Tài liệu Tìm hiểu phương pháp phân tích câu tiếng việt theo cấu trúc nêu báo

Header Page 1 of 95. PhÇn më ®Çu Nh÷ng vÊn ®Ò chung I. LÝ do chän ®Ò tµi. §èi víi nhiÒu quan ®iÓm có ph¸p hiÖn ®¹i, c©u lµ ®èi t­îng trung t©m cña có ph¸p. C©u tiÕng ViÖt lµ ®¬n vÞ cÊu tróc lín nhÊt trong tæ chøc ng÷ ph¸p cña c©u Ng÷ viÖt. ë tiÕng ViÖt tõ tr­íc ®Õn nay h­íng ph©n tÝch c©u phæ biÕn nhÊt lµ h­íng ph©n tÝch ng÷ ph¸p theo cÊu tróc chñ – vÞ ( chñ ng÷ - vÞ ng÷). H­íng nµy xuÊt ph¸p tõ gãc ®é cÊu tróc h×nh thøc, c¨n cø vµo h×nh thøc biÓu hiÖn vµ vai trß có ph¸p cña c¸c bé phËn trong c©u ®Ó ph©n biÖt ra c¸c thµnh phÇn chÝnh, thµnh phÇn phô. Tuy nhiªn, tiÕng ViÖt lµ thø tiÕng phi h×nh th¸i, nã thuéc lo¹i h×nh ng«n ng÷ ®¬n lËp, v× thÕ viÖc nhËn diÖn c¸c thµnh phÇn c©u bªn c¹nh tiªu chÝ vÒ hØnh thøc cßn dïng tiªu chÝ vÒ nghÜa. XÐt mét c¸ch tæng qu¸t, ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c©u theo cÊu tróc chñ – vÞ còng béc lé nh÷ng ­u nh­îc ®iÓm nhÊt ®Þnh, cô thÓ nh­ tÝnh tr¹ng nhËp nh»ng, kh«ng râ rµng gi÷a mét vµi thµnh phÇn c©u. Do vËy cïng víi h­íng nghiªn cøu ngµy cµng s©u h¬n vÒ cÊu tróc chñ – vÞ (chñ ng÷ - vÞ ng÷) cña ng÷ ph¸p truyÒn thèng th× trªn bÝnh diÖn lý thuyÕt th«ng tin cßn xuÊt hiÖn vÌ ph¸t triÓn h­íng ph©n tÝch c©u theo cÊu tróc nªu – b¸o. Cã thÓ nãi ng«n ng÷ lµ ph­¬ng tiÖn gi¸o tiÖp träng yÕu nhÊt cña con ng­êi. Trong giao tiÕp, con ng­êi thùc hiÖn ho¹t ®éng truyÒn tin vµ nhËn tin. Do vËy viÖc n¾m ®­îc th«ng tin chÝnh, th«ng tin míi trong giao tiÕp cã ý nghÜa v« cóng quan träng. ViÖc nghiªn cøu cÊu tróc nªu – b¸o liªn quan mËt thiÕt ®èi víi viÖc nghiªn cøu ng«n ng÷ trong ho¹t ®éng giao tiÕp. V× trong ho¹t ®éng giao tiÕp, ng­êi ta chó ý ®Õn viÖc xö lý th«ng tin. Do vËy, viÖc nghiªn cøu ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c©u trªn b×nh diÖn lý thuyÕt th«ng tin lµ rÊt quan träng. XuÊt ph¸t tõ nhu cÇu lý luËn vµ thùc tiÔn, chóng téi chän ®Ò Footer Page 1 of 95. Header Page 2 of 95. tµi “T×m hiÓu ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c©u tiÕng ViÖt theo cÊu tróc nªu – b¸o”. II. Lich sö vÊn ®Ò: Tõ tr­íc ®Õn nay, ng÷ ph¸p nhµ tr­êng sö dông ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c©u theo cÊu tróc chñ – vÞ, c¸c s¸ch viÕt vÒ vÊn ®Ò nµy xuÊt hiÖn kh¸ nhiÒu. VÝ dô: c¸c cuèn ng÷ ph¸p tiÕng viÖt cña DiÖp Quang Ban, …. C¸ch ph©n tÝch c©u theo cÊu tróc chñ – vÞ ®­îc ¸p dông trong nhµ tr­êng phæ th«ng nªn ®É trë nªn v« cïng quen thuéc. Tr¸i l¹i h­íng ph©n c©u theo cÊu tróc nªu – b¸o vÉn cãn Ýt ng­êi biÕt ®Õn, do vËy nã lµ mét vÊn ®Ò t­¬ng ®èi míi mÎ. Ng­êi cã c«ng ®Ò xuÊt ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch nµy lµ nhµ ng«n ng÷ häc ng­êi Sec V. Mathesius – Theo «ng, ph¸t ng«n th­êng gåm hai phÇn chÝnh lµ phÇn nªu (ThuËt ng÷ tiÕng Anh: Theme, topic, tiÕng Ph¸p: thÌme) vµ ®­a ra c¸ch hiÓu vµ phÇn nªu vµ phÇn b¸o. T¸c gi¶ NguyÔn Minh ThuyÕt trong cuèn “DÉn luËn ng«n ng÷ häc” cho r»ng: ph©n tÝch thµnh phÇn ph¸t ng«n (cßn gäi lµ ph©n tÝch ®o¹n thùc t¹i c©u, thuËt ng÷ tiÕng Anh: Actual division of the sentence, tiÕng Ph¸p: La division aetuelle de le phrasc, lµ ph©n tÝch c¸ch tæ chøc néi dung th«ng b¸o cña nã nhÇm ®¸p øng nhiÖm vô giao tiÕp trong nh÷ng v¨n c¶nh vµ t×nh huèng giao tiÕp cô thÓ. T¸c gi¶ TrÇn Ngäc Thªm trong cuèn “HÖ thèng liªn kÕt v¨n b¶n tiÕng ViÖt” l¹i sö dông thuËt ng÷ “Ph©n ®o¹n th«ng b¸o” cho cÊu tróc nªu – b¸o. Theo «ng, c¸c ph¸t ng«n hoµn chØnh vÒ cÊu tróc trªn v¨n b¶n chóng bao giê còng ®­îc chia thµnh hai phÇn râ rÖt theo c¸ch mµ lý thuyÕt ph©n ®o¹n thùc t¹i ®· x¸c lËp : phÇn “nªu” (c¸i mµ ng­êi ®äc ®· biÕt hoÆc gi¶ ®Þnh lµ ®· biÕt) vµ ph©n “b¸o” (C¸i míi). «ng gäi sù ph©n ®o¹n nµy lµ sù “Ph©n ®o¹n th«ng b¸o” (ph©n ®o¹n ng÷ nghÜa). CÊu tróc “phæ biÕn” cña ph©n ®o¹n th«ng Footer Page 2 of 95. Header Page 3 of 95. b¸o lµ phÇn nªu ®øng tr­íc phÇn b¸o. T¸c gi¶ TrÇn Ngäc Thªm cßn cho r»ng sù ph©n ®o¹n nªu – b¸o sÏ rÊt quan träng khi xÐt tíi c¸c phÐp tØnh l­îc vµ sù thÓ hiÖn cña liªn kÕt néi dung. T¸c gi¶ DiÖp Quang Ban trong cuèn “Ng÷ ph¸p tiÕng ViÖt” viÕt cho tr­êng Cao ®¼ng s­ph¹m, khi ®Ò cËp tíi cÊu tróc nªu – b¸o, ®· sö dông thuËt ng÷ “cÊu tróc tin trong c©u”. Trong ®ã phÇn nªu, «ng dïng kh¸i niÖm “tin cò” phÇn b¸o «ng dïng kh¸i niÖm “tin míi”. DiÖp Quang Ban cho r»ng “tin cò” lµ phÇn tin ®· biÕt trong c©u hoÆc dÔ nhËn biÕt trong c©u, “tin míi” lµ phÇn tin ch­a biÕt, «ng cßn ®­a ra mèi quan hÖ cña tin cò, tin míi víi phÇn ®Ò – thuyÕt. Trong cuèn “ ph©n tÝch c©u ®¬n tiÕng ViÖt theo cÊu tróc ®Ò – thuyÕt”, t¸c gi¶ §µo Thanh Lan còng ®Ò cËp tíi cÊu tróc nªu – b¸o th«ng qua quan ®iÓm viÖc ®ång nhÊt ®Ò – ThuyÕt víi nªu – b¸o lµ kh«ng hîp lý. Ngoµi ra t¸c gi¶ nµy cßn ®Ò cËp tíi vÊn ®Ò tiªu ®iÓm th«ng b¸o (Focus). Theo §µo Thanh Lan, cã tr­êng hîp phÇn b¸o lµ phÇn ®Ò hoÆc phÇn b¸o lµ hai ng÷ ®o¹n c¸ch nhau bëi vÞ tõ. Tiªu ®iÓm th«ng b¸o (Focus) ë c©u tr¶ lêi phô thuéc vµo c©u hái cña ng­êi ®èi tho¹i. VÝ dô : a - Ai khen Lan? - ThÇy gi¸o khen Lan B N (C¸i ch­a biÕt) (c¸i ®· biÕt) b - Ai khen ai? - ThÇy gi¸o khen Lan B B Nh­ vËy, cÊu tróc nªu – b¸o ®· ®­îc c¸c nhµ nghiªn cøu trong n­íc ®Ò cËp tíi. Tuy vËy c¸c t¸c gi¶ míi chØ dõng l¹i ë viÖc t×m hiÓu phÇn nªu vµ phÇn b¸o trong c¸c ph¸t ng«n mµ ch­a ®i s©u vµo viÖc ph©n tÝch c©u tiÕng Footer Page 3 of 95. Header Page 4 of 95. ViÖt theo cÊu tróc nªu – b¸o vµ so s¸nh nh÷ng ­u, nh­îc ®iÓm cña cÊu tróc nªu – b¸o víi cÊu tróc chñ – vÞ. Mçi t¸c gi¶ chØ ®­a ra mét, hai vÝ dô vÒ c¸ch ph©n tÝch nµy chø ch­a ¸p dông mét c¸ch cã hÖ thèng triÖt ®Ó vµo viÖc ph©n tÝch c©u tiÕng ViÖt. Sè trang dµnh cho cÊu tróc nªu – b¸o d­êng nh­ qu¸ Ýt ái so víi tÇm quan träng cña nã. Bëi vËy, theo chóng t«i viÖc nghiªn cøu, t×m hiÓu “Ph­¬ngph¸p ph©n tÝch c©u tiÕng ViÖt theo cÊu tróc nªu – b¸o” VÉn cßn lµ mét vÊn ®Ò míi mÎ. III. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô cña ®Ò tµi. 1. Môc ®Ých. Nghiªn cøu ®Ò tµi nµy chóng t«i muèn lµm râ vÊn ®Ò phÇn Nªu vµ phÇn B¸o vµ h­íng ph©n tÝch c©u theo cÊu tróc nªu – b¸o ®Ó tõ ®ã gióp ng­êi häc cã kh¶ n¨ng vËn dông lý thuyÕt nµy vµo viÖc ph©n tÝch mét c©u cô thÓ. Cñng cè vµ lµm phong phó thªm c¸c h­íng tiÕp cËn c©u tiÕng ViÖt. Tõ ®ã gióp ng­êi häc hiÓu s©u h¬n vÒ c©u trong lÜnh vùc giao tiÕp. 2. NhiÖm vô. Dùa trªn c¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn giao tiÕp, chóng t«i ®i s©u t×m hiÓu lý thuyÕt ph©n tÝch c©u theo cÊu tróc nªu – b¸o dùa trªn b×nh diÖn cña lý thuyÕt thèng tin vµ øng dông cña lý thuyÕt ph©n tÝch c©u theo cÊu tróc nªu – b¸o vµo viÖc ph©n tÝch c©u tiÕng ViÖt. Cuèi cïng chóng t«i tiÕn hµnh so s¸nh nh÷ng ­u nh­îc ®iÓm cña cÊu tróc nªu – b¸o víi cÊu tróc chñ -vÞ trong tiÕng ViÖt. IV. Ph¹m vi nghiªn cøu. Nghiªn cøu vÒ c¸c ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch lµ mét vÊn ®Ò réng vµ ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c©u theo cÊu tróc nªu – b¸o còng lµ mét vÊn ®Ò t­¬ng ®èi réng vµ míi mÎ. V× thÕ nghiªn cøu ®Ò tµi nµy chóng t«i kh«ng nh»m môc ®Ých kh¶o s¸t tÊt c¶ c¸c ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c©u tiÕng ViÖt mµ chØ chó träng, ®µo s©u vµo mét ph­¬ng ph¸p ®ã lµ “ph©n tÝch c©u theo cÊu tróc nªu – Footer Page 4 of 95. Header Page 5 of 95. b¸o”. MÆt kh¸c, trong kho¸ luËn nµy chóng t«i chØ dõng ë møc ®é t×m hiÓu mét c¸ch c¬ b¶n vÒ ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c©u theo cÊu tróc nªu – b¸o, ®Ó tõ ®ã cã mét c¸i nh×n kh¸i qu¸t c¬ b¶n vÒ cÊu tróc nµy còng nh­ ­u, nh­îc ®iÓm cña nã so víi cÊu tróc chñ vÞ, gãp phÇn hoµn thiÖn h¬n c¸c vÊn ®Ò vÒ ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c©u tiÕng viÖt. V. Ph­¬ng ph¸p nhiªn cøu 1. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu lÝ luËn : ®äc, t×m hiÓu nh÷ng c¬ së lÝ luËn liªn quan ®Õn hai thµnh phÇn nªu vµ b¸o trong c©u. 2. Ph­¬ng ph¸p kh¶o s¸t thèng kÓ. Tõ c¬ së lÝ luËn ®i kh¶o s¸t c¸c ph¸t ng«n trong thùc tiÔn vµ sè v¨n b¶n v¨n häc. 3. Ph­¬ng ph¸p so s¸nh vµ ph©n tÝch. So s¸nh cÊu tróc nªu – b¸o víi cÊu tróc chñ – vÞ ®Ó lµm râ nh÷ng ­u nh­îc ®iÓm cña hai ph­¬ng ph¸p nµy. - Sö dông ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch ng«n ng÷. Footer Page 5 of 95. Header Page 6 of 95. PhÇn néi dung Ch­¬ng 1: cë së lý luËn cña ®Ò tµi 1.1. Quan niÖm vÒ ®¬n vÞ c©u. Tõ khi xuÊt hiÖn x· héi loµi ng­êi th× nhu cÇu giao tiÕp còng ®­îc h×nh thµnh. Míi ®Çu con ng­êi giao tiÕp víi nhau b»ng nh÷ng ký hiÖu, cö chØ, nÐt mÆt. Sau x· héi ngµy cµng ph¸t triÓn, nhu cÇu giao tiÕp ngµy cµng lín vµ tr×nh ®é t­ duy cña con ng­êi cµng cao ®ßi hái ph¶i cã mét c«ng cô giao tiÕp h÷u hiÖu. §Ó ®¸p øng yªu cÇu ®ã ng«n ng÷ ®· ra ®êi. Míi ®Çu nã chØ lµ nh÷ng kÝ hiÖu ®¬n gi¶n pháng theo hiÖn t­îng vµ sù vËt tù nhiªn… Nh­ng sau ®­îc hoµn thiÖn dÇn vµ mang tÝnh khoa häc. Ng«n ng÷ ra ®êi ®· cã t¸c dông thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn mäi mÆt, bëi nã lµm con ng­êi hiÓu nhau h¬n, lµ ph­¬ng tiÖn ®Ó con ng­êi thÓ hiÖn nh÷ng suy nghÜ, t×nh c¶m cña m×nh, lµ c«ng cô ®Ó con ng­êi t­ duy vµ l­u truyÒn nh÷ng hiÓu biÕt, kinh nghiÖm sèng cho ®êi sau. Ng­êi viÖt tõ xa x­a còng ®· t¹o ra mét thø ng«n ng÷ riªng cho m×nh hÖ thèng ng«n ng÷ tiÕng ViÖt bao gåm nhiÒu cÊp ®é ©m vÞ, h×nh vÞ, tõ, c©u vµ cÊp ®é trªn c©u. Trong ®ã c©u lµ ®¬n vÞ nhá nhÊt cã chøc n¨ng th«ng b¸o bëi nÕu coi ®o¹n v¨n, mét bµi viÕt, mét ch­¬ng, mét cuèn s¸ch còng lµ ®¬n vÞ th«ng b¸o th× ®ã lµ nh÷ng ®¬n vÞ cßn chia c¸ch ®­îc thµnh nhiÒu ®¬n vÞ th«ng b¸o nhá h¬n, trong khi c©u lµ ®¬n vÞ kh«ng thÓ chia nhá h¬n ®­îc n÷a. VËy c©u ®­îc hiÓu nh­ thÕ nµo? Trong suèt qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña ngµnh ng«n ng÷ häc trªn thÕ giíÝ nãi chung vµ ViÖt Nam nãi riªng, ®· cã nhiÒu ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ c©u. (1) Tõ nh÷ng thÕ kû III–II tr­íc c«ng nguyªn, häc ph¸i Alªchx¨ng®ria ®· nªu ®inh nghÜa: “c©u lµ sù tæng hîp cña c¸c tõ biÓu thÞ mét t­ t­ëng trän vÑn”. (2) C¸c t¸c gi¶ NguyÔn ThiÖn Gi¸p, §oµn ThiÖn ThuËt, NguyÔn Minh ThuyÕt nªu mét c¸ch hiÓu ng¾n gän vÒ c©u nh­ sau: “C©u lµ ®¬n vÞ nhá nhÊt Footer Page 6 of 95. Header Page 7 of 95. cã kh¶ n¨ng th«ng b¸o mét sù kiÖn , mét ý kiÕn, mét t×nh c¶m hoÆc mét c¶m xóc”. (3) T¸c gi¶ NguyÔn ThÞ Th×n ®Þnh nghÜa: “C©u lµ ®¬n vÞ nhá nhÊt cã chøc n¨ng th«ng b¸o ®­îc dïng vµo viÖc giao tiÕp hµng ngµy”. C¸c ®Þnh nghÜa trªn ®· chØ ra ®­íc nh÷ng ®Æc tr­ng c¬ b¶n nhÊt cña c©u (nh­ chøc n¨ng vµ ph¹m vi sö dông) gióp ta ph©n biÖt c©u víi nh÷ng ®¬n vÞ ng«n ng÷ kh¸c. (4) Khi ®Þnh nghÜa vÒ c©u, ng­êi ta th­êng nªu c¸c yÕu tè: yÕu tè h×nh thøc, néi dung, chøc n¨ng, lÜnh vùc nghiªn cøu. Cô thÓ nh­ : “C©u lµ ®¬n vÞ nghiªn cøu ng«n ng÷ cã cÊu t¹o ng÷ ph¸p (bªn trong vµ bªn ngoµi) tù lËp vµ ng÷ ®iÖu kÕt thóc, mang mét ý nghÜa t­¬ng ®èi trän vÑn hay th¸i ®é, sù ®¸nh gi¸ cña ng­êi nãi gióp h×nh thµnh vµ biÓu hiÖn, truyÒn ®¹t t­ t­ëng t×nh c¶m. C©u ®ång thêi lµ ®¬n vÞ th«ng b¸o nhá nhÊt b»ng ng«n ng÷”. (DiÖp Quang Ban – Ng÷ ph¸p tiÕng ViÖt tËp II. Nxb Gi¸o dôc – 2001) (5) TËp thÓ c¸c t¸c gi¶ : NguyÔn Tµi CÈn, N.Stankªvich, Bytrow l¹i ®­a ra ®Þnh nghÜa theo quan ®iÓm riªng cña m×nh. “C©u lµ mét ®¬n vÞ ng«n ng÷ biÓu thÞ mét t­ t­ëng t­¬ng ®èi trän vÑn. C©u kh«ng chØ ph¶n ¸nh hiÖn thùc mµ cßn chøa ®ùng sù ®¸nh gi¸ vÒ hiÖn thùc cña ng­êi nãi c©u cã nh÷ng ®Æc tr­ng bªn ngoµi lµ c¸c tiÓu tõ t×nh th¸i vµ chç ng¾t c©u. C©u cã nh÷ng ®Æc tr­ng bªn trong lµ cÊu tróc cña nã (m« h×nh c – v). C¸c ®Þnh nghÜa trªn chØ ra ®­îc nh÷ng ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña c©u vÒ néi dung, vÒ mÆt h×nh thøc vµ cÊu t¹o. (6) Kh¸i niÖm c©u cña nh÷ng ng­êi lµm c«ng t¸c gi¶ng d¹y tiÕng ViÖt: “C©u lµ ®¬n vÞ ng«n ng÷ ®­îc cÊu t¹o trong khi suy nghÜ (nãi vµ viÕt). C©u gåm mét tõ, mét côm tõ ®Õn mét tæ hîp c¸c côm tõ vµ chøa ®ùng nßng cèt c – v. C©u diÔn ®¹t mét néi dung th«ng b¸o hoµn chØnh, cã mèi quan hÖ víi hiÖn thùc kh¸ch quan. C©u ®­îc t¸ch khái nhau b»ng ng÷ ®iÖu khi nãi vµ b»ng d©u c©u khi viÕt”. Footer Page 7 of 95. Header Page 8 of 95. 