự chi phối của nền kinh tế thị trường và tuân theo qui luật thị trường. 12 Hình thức trang trại tồn tại ở nhiều tỉnh thành trong cả nước. Du ít hay nhiều và ở lĩnh vực trồng trọt hay chăn nuôi nó đều mang các đặc điểm nổi bật sau [13]: - Mục đích chủ yếu của trang trại là sản xuất nông phẩm hàng hoá theo nhu cầu của thị trường. Đây là bước tiến bộ từ nền sản xuất tự cấp, tự túc lên sản xuất hàng hoá. - Tư liệu sản xuất (đất đai) thuộc quyền sở hữu hoặc quyền sử dụng (như ở Việt Nam) của một người chủ độc lập (tức là người có quyền tự chủ trong sản xuất kinh doanh). - Qui mô đất đai tương đối lớn, tuy có sự khác nhau giữa các nước. Ví dụ: qui mô trung bình của trang trại ở Hoa Kỳ là 180ha, ở Anh 71ha, Pháp 29ha, Nhật 1,38ha, còn ở Việt Nam trung bình là 6,3ha. - Cách thức tổ chức sản xuất tiến bộ, đẩy mạnh chuyên môn hoá (chứ không sản xuất đa canh), tập trung vào những nông sản có lợi thế so sánh và khả năng sinh lợi cao hơn, áp dụng biện pháp thâm canh (đầu tư tương đối lớn về vốn, công nghệ, lao động... trên một đơn vị diện tích) trong sản xuất. - Các trang trại đều có thuê mướn lao động (lao động thường xuyên và lao động thời vụ). Trang trại có vai trò to lớn trong sản xuất nông nghiệp ở các nước phát triển, bởi vì phần lớn nông phẩm cung cấp cho xã hội được sản xuất ra từ các trang trại. Còn tại các nước đang phát triển, vai trò tích cực và quan trọng của trang trại thể hiện rõ nét ở cả ba mặt: kinh tế (phát triển cây trồng vật nuôi có giá trị hàng hoá cao, tạo nên vùng chuyên môn hoá, tập trung hàng hoá...); xã hội (tạo thêm việc làm, tăng thu nhập cho người lao động) và môi trường (sử dụng hiệu quả tài nguyên đất, trồng rừng và bảo vệ rừng, cải tạo và bảo vệ môi trường sinh thái). 1.2.1.3. Hợp tác xã Hợp tác xã nông nghiệp (HTX) là hình thức phổ biến trong nền nông nghiệp thế giới ở cả các nước phát triển và đang phát triển, tuy tên gọi có thể khác nhau như : Hợp tác xã ở các nước Tây Âu, Bắc Mỹ và Đông Nam Á ; Nông trang tập thể ở Liên Xô và các nước Đông Âu ; Công xã nhân dân ở Trung Quốc. Ở nước ta, sự ra đời và hoạt động của hợp tác xã trải qua các giai đoạn lịch sử sau : 13 Giai đoạn 1958 – 1980: HTX là sản phẩm của nền kinh tế tập trung, dựa trên nền tảng công hữu về tư liệu sản xuất, tập thể hóa lao động và thống nhất sản xuất, phân phối theo kế hoạch tập trung từ Nhà nước. - HTX ra đời và phát triển tới đâu, thì chức năng kinh tế của nông hộ bị triệt tiêu tới đó. Nông dân trở thành xã viên và làm việc theo chế độ lao động tập thể, được phân phối thu nhập theo sơ đồ chung với số lượng ngày công đã đóng góp. Ngoài nguồn thu nhập đó, xã viên còn có nguồn thu từ kinh tế phụ của gia đình. - Để vận hành một nền kinh tế tập trung như vậy, bộ máy quản lí HTX ngày càng phình to với nhiều bộ phận phức tạp, với số người rời khỏi lao động sản xuất sang quản lí ngày càng lớn. Quy mô và sự phức tạp của bộ máy quản lí đã vượt xa sự hiểu biết và năng lực quản lí của nông dân, nên hiệu quả hoạt động thấp kém, tạo ra khe hở làm nảy sinh tiêu cực. - Nét nổi cộm có thể nhận thấy được của mô hình HTX trong giai đoạn này (1958 – 1980) là : tập trung cao độ lên cấp HTX lớn, đã làm cho đại bộ phận nông dân – xã viên từ chỗ là chủ thể kinh tế trong nông thôn thành những người chỉ biết những công việc cụ thể và công điểm để dự phần phân phối. Do đó, ở HTX ngày càng mất đi cái nền tảng cơ bản là quyền hạn, trách nhiệm, sức năng động sáng tạo của quần chúng. Tập trung cao độ cũng dẫn đến sự bất cập về quản lí, dẫn đến tập trung quan liêu, xa rời đại chúng và nảy sinh tiêu cực trong bộ máy quản lí. Giai đoạn 1981 – 1988: HTX của giai đoạn này là HTX của sự chuyển đổi từ kinh tế tập trung sang kinh tế thị trường có sự điều tiết của Nhà nước với những nét đặc trưng chính là: - HTX giao khoán ruộng đất cho gia đình xã viên, theo đó giao một phần công việc trực tiếp canh tác trên đồng ruộng về cho gia đình xã viên chủ động làm nhằm thực hiện kế hoạch sản lượng của HTX và phấn đấu tạo phần sản lượng vượt kế hoạch cho hộ gia đình xã viên. - Từ nét đặc trưng đó, có thể cho thấy sự xuất hiện những dấu hiệu của sự tái xác lập chức năng kinh tế của hộ gia đình nông dân và trở về với chức năng đích thực của HTX là hoạt động dịch vụ. - Như vậy, tín hiệu của sự tái xác lập chức năng kinh tế nông hộ, và HTX dần trở lại với chức năng phổ biến của nó là hoạt động dịch vụ đã xuất hiện. 14