Tài liệu Tín ngưỡng thờ pô nagar ở khánh hòa

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC Xà HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------***--------------- NGUYỄN THỊ THANH VÂN TÍN NGƯỠNG THỜ PÔ NAGAR Ở KHÁNH HÒA LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Hà Nội – 2009 1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC Xà HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------------ NGUYỄN THỊ THANH VÂN TÍN NGƯỠNG THỜ PÔ NAGAR Ở KHÁNH HÒA Chuyên ngành: Dân tộc học Mã số: 60 22 70 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. NGÔ VĂN DOANH Hà Nội - 2009 2 ̉ ̀ LƠI CAM ƠN Lời đầu tiên xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS. Ngô Văn Doanh, Viện Nghiên cứu Đông Nam Á, người đã tận tình hướng dẫn luận văn cho tôi. Xin cảm ơn quý thầy, cô đã truyền đạt kiến thức cho tôi suốt những năm học qua. Cảm ơn quý thầy, cô trong Hội đồng chấm luận văn đã dành thời gian và công sức sửa chữa, đóng góp ý kiến để luận văn hoàn chỉnh hơn. Xin cảm ơn các vị lãnh đạo, cán bộ, nhân viên các Phòng Văn hóa và Thông tin các huyện trong tỉnh Khánh Hòa, TT Quản lý Di tích và Danh Thắng Khánh Hòa, nhân dân Khánh Hòa và anh Nguyễn Thanh Lợi – Trường Cao đẳng Mẫu giáo TW 3 đã giúp đỡ tôi trong thời gian tôi điền dã, sưu tầm tài liệu thực hiện đề tài. Cuối cùng, xin cảm ơn gia đình, bạn hữu đã động viên, ủng hộ và hỗ trợ trong suốt thời gian tôi thực hiện luận văn này Hà Nội, tháng 12 năm 2009 . Học viên: Nguyễn Thị Thanh Vân 3 MỤC LỤC DÉn luËn .......................................................................................... 3 Ch-¬ng 1: C¸c di tÝch P« Nagar/thiªn yana ë Kh¸nh Hßa ............................................................. Error! Bookmark not defined. 1.1.§«i nÐt vÒ Kh¸nh Hßa ............................................ Error! Bookmark not defined. 1.1.1.§iÒu kiÖn tù nhiªn - x· héi ........................Error! Bookmark not defined. 1.1.2.LÞch sö h×nh thµnh vïng ®Êt Kh¸nh Hßa ..Error! Bookmark not defined. 1.2. HÖ thèng di tÝch thê P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh HßaError! Bookmark not defined. 1.2.1.Ph©n bè .....................................................Error! Bookmark not defined. 1.2.2.H×nh thøc thê tù ........................................Error! Bookmark not defined. Ch-¬ng 2. P« Nagar/thiªn yana trong ®êi sèng t©m linh cña ng-êi d©n Kh¸nh Hßa ............. Error! Bookmark not defined. 2.1.Nguån gèc cña P« Nagar/Thiªn Yana .................. Error! Bookmark not defined. 2.1.1.N÷ thÇn mÑ xø së P« In- Nagar cña ng-êi Ch¨m.. Error! Bookmark not defined. 2.1.2.Th¸nh MÉu Thiªn Y Ana cña ng-êi ViÖt ...Error! Bookmark not defined. 2.2. HuyÒn tho¹i vÒ P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh HßaError! Bookmark not defined. 2.2.1. HuyÒn tho¹i cña ng-êi Ch¨m .................Error! Bookmark not defined. 2.2.2. TruyÒn thuyÕt cña ng-êi ViÖt- TruyÖn bµ Thiªn Yana .. Error! Bookmark not defined. 2.3 LÔ héi P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa ......... Error! Bookmark not defined. 2.4. P« Nagar/Thiªn Yana trong tÝn ng-ìng cña ng-êi d©n Kh¸nh Hßa .........Error! Bookmark not defined. 2.4.1. Tæng quan vÒ tÝn ng-ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa. Error! Bookmark not defined. 2.4.2.Trong tÝn ng-ìng cña c- d©n n«ng nghiÖpError! Bookmark not defined. 4 2.4.3.§èi víi c- d©n biÓn ...................................Error! Bookmark not defined. 2.4.4.§èi víi c- d©n lÊy trÇm ............................Error! Bookmark not defined. 2.4.5. §èi víi c¸c c- d©n c¸c ngµnh nghÒ kh¸c Error! Bookmark not defined. Ch-¬ng 3. P« Nagar/Thiªn Yana trong ®êi sèng v¨n hãa d©n gian Kh¸nh Hßa ....................... Error! Bookmark not defined. 3.1.Trong v¨n häc d©n gian .......................................... Error! Bookmark not defined. 3.2. Trong nghÖ thuËt ©m nh¹c d©n gian truyÒn thèngError! Bookmark not defined. Ch-¬ng 4. Giao thoa v¨n hãa ViÖt – Ch¨m nh×n tõ tÝn ng-ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa.............Error! Bookmark not defined. 4.1.Giao thoa hãa ViÖt - Ch¨m qua tÝn ng-ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa .................................................................................. Error! Bookmark not defined. 