1.2. C¸c ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c©u tiÕng ViÖt C©u tiÕng viÖt ®­îc nghiªn cøu ë ba b×nh diÖn - B×nh diÖn diÖn kÕt häc - B×nh diÖn nghÜa häc - B×nh diÖn dông häc T­¬ng øng víi ba b×nh diÖn trªn sÏ cã bèn ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c©u. 1.2.1. Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c©u theo cÊu tróc chñ – vÞ (b×nh diÖn kÕt häc) B×nh diÖn kÕt häc nghiªn cøu mèi quan hÖ gi÷a c¸c tõ trong c©u, gi÷a c¸c c©u, c¸c ®o¹n trong mét v¨n b¶n. B×nh diÖn nµy cßn gäi lµ b×nh diÖn có ph¸p. Theo b×nh diÖn nµy, chóng ta cã ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c©u theo cÊu tróc chñ – vÞ (chñ ng÷ – vÞ ng÷ ). §©y lµ h­¬ng ph©n tÝch c©u phæ biÕn nhÊt tõ tr­íc ®Õn nay cña ViÖt ng÷ häc, theo quan ®iÓm cña ng÷ ph¸p truyÒn thèng. Theo b×nh diÖn kÕt häc, mét c©u tiÕng ViÖt ®­îc chia lµm bèn thµnh phÇn: Thµnh phÇn chÝnh : gåm chñ ng÷ vµ vÞ ng÷ Thµnh phÇn phô cña c©u: Tr¹ng ng÷, ®Ò ng÷, vÞ ng÷ phô Thµnh phÇn phô cña tõ : Bæ ng÷, ®Þnh ng÷ Thµnh phÇn biÖt lËp: T×nh th¸i ng÷, h« ng÷, liªn ng÷, phô chñ ng÷. Trong ®ã ®Ó c©u mang néi dung th«ng b¸o trän vÑn hai thµnh phÇn chÝnh b¾t buéc lµ chñ ng÷ vµ vÞ ng÷, bëi ®©y lµ hai thµnh phÇn nßng cèt c©u, khi t×m hiÓu c©u ng­êi ta lu«n coi chóng lµ hai thµnh phÇn c¬ b¶n. Chñ ng÷: Lµ mét trong hai thµnh phÇn chÝnh cña c©u, cã mèi quan hÖ qua l¹i vµ quy ®Þnh lÉn nhau víi thµnh phÇn vÞ ng÷ - chñ ng÷ nªu lªn ®èi t­îng cña th«ng b¸o mµ néi dung nãi vÒ ®èi t­îng Êy n»m ë vÞ ng÷. VÞ trÝ thuËn cña chñ ng÷ lµ ®øng tr­íc vÞ ng÷, tuy nhiªn cã lóc chñ ng÷ ®øng sau vÞ ng÷. Chñ ng÷ cã thÓ ®­îc cÊu t¹o tõ mét tõ, mét côm tõ Footer Page 8 of 95. Header Page 9 of 95. ®¼ng lËp mét côm tõ chÝnh phô, mét côm tõ chñ – vÞ …Tõ lo¹i cña tõ ®¶m nhiÖm vai trß lµm chñ ng÷ nhiÒu nhÊt lµ danh tõ, tÊt c¶ c¸c thùc tõ kh¸c. VÝ dô: Hä// lµ sinh viªn C (chñ ng÷ lµ ®¹i tõ) V Lan // häc rÊt ch¨m chØ C (chñ ng÷ lµ danh tõ) V V× trêi m­a to // nªn ®­êng rÊt tr¬n ( chñ ng÷ lµ mét côm tõ chñ – vÞ) C V VÞ ng÷ lµ thµnh phÇn c©u cã quan hÖ qua l¹i vµ quy ®Þnh lÉn nhau víi chñ ng÷ - vÞ ng÷ nªu lªn ®Æc tr­ng hoÆc quan hÖ vèn cã ë vËt nãi ë chñ ng÷ hoÆc cã thÓ ¸p ®Æt chóng mét c¸h cã lÝ do cho vËt ®ã. VÝ dô: Ruéng rÉy // lµ n¬i ®Ó tr«ng hoa mµu C (®Æc tr­ng) V VÞ trÝ thuËn cña vÞ ng÷ lµ ®øng sau chñ ng÷, nh­ng còng cã nh÷ng tr­êng hîp ng­îc l¹i: RÊt ®Ñp / h×nh anh / lóc n¾ng chiÒu V C Tr.n §¶m nhiÖm vai trß lµm vÞ ng÷ th­êng lµ ®éng tõ, tÝnh tõ, ngoµi ra cßn cã danh tõ, ®¹i tõ, sè tõ. VÝ dô : T«i / ®i häc C (vÞ ng÷ lµ ®éng tõ) V Tr¹ng ng÷ lµ thµnh phÇn phô cña c©u, bæ sung c¸c ý nghÜa vÒ hoµn c¶nh cho sù kiÖn diÔn ra ë nßng cèt c©u. VÞ trÝ cña tr¹ng ng÷ lµ t­¬ng ®èi tù do nh­ng th­êng th× tr¹ng ng÷ ®øng ë ®Çu c©u. Tr¹ng ng÷ ®­îc chia thµnh nhiÒu lo¹i: ChØ ®Þa ®iÓm, thêi gian, môc ®Ých, ph­¬ng tiÖn, c¸ch thøc, ®iÒu kiÖn, nguyªn nh©n … Footer Page 9 of 95. Header Page 10 of 95. VÝ dô: Gi÷a M¹c T­ khoa, t«i//nghe c©u hß xø NghÖ (tr¹ng ng÷ chØ ®Þa ®iÓm) Tr.n C V Ngoµi trêi, / r¨ng c©y // r× rµo trong giã (tr¹ng ng÷ chØ kh«ng gian) Tr.n C V VÞ ng÷ phô lµ thµnh phÇn t­¬ng øng vÞ ng÷ ®­îc ®Èy lªn tr­íc chñ ng÷, bæ xung ý nghÜa tr¹ng th¸i, t×nh huèng cho nßng cèt c©u. Nã ®­îc ng¨n c¸ch víi nßng cèt c©u b»ng dÊu phÈy, nªn cßn ®­îc gäi lµ tiÒn vÞ ng÷ - vÞ ng÷ phô cã kh¶ n¨ng kÕt hîp víi chñ ng÷ t¹o thµnh mét c©u trän vÑn. VÝ dô : Bu«ng b¸t, chÞ Êy ®øng dËy §Ò ng÷ lµ thµnh phÇn c©u biÓu thÞ chñ ®Ò cña c©u nãi cã quan hÖ chÝnh phô ®èi víi nßng cèt c©u vµ cã vÞ trÝ ®Æc thï lµ ®øng ®Çu c©u. VÝ dô : Quan, ng­êi ta sî c¸i uy cña quyÒn thÕ NghÞ l¹i, ng­êi ta sî c¸i uy cña ®ång tiÒn (Gi«ng Tè – Vò Träng Phông) Thµnh phÇn phô cña tõ gåm cã bæ ng÷ vµ ®Þnh ng÷. bæ ng÷ lµ thµnh phÇn phô cña tõ bæ xung ý nghÜa cho ®éng tõ, tÝnh tõ trong c©u. VÝ dô : Nã // röa b¸t C V BN §Þnh ng÷ lµ thµnh phÇn phô cña tõ bæ xung ý nghÜa cho danh tõ: VÝ dô : C©y cèi ë vïng nµy // ( ®ang) ®©m chåi nµy léc C §N V Ngoµi c¸c thµnh phÇn chÝnh cña c©u, thµnh phÇn phô cña c©u, thµnh phÇn phô cña tõ, cßn cã thµnh phÇn biÖt lËp: tÝnh th¸i ng÷, h« ng÷, liªn ng÷, phô chñ ng÷. §ã lµ c¸c thµnh phÇn n»m ngoµi nßng cèt c©u, cã quan hÖ víi c©u theo tõng ph­¬ng tiÖn riªng. 1.2.2. Ph­¬ng ph¸p phÇn tÝch c©u theo cÊu tróc vÞ tõ – Tham thÓ (B×nh diÖn nghÜa häc). Footer Page 10 of 95. Header Page 11 of 95. NghÜa häc lµ bé m«n nghiªn cøu vÒ ý nghÜa cña tõ, cña c©u, cña v¨n b¶n. Trung t©m cña b×nh diÖn nghÜa häc lµ nghiªn cøu c¸c sù t×nh. Mçi sù t×nh lµ mét c¸i lçi bao gåm mét vÞ tõ trung t©m do ®éng tõ, tÝnh tõ ®¶m nhiÖm, ngoµi ra cßn cã c¸c tham thÓ tham ra vµo viÖc ph¶n ¸nh néi dung sù t×nh do danh tõ, côm danh tõ, ®¹i tõ ®¶m nhiÖm. CÊu tróc vÞ tõ – Tham thÓ hay cßn gäi lµ cÊu tróc cña nghÜa miªu t¶. khi dïng ng«n ng÷ ®Ó diÔn ®¹t mét sù viÖc th× c¸c ®Æc tr­ng tÝnh chÊt ho¹c c¸c quan hÖ cña sù viÖc ®­îc diÔn ®¹t b»ng ®éng tõ, ho¹c tÝnh tõ, tõ chØ quan hÖ ho¹c khi lµ danh tõ vµ gäi chung lµ vÞ tù. C¸c thùc thÓ tham gia vµo sù viÖc ®­îc diÔn ®¹t tr­íc hÕt b»ng c¸c danh tõ, ®¹i tõ… vµ ®­îc gäi chung lµ tham thÓ. Trong thùc tÕ, dùa vµo néi dung cña c¸c ®Æc tr­ng ta cã thÓ ph©n lo¹i vÞ tõ mét c¸ch kh¸i qu¸t sau: + VÞ tõ chØ hµnh ®éng chñ ®éng t¸c ®éng: c¾n, biÕu, söa, cµi, khãc, t¾t, ®¸nh, ®Êm, ®¸… + VÞ tõ chØ hµnh ®éng chñ ®éng kh«ng t¸c ®éng: vÒ, ®i, ë, ngñ, nghØ… + VÞ tõ qu¸ tr×nh (hoÆc tr¹ng th¸i ®éng): mäc, ngñ, n»m, ®øng, ®i + VÞ tõ t­ thÕ: Ngåi, n¨m, ®øng, ®i, ngñ… + VÞ tõ chØ tr¹ng th¸i (tÜnh) tøc kh«ng chØ ho¹t ®éng vµ kh«ng chñ ®éng: nøt, x­íc, vì… + VÞ tõ chØ tÝnh chÊt: §Ñp, xÊu, t«t… + VÞ tõ chØ quan hÖ: lµ, cñ, cã, ®ang, t¹i, v×, nªn… Cßn c¸c tham thÓ l¹i ®­îc x¸c ®Þnh theo vai trß cña m×nh trong mèi quan hÖ vãi ®¾c tr­ng nªu ë vÞ trÝ. C¸c tham thÓ th­êng gÆp lµ chñ thÓ hµnh ®éng t¸c ®én, chñ thÓ hµnh ®éng kh«ng t¸c ®éng, chñ thÓ (chÞu) qu¸ tr×nh, chñ thÓ (mang) tr¹ng th¸i, chñ thÓ (mang) tÝnh chÊt chñ thÓ quan hÖ, ®èi thÓ, tiÕp thÓ (vËt thÓ tiÕp nhËn), vËt thô h­ëng Footer Page 11 of 95. Header Page 12 of 95. (1)  Tham thÓ b¾t buéc: Lµ nh÷ng thùc thÓ xoay xung quanh vÞ tõ mµ sù cã mÆt cña chóng lµ do vÞ tõ ®ßi hái. Tham thÓ më réng: Lµ nh÷ng thùc thÓ xuÊt hiÖn trong sù t×nh sù cã mÆt cña chóng kh«ng do vÞ tõ ®ßi hái mµ do t×nh huèng hoµn c¶nh m¸ch b¶o. Ph­¬ng tiÖn, ®iÓm ®Õn, n¬i chèn, thêi gian, thÓ liªn ®íi. Trong cÊu tróc vÞ tõ – Tham thÓ, vÞ tõ lµ yÕu tè b¾t buéc, kh«ng thÓ thiÕu, bëi nã lµ c¸i lâi cña sù t×nh ®­îc ph¶n ¸nh, nh­ng tham thÓ l¹i cã hai lo¹i: Tham thÓ b¾t buéc vµ tham thÓ kh«ng b¾t buéc.