4.1.1.Qua tªn gäi ................................................Error! Bookmark not defined. 4.1.2.Qua huyÒn tho¹i ........................................Error! Bookmark not defined. 4.1.3.Qua di tÝch, di vËt .....................................Error! Bookmark not defined. 4.1.4.Qua tÝn ng-ìng vµ lÔ héi ...........................Error! Bookmark not defined. 4.2. Sù tÝch hîp v¨n hãa Ên - Ch¨m - ViÖt trong tÝn ng-ìng thê MÉu P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa ................................. Error! Bookmark not defined. 4.3. Mét vµi ®Ò xuÊt b¶o tån vµ ph¸t huy gi¸ trÞ v¨n hãa cña tÝn ng-ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa ................................. Error! Bookmark not defined. KÕt luËn ............................................ Error! Bookmark not defined. Tµi liÖu tham kh¶o ..................................................................... 15 PhÇn Phô lôc Phô lôc 1: Danh s¸ch ng-êi cung cÊp th«ng tin……………………………126 hô lôc 2: Ch-¬ng tr×nh lÔ héi Th¸p Bµ n¨m 2004…………………………..129 Phô lôc 3: Mét sè truyÒn thuyÕt d©n gian vÒ Thiªn Yana…………………..131 5 Phô lôc 4: Mét sè n¬i thê tù Thiªn Yana……………………………………139 Phô lôc 5: Th¬ ca vÒ Thiªn Yana Th¸nh MÉu……………………………...145 Phô lôc 6: V¨n chÇu Thiªn Yana……………………………………………160 Phô lôc 7: Nh÷ng bµi v¨n tÕ Thiªn Yana……………………………………166 Phô lôc 8: ¶nh minh häa…………………………………………………….177 DÉn luËn 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi TÝn ng-ìng, t«n gi¸o lµ mét ®Ò tµi ®· ®-îc nhiÒu häc gi¶ quan t©m, nghiªn cøu. ViÖt Nam lµ mét quèc gia ®a d©n téc, ®a tÝn ng-ìng t«n gi¸o. Cã nh÷ng t«n gi¸o, tÝn ng-ìng b¶n ®Þa (tÝn ng-ìng ®a thÇn, tÝn ng-ìng thê tæ tiªn, ®¹o Cao §µi, Hßa H¶o…) hßa nhËp vµ chung sèng víi rÊt nhiÒu lo¹i h×nh t«n gi¸o trªn thÕ giíi ®-îc du nhËp vµo ViÖt Nam nh- Nho gi¸o, PhËt gi¸o, §¹o gi¸o, Thiªn chóa gi¸o, Tin Lµnh, Håi gi¸o… Tõ qu¸ khø cho ®Õn hiÖn nay, t«n gi¸o tÝn ng-ìng cã vai trß to lín trong ®êi sèng t©m linh, v¨n hãa cña nh©n d©n vµ ®ã còng lµ mét phÇn quan träng kiÕn t¹o nªn v¨n hãa truyÒn thèng n-íc ta. C¸c t«n gi¸o, tÝn ng-ìng ®-îc du nhËp vµo n-íc ta dï xuÊt ph¸t tõ ph-¬ng §«ng hay ph-¬ng T©y ®Òu ®-îc b¶n ®Þa hãa vµ tÝch hîp yÕu tè cña t«n gi¸o vµ tÝn ng-ìng b¶n ®Þa. Trong qu¸ tr×nh tån t¹i vµ ph¸t triÓn, tù b¶n th©n mçi lo¹i h×nh t«n gi¸o, tÝn ng-ìng l¹i giao thoa víi nhau t¹o nªn sù hçn dung t«n gi¸o trªn m¶nh ®Êt ViÖt Nam. Ngµy nay, t«n gi¸o tÝn ng-ìng kh«ng chØ cã ¶nh h-ëng ®Õn sù ph¸t triÓn v¨n hãa- x· héi mµ cßn ¶nh h-ëng kh«ng nhá ®Õn an ninh vµ chÝnh trÞ quèc gia. VÒ c¬ b¶n, c¸c t«n gi¸o, tÝn ng-ìng ë ViÖt Nam chung sèng hßa b×nh, cïng h-íng tíi môc tiªu gióp con ng-êi sèng tèt ®êi ®Ñp ®¹o ®Ó ph¸t triÓn ®Êt n-íc. Trong tõng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh, trong tõng khu vùc cô thÓ, ®Æc tr-ng tÝn ng-ìng, t«n gi¸o n-íc ta còng kh¸c nhau, ¶nh h-ëng dung hßa lÉn nhau trong qu¸ tr×nh céng c- trªn 6 m¶nh ®Êt ®ã. Tiªu biÓu nhÊt lµ sù céng c- vÒ t«n gi¸o gi÷a ng-êi ViÖt vµ ng-êi Ch¨m ë Kh¸nh Hßa th«ng qua tÝn ng-ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana. Qua kh¶o s¸t t- liÖu t«i chän ®Ò tµi TÝn ng-ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh Hßa v×: ý nghÜa khoa häc cña ®Ò tµi: Nghiªn cøu tÝn ng-ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh Hßa gãp phÇn lµm s¸ng tá mét lo¹i h×nh t«n gi¸o tÝn ng-ìng ë ViÖt Nam. §ång thêi gãp phÇn lµm râ qu¸ tr×nh céng sinh vµ ®an xen v¨n hãa - t«n gi¸o cña céng ®ång c¸c d©n téc sinh sèng gÇn nhau, téc ng-êi ®Õn sau thõa h-ëng vµ ph¸t triÓn thµnh tùu cña c¸c téc ng-êi ®· ®Þnh c- tr-íc ®Ó h×nh thµnh nªn ®Æc tr-ng v¨n hãa cña riªng m×nh. ý nghÜa thùc tiÔn cña ®Ò tµi: Trong qu¸ tr×nh sinh sèng ë Kh¸nh Hßa, ng-êi Ch¨m ®· ®Ó l¹i hÖ thèng di s¶n t«n gi¸o tÝn ng-ìng víi nh÷ng ®Òn th¸p, lÔ héi vµ tÝn ng-ìng thê tù. Trªn con ®-êng Nam tiÕn vµ céng c- ë ®©y, ng-êi ViÖt ®· tiÕp thu, kÕ thõa vµ biÕn ®æi t«n gi¸o, tÝn ng-ìng cña ng-êi Ch¨m ®Ó trë thµnh mét lo¹i h×nh tÝn ng-ìng mang phong c¸ch cña m×nh. Tuy vËy, nÒn t¶ng Ch¨m vÉn cßn in ®Ëm nh- tôc thê C¸ ¤ng, thê P« Nagar bªn c¹nh nh÷ng vÞ thÇn trong tÝn ng-ìng truyÒn thèng B¾c Bé. §iÒu nµy ®· lµm cho tÝn ng-ìng cña ng-êi ViÖt miÒn Trung cã nh÷ng nÐt t-¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt víi ng-êi ViÖt ë miÒn B¾c. TÝn ng-ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh Hßa lµ mét ®iÓn h×nh cho sù tiÕp biÕn vµ giao l-u v¨n hãa gi÷a hai d©n téc Ch¨m - ViÖt. Trong luËn v¨n nµy chóng t«i sö dông c¸c tªn gäi kh¸c nhau nh- Thiªn Yana, Thiªn Y, Thiªn Y Th¸nh MÉu, P« Nagar. Thiªn Yana, Thiªn Y Th¸nh MÉu… lµ tªn gäi phæ biÕn trong d©n gian, cßn tªn gäi P« Nagar ®-îc phiªn ©m tõ tªn Pu Inu Nugar cña ng-êi Ch¨m. C¸c tªn gäi nµy ®Òu ®-îc nh©n d©n trong vïng còng nh- giíi khoa häc chÊp nhËn ®Ó chØ mét vÞ n÷ thÇn mµ chóng t«i ®Ò cËp ®Õn trong luËn v¨n nµy. 2. LÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò Nghiªn cøu vÒ tÝn ng-ìng thê MÉu vµ qu¸ tr×nh ng-êi ViÖt céng c- víi ng-êi Ch¨m ë miÒn Trung nãi chung, Kh¸nh Hßa nãi riªng vµ nh÷ng di s¶n ®Ó l¹i ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh ®· ®-îc xuÊt b¶n. §Ó tiÖn theo dâi vµ nghiªn cøu chóng t«i kh¶o s¸t lÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò theo c¸c m¶ng: TÝn ng-ìng thê P« Nagar ë miÒn Trung; lÞch sö nam tiÕn cña ng-êi ViÖt vµ qu¸ tr×nh h×nh thµnh m¶nh ®Êt Kh¸nh Hoµ; tÝn ng-ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh Hoµ. 7 Qu¸ tr×nh nam tiÕn cña ng-êi ViÖt vµ lÞch sö h×nh thµnh vïng ®Êt Kh¸nh Hoµ ®-îc nh¾c ®Õn nhiÒu trong c¸c th- tÞch cæ nh-: §¹i Nam nhÊt thèng chÝ, §¹i ViÖt sö ký toµn th-, §¹i Nam thùc lôc tiÒn biªn, §¹i Nam thùc lôc chÝnh biªn, Phñ biªn t¹p lôc, ¤ ch©u cËn lôc… Sau ®ã, vÒ vÊn ®Ò nµy ®-îc ®Ò cËp ®Õn trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu tiªu biÓu cña c¸c nhµ nghiªn cøu nh-: L-¬ng Ninh (LÞch sö v-¬ng quèc Ch¨mpa, Nxb §¹i häc quèc gia, Hµ Néi, 2004), Ng« V¨n Doanh (V¨n hãa cæ Ch¨mpa, Nxb V¨n hãa d©n téc, Hµ Néi, 2002), Li Tana (LÞch sö v-¬ng quèc §µng Trong thÕ kû XVII-XVIII, Nxb TrÎ, Tp Hå ChÝ Minh, 1999), Lª §×nh Phông (T×m hiÓu lÞch sö kiÕn tróc th¸p Ch¨mpa, Nxb V¨n hãa-Th«ng tin vµ ViÖn V¨n hãa, Hµ Néi, 2005), Vò C«ng Quý (V¨n ho¸ Sa Huúnh, Nxb V¨n ho¸ D©n téc, Hµ Néi, 1991), NhiÒu t¸c gi¶ (DiÖn m¹o v¨n hãa Kh¸nh Hßa - kû yÕu kû niÖm 350 n¨m vïng ®Êt Kh¸nh Hßa, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2005), Phan L¹c Tuyªn (Gãp phÇn t×m hiÓu ng-êi Kinh Cùu ë vïng Chµm ThuËn H¶i, t¹p chÝ D©n téc häc, sè 3/1977) Kû yÕu héi th¶o Chóa NguyÔn vµ v-¬ng triÒu NguyÔn trong lÞch sö ViÖt Nam tõ thÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XIX (s¾p xuÊt b¶n)... Nh÷ng c«ng tr×nh nµy ®· kh¸i qu¸t kh¸ ®Çy ®ñ vÒ lÞch sö v-¬ng quèc Ch¨mpa, mèi quan hÖ gi÷a hai quèc gia Ch¨mpa - §¹i ViÖt vµ qu¸ tr×nh ng-êi ViÖt di c- vµo vïng ®Êt phÝa Nam tõng b-íc nh¶y theo thêi gian. Cïng víi sù lín m¹nh cña ng-êi ViÖt th× v-¬ng quèc Ch¨mpa ngµy cµng thu hÑp dÇn vµ bÞ biÕn mÊt vµo thÕ kû XVII. Ng-êi Ch¨m ®· ®Ó l¹i nhiÒu di s¶n v¨n hãa vËt thÓ vµ phi vËt thÓ ®éc ®¸o mµ ngµy nay ng-êi ViÖt thõa h-ëng vµ tiÕp tôc sö dông. Qua nguån t- liÖu trong c¸c c«ng tr×nh ®ã cho ta h×nh dung mét c¸ch kh¸i qu¸t lÞch sö h×nh thµnh vïng ®Êt Kh¸nh Hßa vµ qu¸ tr×nh ng-êi ViÖt ®Þnh c- t¹i ®©y. VÒ tÝn ng-ìng thê MÉu ë miÒn Trung ViÖt Nam: Cã thÕ kh¼ng ®Þnh Th¸nh MÉu tèi th-îng ë miÒn Trung lµ Bµ Thiªn Yana - vÞ ThÇn MÉu cã xuÊt xø tõ N÷ thÇn MÑ xø së P« Nagar cña ng-êi Ch¨m. §©y chÝnh lµ nÐt riªng biÖt trong tÝn ng-ìng thê MÉu cña ng-êi ViÖt ë miÒn Trung, víi cùc b¾c lµ tÝn ng-ìng thê Thiªn Yana ë HuÕ vµ cùc Nam lµ tÝn ng-ìng thê Thiªn Yana/P« Nagar ë Kh¸nh Hßa. Nghiªn cøu vÒ tÝn ng-ìng thê MÉu ë MiÒn Trung ®· cã nhiÒu t¸c gi¶ víi nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu hay chuyªn kh¶o kh¸c nhau. Cã thÓ ®¬n cö c¸c t¸c gi¶ vµ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu tiªu biÓu nh-: Ng« §øc ThÞnh (§¹o MÉu ViÖt Nam, Nxb T«n 8 gi¸o, Hµ Néi, 2009), NguyÔn H÷u Th«ng (chñ biªn) (TÝn ng-ìng thê MÉu ë miÒn Trung ViÖt Nam, Nxb ThuËn Hãa, HuÕ, 2001), NhiÒu t¸c gi¶ (V¨n hãa NghÖ thuËt Trung Bé, Nxb V¨n hãa d©n téc, Hµ Néi 1998), Sakaya (LÔ héi cña ng-êi Ch¨m, Nxb V¨n hãa D©n téc, Hµ Néi, 2003), Ng« §øc ThÞnh (B¶n s¾c v¨n hãa vïng ë ViÖt Nam, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 2009), T¹ ChÝ §¹i Tr-êng (ThÇn, ng-êi vµ ®Êt ViÖt, Nxb V¨n hãa Th«ng tin, Hµ Néi, 2004), NhiÒu t¸c gi¶ (trong Kû yÕu Héi th¶o khoa häc NhËn thøc vÒ miÒn Trung ViÖt Nam hµnh tr×nh 10 n¨m nghiªn cøu, HuÕ, th¸ng 7-2009), V¨n §×nh Hy (Tõ thÇn tho¹i P« Inu N-gar ®Õn Thiªn Yana trong Nh÷ng vÊn ®Ò D©n téc häc miÒn Nam ViÖt Nam, tËp 2, Tp Hå ChÝ Minh, 1978), Lª V¨n H¶o (T×m hiÓu quan hÖ giao l-u v¨n hãa ViÖt - Chµm qua kho tµng v¨n häc d©n gian cña ng-êi ViÖt vµ ng-êi Chµm, T¹p chÝ D©n téc häc, sè 1/1960)…. Nh÷ng nghiªn cøu trªn phÇn nµo ®· khai qu¸t ®-îc tÝn ng-ìng thê MÉu ë MiÒn Trung ViÖt Nam. Cuèn s¸ch §¹o MÉu ViÖt Nam cña GS. Ng« §øc ThÞnh ®· t¸i b¶n 4 lÇn, cã bæ xung, chØnh lý (chóng t«i sö dông cuèn s¸ch xuÊt b¶n n¨m 2009 ®Ó cËp nhËt víi t×nh h×nh nghiªn cøu hiÖn nay) ®· dµnh trän phÇn 3 ®Ó tr×nh bµy vÒ tôc Thê MÉu ë miÒn Trung. PhÇn nµy, t¸c gi¶ tr×nh bÇy nh÷ng d¹ng thøc thê MÉu vµ nh÷ng thÇn MÉu ®-îc thê ë trong vïng. Ngoµi Thiªn Yana cña ng-êi ViÖt vµ Po Inu N-gar cña ng-êi Ch¨m lµ hai chñ thÓ thê phông chÝnh cña ng-êi Ch¨m vµ ng-êi ViÖt, mÉu ë miÒn trung cßn thê phông Ngò vÞ Th¸nh Bµ (Kim , Méc, Thñy, Háa, Thæ) , bµ Thiªn HËu, bµ HËu Thæ, Tø vÞ th¸nh n-¬ng, bµ Thu Bån (B« B«/P« P« phu nh©n)… Nh÷ng vÞ thÇn nµy cã nguån gèc kh¸c nhau: Ch¨m, Hoa, ViÖt… nh-ng x©u chuçi nh÷ng cø liÖu liªn quan th× t¸c gi¶ cho r»ng tÝn ng-ìng thê MÉu ë miÒn Trung ®-îc b¾t nguån tõ tÝn ng-ìng thê N÷ thÇn cña ng-êi Ch¨m, ®Æc biÖt lµ c¸c n÷ thÇn biÓn. TiÕp ®Õn lµ c«ng tr×nh tiªu biÓu kh¸c nghiªn cøu vÒ TÝn ng-ìng thê MÉu ë miÒn Trung ViÖt Nam do NguyÔn H÷u Th«ng chñ biªn. Cuèn s¸ch nµy t¸c gi¶ ®· ®Ò cËp kh¸ ®Çy ®ñ vÒ hÖ thèng tÝn ng-ìng thê MÉu ë miÒn Trung, kh¼ng ®Þnh Th¸nh MÉu Thiªn Yana lµ tèi th-îng ë miÒn Trung vµ cã nguån gèc tõ tÝn ng-ìng thê N÷ thÇn MÑ xø së Pu Inu Nugar cña ng-êi Ch¨m. Trong cuèn s¸ch nµy t¸c gi¶ ®i s©u vµo tr×nh bµy tÝn ng-ìng thê MÉu ë Trung Trung Bé, mµ ®iÓn h×nh lµ ë HuÕ víi c¸c hiÖn t-îng hÇu ®ång vµ hÖ thèng v¨n chÇu liªn quan. MÆc dï HuÕ lµ ®iÓm cùc B¾c 9 thê Thiªn Yana nh-ng Thiªn Yana trong tÝn ng-ìng cña ng-êi ViÖt ë ®©y mang tÝnh chuyÓn tiÕp cña tÝn ng-ìng thê MÉu ë ViÖt Nam, gi÷a tÝn ng-ìng MÉu Tam Phñ, Tø Phñ cña ng-êi ViÖt ë B¾c Bé vµ tÝn ng-ìng thê MÑ xø së Po Inu Nugar cña ng-êi Ch¨m. Do vËy, cã thÓ nãi r»ng cuèn s¸ch nµy nghiªn cøu tÝn ng-ìng thê Thiªn Yana cña ng-êi ViÖt ë khu vùc Trung Trung Bé, ®iÓn h×nh lµ ë HuÕ chø kh«ng ph¶i lµ ®Æc tr-ng cña tÝn ng-ìng thê MÉu ë miÒn Trung ViÖt Nam nãi chung. Cuèn s¸ch ThÇn, ng-êi vµ ®Êt ViÖt cña t¸c gi¶ T¹ ChÝ §¹i Tr-êng còng ®Ò cËp nhiÒu ®Õn tÝn ng-ìng thê MÉu Thiªn Yana ë miÒn Trung, ®Æc biÖt lµ ch-¬ng 7 (Nh÷ng ch©n trêi míi cho thÇn linh §¹i ViÖt) vµ ch-¬ng VIII (Sù phèi hîp thÇn linh ë §µng Trong). Cuèn s¸ch nµy ®Ò cËp ®Õn hÖ thèng thÇn linh §¹i ViÖt, trong ®ã cã c¸c thÇn linh Chiªm Thµnh trong ®êi sèng v¨n hãa - t«n gi¸o - chÝnh trÞ cña x· héi ng-êi ViÖt. T¸c gi¶ ®-a ra lý thuyÕt cho nh÷ng chiÒu h-íng héi tô, tiÕp biÕn vµ ph¸t sinh cña thÇn linh §µng Trong d-íi thêi chóa NguyÔn. T¸c gi¶ cho r»ng viÖc thê phông Thiªn Yana ë §µng Trong ®-îc c¸c chóa NguyÔn rÊt coi träng lµ v× buæi ®Çu sù nghiÖp chóa NguyÔn cÇn mét sù b¶o trî cña c¸c vÞ thÇn linh b¶n xø ph-¬ng nam chø kh«ng ph¶i lµ sù thê väng cña c¸c thÇn linh ®Êt B¾c ë Th¨ng Long xa x«i, ®ång thêi còng lµ ph-¬ng thøc h÷u hiÖu nhÊt ®Ó an ñi vµ thu phôc nh÷ng c- d©n lµ chñ nh©n cña vïng ®Êt ®ã. Kh«ng chØ tÇng líp vua chóa, nh÷ng l-u d©n ViÖt ë B¾c Bé vµo ®©y lËp nghiÖp, hä cÇn mét sù b¶o trî míi, gÇn gòi mµ ch¾c ch¾n vµ ®ã chÝnh lµ lý do lµm cho vÞ thÇn chñ cña m¶nh ®Êt ph-¬ng Nam P« In- N-gar cña ng-êi Ch¨m trë thµnh Thiªn Yana cña ng-êi ViÖt, ®-îc c¶ triÒu ®×nh vµ nh©n d©n sïng kÝnh, ®Òn th¸p cña ng-êi Ch¨m trë thµnh c¬ së thê tù Th¸nh MÉu cña ng-êi ViÖt víi sù ViÖt hãa cao ®é trªn nÒn t¶ng Ch¨m b¶n ®Þa. §©y lµ mét c«ng tr×nh rÊt cã gi¸ trÞ ®Ó t×m hiÓu vÒ qu¸ tr×nh tiÕp biÕn, giao thoa v¨n hãa, ®Æc biÖt lµ t«n gi¸o, tÝn ng-ìng gi÷a ng-êi ViÖt vµ ng-êi Ch¨m ë miÒn Trung ViÖt Nam. Mét c«ng tr×nh kh¸c gãp phÇn kh¾c häa tÝn ng-ìng thê MÉu ë miÒn Trung lµ cuèn s¸ch LÔ héi cña ng-êi Ch¨m cña t¸c gi¶ Sakaya (Tr-¬ng V¨n Mãn). C«ng tr×nh nµy t¸c gi¶ tr×nh bµy hÖ thèng l¹i nh÷ng lÔ héi chÝnh cña ng-êi Ch¨m. §iÓm ®Æc biÖt trong c¸c lÔ héi lín cña ng-êi Ch¨m ë vïng Nam Trung Bé hiÖn nay ®Òu ®-îc tæ chøc t¹i 3 ®Òn th¸p: ®Òn P« In- N-gar ë H÷u §øc, th¸p P« Klong Girai ë §« Vinh (Phan Rang) vµ th¸p P« Rame ë HËu Sanh. Cã thÓ nãi tÝn ng-ìng thê P« In- 10 N-gar (N÷ thÇn mÑ xø së) bao trïm tÊt c¶ c¸c lÔ héi cña ng-êi Ch¨m hiÖn nay qua c¸c bµi th¸nh ca vµ c¸c nghi lÔ. Tuy cuèn s¸ch nµy kh«ng trùc tiÕp nghiªn cøu vÒ tÝn ng-ìng thê MÉu cña ng-êi ViÖt ë miÒn Trung nh-ng cã mèi quan hÖ mËt thiÕt v× Th¸nh MÉu Thiªn Yana cña ng-êi ViÖt cã nguån gèc tõ N÷ thÇn MÑ xø së cña ng-êi Ch¨m. Vµ qua ®ã gióp chóng ta hiÓu vÒ tÝn ng-ìng thê Thiªn Yana cña ng-êi ViÖt ë vïng Nam Trung Bé, ®Æc biÖt lµ ë Kh¸nh Hßa - n¬i cã ng«i ®Òn cña N÷ thÇn P« In- N-gar cña ng-êi Ch¨m ë th¸nh ®Þa Kauthara tr-íc ®©y. §iÒu ®ã t¹o nªn b¶n s¾c v¨n hãa cña vïng/tiÓu vïng Trung vµ Nam Trung Bé nh­ cuèn s¸ch “B¶n s¾c v¨n hãa vïng” cña GS. Ng« §øc ThÞnh ®· ®Ò cËp. Cuéc héi th¶o khoa häc gÇn ®©y nhÊt do ViÖn V¨n hãa nghÖ thuËt ViÖt Nam, ph©n viÖn t¹i HuÕ tæ chøc vµo th¸ng 7-2009 víi chñ ®Ò “NhËn thøc vÒ miÒn Trung ViÖt Nam - hµnh tr×nh 10 n¨m nghiªn cøu” cã nhiÒu bµi viÕt vÒ tÝn ng-ìng thê MÉu ë miÒn Trung, sù tiÕp biÕn v¨n hãa ViÖt - Ch¨m qua tÝn ng-ìng, t«n gi¸o. Tiªu biÓu lµ bµi viÕt cña c¸c t¸c gi¶ nh- Lª §×nh Hïng (TiÕp biÕn v¨n ho¸ ViÖt - Chiªm trªn vïng ThuËn Hãa qua dÊu Ên danh x-ng cña mét vÞ n÷ thÇn), NguyÔn H÷u Th«ng Lª §×nh Hïng (C- d©n vïng ThuËn Hãa ®Çu thÕ kû XV qua v¨n b¶n Thñy Thiªn), TrÇn §×nh H»ng (Cña ng-êi, cña ta: ThÇn ®iÖn lµng ViÖt miÒn Trung)… Qua nh÷ng bµi viÕt trªn, c¸c t¸c gi¶ ®· ®i s©u vµo nghiªn cøu qu¸ tr×nh di c- cña ng-êi ViÖt vµo ph-¬ng nam vµ qu¸ tr×nh ViÖt hãa c¸c thÇn linh, linh vËt vµ c¬ së thê tù cña ng-êi Chµm, ®Æc biÖt lµ n÷ thÇn P« In- N-gar víi nhiÒu danh x-ng kh¸c nhau, mµ cho ®Õn hiÖn nay ng-êi ViÖt vÉn ®ang thê phông nh- Bµ Låi, Bµ Dµng, Man N-¬ng, Thai D-¬ng…) nh-ng thèng nhÊt vµ xuyªn suèt víi tªn gäi lµ Thiªn Yana. Tuy nhiªn, ®©y vÉn chØ lµ nh÷ng bµi nghiªn cøu vÒ tÝn ng-ìng thê Thiªn Yana ë vïng Trung Trung Bé, mµ ®ã chØ lµ mét tiÓu vïng thê Thiªn Yana víi nh÷ng ®Æc tr-ng riªng trªn mÉu sè chung lµ tÝn ng-ìng thê Thiªn Yana ë miÒn Trung ViÖt Nam. VÒ tÝn ng-ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh Hßa: Nghiªn cøu vÒ tÝn ng-ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh Hßa còng ®· ®-îc ®Ò cËp trªn nhiÒu ph-¬ng diÖn víi c¸c c«ng tr×nh tiªu biÓu cña c¸c t¸c gi¶ nh-: H. Pamentier (Thèng kª kh¶o ta c¸c di tÝch Chµm ë Trung Kú trong ®ã cã bµi §Òn thê P« Nagar ë Nha Trang c«ng bè n¨m 1902), Lª Quang Nghiªm (Tôc thê cóng cña ng- phñ Kh¸nh Hßa, gi¶i nhÊt biªn 11 kh¶o 1069, Trung t©m V¨n bót ViÖt Nam, 1970), Qu¸ch TÊn (Xø TrÇm h-¬ng, Héi V¨n häc nghÖ thuËt Kh¸nh Hßa, Nha Trang, 2002), Lª §×nh Chi (LÔ héi Th¸p Bµ Nha Trang, Nxb V¨n hãa d©n téc, Hµ Néi, 1998), NguyÔn C«ng B»ng (Th¸p Bµ Nha Trang, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2005), Së V¨n hãa Th«ng tin Kh¸nh Hßa (Tôc thê Thiªn Y Th¸nh MÉu ë Kh¸nh Hßa, §Ò tµi khoa häc n¨m 2004), Së V¨n hãa Th«ng tin Kh¸nh Hßa (Nh÷ng tôc thê vµ lÔ héi tiªu biÓu cña Kh¸nh Hßa, Nha Trang xuÊt b¶n, 2005), NhiÒu t¸c gi¶ T×m hiÓu gi¸ trÞ lÞch sö vµ v¨n hãa truyÒn thèng Kh¸nh Hßa 350 n¨m, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, 2005), NguyÔn §×nh T- (Non n-íc Kh¸nh Hßa, Nxb Thanh niªn, Hµ Néi, 2003), Ng« V¨n Doanh (Th¸p bµ Thiªn Yana - Hµnh tr×nh cña mét n÷ thÇn, Nxb TrÎ, Tp Hå ChÝ Minh, 2009,) vµ mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· xuÊt b¶n, c¸c bµi t¹p chÝ kh¸c… C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu, biªn kh¶o trªn ®· phÇn nµo kh¾c häa ®-îc tÝn ng-ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa vµ còng lµ ®Æc tr-ng cña tÝn ng-ìng thê Thiªn Yana ë vïng Nam Trung Bé ViÖt Nam. Cuèn s¸ch Tôc thê cóng cña ngphñ Kh¸nh Hßa cña t¸c gi¶ Lª Quang Nghiªm ®· kh¾c häa chi tiÕt vÒ tôc thê cóng cña ng- d©n Kh¸nh Hßa khi ho¹t ®éng m-u sinh trªn biÓn, ®Æc biÖt lµ tÝn ng-ìng cña hä ®èi víi nh÷ng thÇn linh cña ng-êi Chµm mµ P« Nagar víi hiÖn th©n lµ Bµ Chóa §¶o/ Bµ Chóa Xø/Bµ Lç L-êng, … Trong c«ng tr×nh nµy, t¸c gi¶ cßn biªn kh¶o nh÷ng tËp tôc cña ng- phñ Kh¸nh Hßa ®· tõng tån t¹i nh-ng ®-îc b·i bá tõ l©u vµ nh÷ng tËp tôc mµ hiÖn t¹i ng- phñ cßn thùc hµnh nh»m kh¾c häa qu¸ tr×nh thê phông n÷ thÇn Thiªn Yana cña ng- phñ n¬i ®©y. Mét c«ng tr×nh biªn kh¶o kh¸c còng ®Ò cËp ®Õn ®Æc tr-ng tÝn ng-ìng thê Thiªn Yana lµ cuèn “Xø trÇm h-¬ng” cña t¸c gi¶ Qu¸ch TÊn. Tuy kh«ng nhiÒu nh-ng t¸c gi¶ còng kh¾c häa nh÷ng nÐt ®Æc tr-ng nhÊt cña tÝn ng-ìng thê Thiªn Yana ë ®©y cã nguån gèc tõ ng-êi Chiªm Thµnh víi biÓu hiÖn râ nÐt nhÊt cßn truyÒn l¹i lµ tôc móa bãng trong lÔ héi Th¸p Bµ ë Nha Trang. Vµ nghÖ thuËt móa bãng ®ã còng lµ do ng-êi Chiªm Thµnh truyÒn l¹i. Cuèn s¸ch Th¸p Bµ Nha Trang cña t¸c gi¶ NguyÔn C«ng B»ng vµ LÔ héi Th¸p Bµ Nha Trang cña Lª §×nh Chi lµ hai c«ng tr×nh chuyªn kh¶o vµ nghiªn cøu vÒ tÝn ng-ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana trªn lÜnh vùc di tÝch vµ lÔ héi mét c¸ch chi 12 tiÕt víi nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa lÔ héi, kiÕn tróc, ®iªu kh¾c tiªu biÓu t¹i côm di tÝch Th¸p Bµ ë Nha Trang. Tuy nhiªn, ®©y chØ lµ mét ®Þa ®iÓm tiªu biÓu cña tÝn ng-ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh Hßa. TÝn ng-ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh Hßa cßn ®-îc tr×nh bµy trong Tôc thê Thiªn Y Th¸nh MÉu ë Kh¸nh Hßa, Nh÷ng tôc thê vµ lÔ héi tiªu biÓu cña Kh¸nh Hßa, T×m hiÓu gi¸ trÞ lÞch sö vµ v¨n hãa truyÒn thèng Kh¸nh Hßa 350 n¨m… Trong nh÷ng c«ng tr×nh nµy c¸c t¸c gi¶ tËp trung vµo tr×nh bµy tÝn ng-ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh Hßa trªn nh÷ng ph-¬ng diÖn kh¸c nhau. Tuy nhiªn, ®©y chØ lµ nh÷ng bµi viÕt ng¾n, lÎ tÎ, chñ yÕu ®i s©u vµo phÇn kh¶o t¶ tõng di tÝch vµ lÔ héi cô thÓ, ch-a ®i s©u nghiªn cøu vÒ tÝn ng-ìng thê P« Nagar cña ng-êi ViÖt ë Kh¸nh Hßa vµ mèi quan hÖ víi c¸c d©n téc kh¸c ë vïng phô cËn (®Æc biÖt lµ vÒ tÝn ng-ìng, lÔ héi cña ng-êi Ch¨m) ®Ó thÊy ®-îc qu¸ tr×nh kÕ thõa, tiÕp biÕn vµ giao l-u v¨n hãa gi÷a hai d©n téc ViÖt - Ch¨m ë Kh¸nh Hßa nãi riªng vµ ë ViÖt Nam nãi chung. Mét c«ng tr×nh xuÊt b¶n gÇn ®©y nhÊt vÒ tÝn ng-ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh Hßa lµ cuèn s¸ch Th¸p bµ Thiªn Yana - Hµnh tr×nh cña mét n÷ thÇn cña t¸c gi¶ Ng« V¨n Doanh. T¸c gi¶ ®· ®i s©u vµo nghiªn cøu, biªn kh¶o vÒ nghÖ thuËt kiÕn tróc, ®iªu kh¾c vµ nghÖ thuËt móa bãng d©n gian ë Th¸p Bµ, nh÷ng t- liÖu bia ký cæ vÒ hµnh tr¹ng cña vÞ n÷ thÇn chñ cña xø Kauthara ë Nha Trang, hµnh tr×nh tiÕp biÕn cña mét vÞ n÷ thÇn tõ n÷ thÇn mÑ Devi cña Hindu gi¸o ®ªn P« Nagar cña ng-êi Ch¨m råi Thiªn Yana cña ng-êi ViÖt. T¸c gi¶ còng ®Ò cËp ®Õn nh÷ng truyÒn thuyÕt vÒ P« Nagar cña ng-êi Ch¨m vµ ng-êi ViÖt, mét sè c¬ së thê tù P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa vµ tÝn ng-ìng thê phông cña c- d©n ë Kh¸nh Hßa... §©y lµ mét c«ng tr×nh nghiªn cøu rÊt cã gi¸ trÞ ®Ó t×m hiÓu vÒ nghÖ thuËt Champa vµ tÝn ng-ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh Hßa nh-ng ®ã chØ lµ mét vµi ®Þa ®iÓm tiªu biÓu mµ ch-a ph¶i lµ c«ng tr×nh kh¸i qu¸t mét c¸ch ®Çy ®ñ tÝn ng-ìng thê Bµ ë Kh¸nh Hßa. §Ò tµi TÝn ng-ìng thê P« Nagar ë Kh¸nh Hßa sÏ gãp thªm phÇn t- liÖu nh»m lµm râ h¬n vµ toµn diÖn h¬n tÝn ng-ìng thê Thiªn Yana trong vïng, ®ång thêi lµm râ nh÷ng ¶nh h-ëng cña v¨n hãa Ch¨m ®èi víi ng-êi ViÖt ë Kh¸nh Hßa vµ d¶i ®Êt miÒn Trung hiÖn nay trªn lÜnh vùc t«n gi¸o, tÝn ng-ìng. 3. Môc ®Ých nghiªn cøu 13 Kh¸i qu¸t mét c¸ch toµn diÖn nhÊt vÒ tÝn ng-ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa (ph©n bè, di tÝch, tÝn ng-ìng, thê tù, c¸c lÔ héi liªn quan…) Trªn c¬ së ®ã thÊy ®-îc mèi quan hÖ céng c-, giao thoa vµ ¶nh h-ëng lÉn nhau trªn lÜnh vùc t«n gi¸o tÝn ng-ìng Ch¨m - ViÖt ë Kh¸nh Hßa. Tõ ®ã ph¸t huy truyÒn thèng ®oµn kÕt Ch¨m - ViÖt trong qu¸ tr×nh x©y dùng khèi ®¹i ®oµn kÕt d©n téc vµ nh÷ng tinh hoa v¨n hãa truyÒn thèng ®Ó ph¸t triÓn ®Êt n-íc ®a d¹ng vµ bÒn v÷ng hiÖn nay. 4. §èi t-îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu §èi t-îng nghiªn cøu: TÝn ng-ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa Ph¹m vi nghiªn cøu: + Kh«ng gian: TØnh Kh¸nh Hßa vµ liªn hÖ víi mét sè vïng l©n cËn + Thêi gian: Qu¸ khø vµ hiÖn t¹i (chñ yÕu lµ hiÖn t¹i) 5. Ph-¬ng ph¸p tiÕp cËn vµ ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu Ph-¬ng ph¸p tiÕp cËn: - TiÕp cËn nh©n häc: Nghiªn cøu tÝn ng-ìng thê P« Nagar víi t- c¸ch lµ tÝn ng-ìng chñ ®¹o trong mèi quan hÖ víi c¸c lo¹i h×nh t«n gi¸o, tÝn ng-ìng ë Kh¸nh Hßa - TiÕp cËn sö häc Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu - Sö dông c¸c lý thuyÕt nghiªn cøu t«n gi¸o tÝn ng-ìng, giao thoa vµ tiÕp biÕn t«n gi¸o, tÝn ng-ìng, lý thuyÕt nghiªn cøu vÒ vïng v¨n hãa vµ héi tô, giao thoa v¨n hãa. - Ph-¬ng ph¸p ®iÒn d· d©n téc häc: pháng vÊn, ®iÒu tra håi cè, thu thËp th«ng tin vµ ®iÒn d· thùc ®Þa Nguån t- liÖu thùc hiÖn ®Ò tµi - Chñ yÕu lµ t- liÖu thu ®-îc trong qu¸ tr×nh ®iÒn d· t¹i Kh¸nh Hßa - Thu thËp, sö lý c¸c t- liÖu lÞch sö, v¨n ho¸, x· héi cã liªn quan. 6. §ãng gãp cña ®Ò tµi - Nghiªn cøu hÖ thèng vÒ tÝn ng-ìng thê P« Nagar gãp thªm t- liÖu ®Ó nghiªn cøu mét lo¹i h×nh t«n gi¸o, tÝn ng-ìng ë ViÖt Nam. 14 - Gãp thªm t- liÖu vÒ qu¸ tr×nh giao thoa vµ tiÕp biÕn v¨n hãa gi÷a c¸c d©n téc ë ViÖt Nam, ®Æc biÖt lµ hai d©n téc ViÖt - Ch¨m. - Ph¸c häa vµ gãp thªm ý kiÕn, ®Ò xuÊt khoa häc cho viÖc s-u tÇm, nghiªn cøu, gi÷ g×n, ph¸t huy gi¸ trÞ di s¶n v¨n hãa d©n gian ®-îc biÓu hiÖn qua tÝn ng-ìng thê P« Nagar/Thiªn Yana ë Kh¸nh Hßa trong sù nghiÖp ph¸t triÓn chung cña tØnh vµ ®Þnh h-íng ph¸t triÓn bÒn v÷ng khèi ®¹i ®oµn kÕt c¸c d©n téc ViÖt Nam hiÖn nay. Tµi liÖu tham kh¶o 1. NguyÔn C«ng B»ng (2005), Th¸p Bµ Nha Trang, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi 2. B¶o tµng Kh¸nh Hßa, Chi héi v¨n nghÖ d©n gian Kh¸nh Hßa (2001), Kh¸nh Hßa diÖn m¹o mét vïng ®Êt, tËp 3, Nha Trang 3. B¶o tµng Kh¸nh Hßa, Chi héi v¨n nghÖ d©n gian Kh¸nh Hßa (2002), Kh¸nh Hßa diÖn m¹o mét vïng ®Êt, tËp 4, Nha Trang 4. Phan Xu©n Biªn, Phan An, Phan V¨n Dèp (1991), V¨n ho¸ Ch¨m. Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi 5. TrÇn L©m BiÒn (1992), MÉu- thÇn ®iÖn, T¹p chÝ V¨n hãa d©n gian, sè 01. 6. Phan KÕ BÝnh (1990), ViÖt Nam phong tôc, Nxb TrÎ, Tp Hå ChÝ Minh 7. Lª Ngäc Canh, T« §«ng H¶i (1996), NghÖ thuËt biÓu diÔn truyÒn thèng Ch¨m, Nxb V¨n hãa d©n téc, Hµ Néi 8. Lª §×nh Chi (1998), LÔ héi Th¸p Bµ Nha Trang, Nxb V¨n hãa D©n téc, Hµ Néi 9. Lª §×nh Chi (2004), §«i nÐt vÒ ®×nh lµng ë Kh¸nh Hßa, trong T×m hiÓu gi¸ trÞ lÞch sö vµ v¨n hãa truyÒn thèng Kh¸nh Hßa 350 n¨m, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi 10. Mai Ngäc Chõ (1999), V¨n hãa §«ng Nam ¸, Nxb §¹i häc Quèc gia, Hµ Néi 15 11. NguyÔn SÜ Chøc (2005), LÔ Kú an t¸ thæ vµ c¸c ®iÖu móa Bßng, móa Siªu, Hß B¸ Tr¹o trong lÔ héi trong Nh÷ng tôc thê vµ lÔ héi tiªu biÓu cña Kh¸nh Hßa, Nha Trang xuÊt b¶n 12. NguyÔn M¹nh C-êng, NguyÔn Minh Ngäc (2003), Ng-êi Ch¨m (nh÷ng nghiªn cøu b-íc ®Çu), Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi 13. Ng« V¨n Doanh (1998), Th¸p cæ Ch¨mpa – Sù thËt vµ huyÒn tho¹i, Nxb V¨n hãa th«ng tin, Hµ Néi 14. Ng« V¨n Doanh (2002), V¨n hãa cæ Ch¨mpa, NXB V¨n ho¸ D©n téc, Hµ Néi, 2002 15. Ng« V¨n Doanh (2003), Th¸p Bµ P« Nagar - tõ n¬i thê Siva ®Õn ®Òn thê n÷ thÇn xø biÓn Kauthara, T¹p chÝ nghiªn cøu §«ng Nam ¸, sè 6 16. Ng« V¨n Doanh (2003), TÝn ng-ìng P« In- Nagar trong ®êi sèng v¨n hãa cña ng-êi Kh¸nh Hßa trong T×m hiÓu gi¸ trÞ lÞch sö vµ v¨n hãa truyÒn thèng Kh¸nh Hßa 350 n¨m, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi 17. Ng« V¨n Doanh (2005), Th¸p bµ P« Nagar - Hµnh tr×nh cña n÷ thÇn, T¹p chÝ Nghiªn cøu §«ng Nam ¸, sè 5 18. Ng« V¨n Doanh (2006), Th¸p bµ P« Nagar: Tõ n÷ thÇn §ªvi cña ¢n §é ®Õn n÷ thÇn P« In- N-gar cña ng-êi Ch¨m, T/c Nghiªn cøu §«ng Nam ¸, sè 1. 19. Ng« V¨n Doanh (2006), Th¸p Bµ P« Nagar: Tõ c¸c Purana Ên §é ®Õn nh÷ng huyÒn tÝch d©n gian cña ng-êi Ch¨m vµ ng-êi ViÖt, T¹p chÝ Nghiªn cøu §«ng Nam ¸, sè 1 20. Ng« V¨n Doanh (2006), C©y trÇm h-¬ng, xø trÇm h-¬ng vµ n÷ thÇn P« Nagar, T¹p chÝ Nghiªn cøu §«ng Nam ¸, sè 6 21. Ng« V¨n Doanh (2009), Th¸p Bµ Thiªn Yana hµnh tr×nh cña mét n÷ thÇn, Nxb TrÎ, Thµnh phè Hå ChÝ Minh 22. §¹i Nam nhÊt thèng chÝ (1997), Nxb ThuËn Hãa, HuÕ 23. Hoµng Minh §« (2006). TÝn ng-ìng, t«n gi¸o trong céng ®ång ng-êi Ch¨m ë Ninh ThuËn, B×nh ThuËn, Nxb Lý luËn chÝnh trÞ, Hµ Néi 24. Lª Quý §«n (2007), Phñ biªn t¹p lôc, Nxb V¨n hãa th«ng tin, Hµ Néi 25. §¹i ViÖt sö ký toµn th- (1972), TËp 1, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi 16 26. Qu¸ch Giao (2005), H-íng vÒ Th¸p Bµ Thiªn Y, Nxb Héi nhµ v¨n. 27. Kh¸nh H¶i (2005), Hß B¸ Tr¹o ë Kh¸nh Hßa, trong Nh÷ng tôc thê vµ lÔ héi tiªu biÓu cña Kh¸nh Hßa, Së V¨n hãa Th«ng tin tØnh Kh¸nh Hßa xuÊt b¶n 28. NguyÔn Tø H¶i (1999), Móa bãng ë Kh¸nh Hßa x-a vµ nay trong V¨n hãa phi vËt thÓ Kh¸nh Hßa, Nxb V¨n hãa d©n téc, Hµ Néi. 29. §ç ThÞ H¶o, Mai Ngäc Chóc (1984), C¸c n÷ thÇn ViÖt Nam, Nxb Phô n÷, Hµ Néi. 30. TrÇn §×nh H»ng (2009), Cña ng-êi, cña ta: ThÇn ®iÖn lµng ViÖt miÒn Trung, trong Kû yÕu Héi th¶o khoa häc NhËn thøc vÒ miÒn Trung ViÖt Nam hµnh tr×nh 10 n¨m nghiªn cøu, HuÕ, th¸ng 7-2009 31. NguyÔn Duy Hinh (1978), TruyÒn thuyÕt vÒ P« Nagar ë khu vùc Phó Kh¸nh -ThuËn H¶i, T¹p chÝ D©n téc häc, sè 02. 32. Héi V¨n nghÖ d©n gian ViÖt Nam (2008), V¨n hãa biÓn miÒn Trung vµ v¨n hãa biÓn T©y Nam Bé, Nxb V¨n hãa th«ng tin, Hµ Néi 33. Lª §×nh Hïng (2009), TiÕp biÕn v¨n hãa ViÖt - Chiªm trªn vïng ®Êt ThuËn Hãa qua dÊu Ên danh x-ng cña mét vÞ n÷ thÇn, trong Kû yÕu Héi th¶o Khoa häc NhËn thùc vÒ miÒn Trung ViÖt Nam hµnh tr×nh 10 n¨m nghiªn cøu, Ph©n viÖn V¨n hãa NghÖ thuËt ViÖt Nam t¹i HuÕ tæ chøc, th¸ng 7-2009 34. NguyÔn V¨n Kh¸nh (2003), T×m hiÓu gi¸ trÞ lÞch sö vµ v¨n hãa truyÒn thèng Kh¸nh Hßa 350 n¨m, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi 35. NguyÔn V¨n Kh¸nh (2003), DiÖn m¹o v¨n hãa Kh¸nh Hßa (S¸ch kû niÖm Kh¸nh Hßa 350 n¨m), Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi 36. NguyÔn Thanh Lîi (2006), Tôc thê cóng C¸ ¤ng ë ven biÓn Nam Trung Bé, T¹p chÝ V¨n hãa d©n gian sè 4 37. Li Tana (1999) Xø §µng Trong - LÞch sö kinh tÕ - x· héi ViÖt Nam thÕ kû 17 vµ 18 (NguyÔn Cochinchina, Southern Vietnam in Seventeenth and Eighteenth Centuries B¶n dÞch cña NguyÔn NghÞ), Nxb TrÎ, TP Hå ChÝ Minh 38. NguyÔn §×nh Lùc (2000), LÞch sö v¨n hãa ®×nh miÕu Ph-¬ng Sµi, thµnh phè Nha Trang, Tµi liÖu l-u hµnh néi bé 39. Tr-¬ng HiÕn Mai, Sö V¨n Ngäc (2002) HÖ thèng thñy lîi vµ nghi lÔ n«ng nghiÖp cæ truyÒn Ch¨m Ninh ThuËn - B×nh ThuËn, Nxb V¨n hãa D©n téc, Hµ Néi 17 40. Huúnh V¨n Mü, (2003), TrÇm h-¬ng ViÖt Nam, Héi th¶o quèc tÕ n¨m 2003, T¹p chÝ KiÕn thøc ngµy nay, sè 557 41. Lª Quang Nghiªm, TÝn ng-ìng thê cóng cña ng- phñ Kh¸nh Hßa, 42. NhiÒu t¸c gi¶ (1998), V¨n hãa nghÖ thuËt Trung Bé, Nxb V¨n hãa d©n téc, T¹p chÝ v¨n hãa nghÖ thuËt, Hµ Néi 43. NhiÒu t¸c gi¶ (2003), Kh¸nh Hßa x-a vµ nay, Nxb Héi nhµ v¨n ViÖt Nam. 44. L-¬ng Ninh (2000), LÞch sö ViÖt Nam gi¶n l-îc, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, tr 182 45. L-¬ng Ninh (2004), LÞch sö v-¬ng quèc Ch¨mpa, Nxb §¹i häc Quèc gia, Hµ Néi 46. B¸ Trung Phô (2009), T×m hiÓu vÒ Hindu gi¸o Ên §é, T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o, sè 2 47. Lª §×nh Phông (2005) T×m hiÓu lÞch sö kiÕn tróc th¸p Ch¨mpa, Nxb V¨n hãa-Th«ng tin vµ ViÖn V¨n hãa, Hµ Néi 48. Vò C«ng Quý (1991): V¨n ho¸ Sa Huúnh. NXB V¨n ho¸ D©n téc, Hµ Néi. 49. Sakaya (2003), LÔ héi cña ng-êi Ch¨m, Nxb V¨n hãa D©n téc, Hµ Néi 50. NguyÔn Minh San (1998), TiÕp cËn tÝn ng-ìng d©n d· ViÖt Nam, Nxb V¨n hãa d©n téc, Hµ Néi 51. NguyÔn Minh San (1992), §¹o MÉu ë n-íc ta nh×n tõ ®Òn, miÕu vµ thÇn tÝch, T¹p chÝ D©n téc häc, sè 01 52. NguyÔn Minh San (1996), Nh÷ng n÷ thÇn danh tiÕng trong v¨n hãa tÝn ng-ìng ViÖt Nam, Nxb Phô n÷, Hµ Néi 53. Së V¨n hãa Th«ng tin Kh¸nh Hßa (2004), Tôc thê Thiªn Y Th¸nh MÉu ë Kh¸nh Hßa, §Ò tµi khoa häc. 54. Së V¨n hãa Th«ng tin Kh¸nh Hßa (2005), Nh÷ng tôc thê vµ lÔ héi tiªu biÓu cña Kh¸nh Hßa, Nha Trang xuÊt b¶n 55. Qu¸ch TÊn(2002), Xø TrÇm h-¬ng, Héi V¨n häc nghÖ thuËt Kh¸nh Hßa. 56. Huúnh Quèc Th¾ng (2004), Kh¸nh Hßa-Vïng ®Êt héi l-u v¨n hãa ®Æc tr-ng ph-¬ng nam, trong T×m hiÓu gi¸ trÞ lÞch sö vµ v¨n hãa truyÒn thèng Kh¸nh Hßa 350 n¨m, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia 57. Lª B¸ Th¶o (2006). Thiªn nhiªn ViÖt Nam, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi. 18 58. Ng« §øc ThÞnh (1993), V¨n hãa vïng vµ ph©n vïng v¨n hãa ë ViÖt Nam, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi 59. Ng« §øc ThÞnh (2009), §¹o mÉu ViÖt Nam, tËp 1, Nxb T«n gi¸o, Hµ Néi 60. Ng« §øc ThÞnh (2009), §¹o mÉu ViÖt Nam, tËp 2, Nxb T«n gi¸o, Hµ Néi 61. Ng« §øc ThÞnh (2009), B¶n s¾c v¨n hãa vïng ë ViÖt Nam, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi 62. NguyÔn §×nh T- (2003), Non n-íc Kh¸nh Hßa, Nxb Thanh niªn, Hµ Néi 63. NguyÔn §×nh T- (2003), Tõ B×nh Khang ®Õn Kh¸nh Hßa- qu¸ tr×nh 350 n¨m thµnh lËp vµ thay ®æi ®¬n vÞ hµnh chÝnh, trong s¸ch T×m hiÓu gi¸ trÞ lÞch sö vµ v¨n hãa truyÒn thèng Kh¸nh Hßa 350 n¨m, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, tr. 86 64. NguyÔn ViÕt Trung (2001), NghÒ truyÒn thèng ë Kh¸nh Hßa, Héi V¨n nghÖ d©n gian ViÖt Nam, Hµ Néi 65. T¹ ChÝ §¹i Tr-êng (2004), ThÇn ng-êi vµ ®Êt ViÖt, Nxb V¨n hãa th«ng tin, Hµ Néi 66. TrÇn Quèc V-îng (1996), Nguyªn lý MÑ cña nÒn v¨n hãa ViÖt Nam, T¹p chÝ V¨n hãa NghÖ thuËt, sè 12 67. TrÇn Quèc V-¬ng (2003), Kh¸nh Hßa: Mét c¸i nh×n ®Þa v¨n hãa, trong DiÖn m¹o v¨n hãa Kh¸nh Hßa, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, tr. 27 68. TrÇn Quèc V-îng (1998), ViÖt Nam c¸i nh×n §Þa - V¨n hãa, Nxb V¨n hãa d©n téc vµ T¹p chÝ V¨n hãa nghÖ thuËt xuÊt b¶n, Hµ Néi 69. ViÖn d©n téc häc: (1983) C¸c d©n téc Ýt ng-êi ë ViÖt Nam (c¸c tØnh phÝa Nam). Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi 70. Will Durant (1994): LÞch sö v¨n minh Ên §é, Nxb TrÎ, Tp Hå ChÝ Minh 19 20