(1) Tham thÓ b¾t buéc th­êng lµ nh÷ng tham thÓ chØ chñ thùc hiÖn hµnh ®éng, ®èi thÓ cña hµnh ®éng, tiÕp thÓ cña hµnh ®éng, cßn tham thÓ kh«ng b¾t buéc th­êng lµ c¸c tham thÓ chØ thêi gian, chØ ph­¬ng tiÖn. VÝ dô 1: H«m nay, anh Nam TTMR TTBB1 söa c¸i m¸y nµy VTTT TTBB2 Ta cã: VÞ tõ trung t©m: söa Tham thÓ b¾t buéc 1: Anh Nam (chñ thÓ thùc hiÖn hµnh ®éng) Tham thÓ b¾t buéc 2: C¸i m¸y nµy (§èi thÓ cña hµnh ®éng) Tham thÓ më réng: H«m nay (chØ thêi gian) VÝ dô 2: H«m qua mÑ t«i biÕu TTMR bµ c¸i ¸o TTBB1 VTTT TTBB2 TTBB3 VÞ tõ trung t©m: biÕu Tham thÓ b¾t buéc 1: MÑ t«i (chñ thÓ thùc hiÖn hµnh ®éng) Tham thÓ b¾t buéc 2: bµ ( tݪp thÓ cña hµnh ®éng) Tham thÓ b¾t buéc 3: c¸i ¸o ( ®èi thÓ cña hµnh ®éng) Tham thÓ më réng : h«m qua ( chØ thêi gian) ë vÝ dô 1 võa nªu, tham thÓ b¾t buéc thø nhÊt tr¶ lêi cho c©u hái “ ai söa” Tham thÓ b¾t buéc thø 2 tr¶ lêi cho c©u hái “ söa c¸i g×”. Cßn ë vÝ dô 2, Tham thÓ b¾t buéc thø nhÊt tr¶ lêi cho c©u hái “ai biÕu”, Tham thÓ b¾t buéc Footer Page 12 of 95. Header Page 13 of 95. thø 2 tr¶ lêi cho c©u hái “biÕu ai” vµ Tham thÓ b¾t buéc thø ba tr¶ lêi cho c©u hái “ biÕu c¸i g× ” . §ã lµ c¸c Tham thÓ b¾t buéc bëi nã tham gia ®Ó diÔn ®¹t mét sù viÖc, t¹o nªn mét néi dung th«ng b¸o hoµn chØnh. Cßn viÖc xuÊt hiÖn c¸c tham thÓ chØ thêi gian (h«m nay, h«m qua) hay c¸c tham thÓ chØ ph­¬ng tiÖn (b»ng xe ®¹p, b»ng tay, b»ng ch©n..) lµ kh«ng b¾t buéc. Chóng ta cã thÓ l­îc bá chóng ®i mµ kh«ng lµm cho néi dung vÞ tõ th¨y ®æi. VÝ dô: Nã ®Õn th¨m t«i th­êng xuyªn vµo c¸c ngµy nghØ b»ng xe ®¹p TTBB1 VTTT TTBB2 TTMR1 TTMR1 TTMR2 VÞ tù trung t©m: §Õn th¨m Tham thÓ b¾t buéc 1: nã ( chñ thÓ thùc hiÖn hµnh ®éng) Tham thÓ b¾t buéc 2: t«i ( TiÕp thÓ chØ hµnh ®éng) Tham thÓ më réng 1: th­¬ng xuyªn (chØ tÇn suÊt) Tham thÓ më réng 2: vµo c¸c ngµy nghØ ( chØ thêi gian) Tham thÓ më réng 3: b»ng xe ®¹p ( chØ ph­¬ng tiÖn) VÝ dô trªn chøng tá tham thÓ chØ thêi gian, ph­¬ng tiÖn, tÇn suÊt kh«ng ph¶i lµ nh÷ng tham thÓ b¾t buéc do néi dung ý nghÜa cña vÞ tõ ®ßi hái. V× vËy trong cÊu tróc cuØa vÞ tõ – Tham thÓ chóng lu«n cã t­ c¸ch lµ mét tham thÓ më réng vµ cã kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn t­¬ng ®èi tù do. Nh­ vËy, theo ng÷ ph¸p ng÷ nghÜa ta cã ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c©u theo cÊu tróc vÞ tù – tham thÓ. 12.3 Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c©u theo cÊu tróc ®Ò – thuyÕt (b×nh diÖn dông häc) B×nh diÖn dông häc nghiªn cøu viÖc sö dông ng«n ng÷ trong mèi quan hÖ víi ng÷ c¶nh x· héi, ®Æc bÞet lµ ý nghÜa cña c©u xuÊt hiÖn trong ng÷ c¶nh cô thÓ. §èi t­îng nghiªn cøu cña dông häc rÊt réng vµ phøc t¹p. Theo b×nh diÖn nµy ta cã ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c©u theo cÊu tróc ®Ò – thuyÕt theo quan ®iÓm cña ng÷ ph¸p chøc n¨ng. Footer Page 13 of 95. Header Page 14 of 95. CÊu tróc ®Ò – thuyÕt tr­íc hÕt ph¶i hiÓu lµ cÊu tróc th«ng b¸o cña c©u vµ nã lµ cÊu tróc chung cho mäi ng«n ng÷. CÊu tróc ®Ò – thuyÕt lµ cÊu tróc sÏ cã ®­îc khi ®­a c©u vµo mét ng÷ c¶nh, bao gåm ng÷ c¶nh cña cÊu tróc c©u ch÷a nã vµ ng÷ c¶nh cña t×nh huèng bªn ngoµi c©u. Sù phï hîp cña chñ ng÷ vµ vÞ ng÷ còng chÝnh lµ biÓu hiÖn cña cÊu tróc ®Ò – thuyÕt. ViÖc tæ chøc cÊu tróc ®Ò – thuyÕt lµ do kinh nghiÖm cña ng­êi nãi ho¹c ng­êi viÕt qui ®Þnh, do tæ chøc ng÷ ph¸p cña mét ng«n ng÷ cô thÓ cho phÐp. §Ò lµ thµnh phÇn chÝnh thø nhÊt trong nßng cèt c©u ®¬n chØ ra thùc thÓ lµ ®èi t­îng ®­îc nãi ®Õn trong phÇn thuyÕt, lµ chñ thÓ cña sù nhËn ®Þnh, chñ ®Ò cña sù th«ng b¸o. ThuyÕt lµ thµnh phÇn chÝnh thø hai trong nßng cèt cÊu ®¬n chØ ra ®Æc tr­ng th«ng b¸o cho thùc thÓ ë phÇn ®Ò. VÝ dô 1: Hé ®· cói xuèng nçi ®au khæ cña Tõ §Ò ThuyÕt Trong vÝ dô nµy phÇn ®Ò (Hé) lµ chñ ®Ò mµ ng­êi nãi muèn th«ng b¸o, lµ xuÊt ph¸t ®iÓm ®Ò ng­êi nãi b¾t ®Çu th«ng b¸o cña m×nh. Cßn phÇn thuyÕt (®· cói xuèng nçi ®au khæ cña Tõ) cã ý nghÜa ®Ó th«ng b¸o cô thÓ vÒ viÖc lµm, hay hµnh ®éng cña Hé (phÇn ®Ò). Tãm l¹i “ Hé” lµ chñ ®Ò c¶u th«ng b¸o vµ “ ®· cói xuèng nçi ®au khæ cña Tõ” lµ ®Æc tr­ng th«ng b¸o mµ ng­êi nãi muèn th«ng b¸o vÒ Hé. VÝ dô 2: Con mÌo n»m s­ëi Êm trªn m¸i nhµ. §Ò ThuyÕt ë vÝ dô nµy, ®èi t­îng ®­îc th«ng b¸o lµ “con mÌo”, ®ã lµ xuÊt ph¸t ®iÓm trong c©u nµy (phÇn ®Ò) cßn néi dung th«ng b¸o, ®Æc tr­ng th«ng b¸o vÒ “con mÌo” lµ hµnh ®éng tr¹ng th¸i “n»m s­ëi Êm trªn m¸i nhµ”. Tãm l¹i phÇn §Ò chÝnh lµ tõ ng÷ ®­îc chon lµm xuÊt ph¸t ®iÓm cña c©u. PhÇn thuyÕt lµ phÇn néi dung cña c©u nãi hµy lµ phÇn thuyÕt minh cho phÇn ®Ò. ViÖc chon thõ ng­c nµo lµm phÇn ®Ò chÝnh lµ nªu ra chñ ®Ò cña c©u Footer Page 14 of 95. Header Page 15 of 95. vµ khi nãi, khi viÕt bao giê ng­êi ta còng ph¶i tr¶ lêi hai c©u hái: Nãi vÒ c¸i g× ? B¾t ®Çu tõ ®©u ? 1.2.4. Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c©u theo cÊu tróc nªu- b¸o ( B×nh diÖn dông häc) Ph­¬ng ph¸p nµy ®­îc ®Ò xuÊt dùa trªn quan ®iÓm cña lý thuyÕt th«ng tin. PhÇn nªu chøa th«ng tin cò, phÇn b¸o chøc th«ng tin míi. VÝ dô: H«m nay anh Nam söa c¸i m¸y nµy Ng÷ c¶nh 1: - H«m nay ai söa c¸i m¸y nµy ? - H«m nay anh Nam söa c¸i m¸y nµy N B N Ng÷ c¶nh 2: - H«m nay anh Nam lµm g× ? - H«m nay anh Nam söa c¸i m¸y nµy N B Ng÷ c¶nh 3: H«m nay anh Nam söa c¸i m¸y nµo ? H«m nay anh Nam söa c¸i m¸y nµy N B Ng÷ c¶nh 4: Bao giê anh Nam söa c¸i m¸y nµy ? H«m nay anh Nam söa c¸i m¸y nµy B N Ng÷ c¶nh 5: H«m nay ai söa c¸i m¸y nµo ? H«m nay anh Nam söa c¸i m¸y nµy N Footer Page 15 of 95. B N B Header Page 16 of 95. Ng÷ c¶nh 6: - Cã chuyÖn g× x¶y ra thÕ ? (cã tin g× míi kh«ng ?) - H«m nay anh Nam söa c¸i m¸y nµy B * TiÓu kÕt: C©u lµ mét hiÖn t­îng phøc t¹p kÕt hîp trong nã ba b×nh diÖn, t­¬ng øng v¬Ý ba b×nh diÖn ®ã sÏ cã bèn ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch. C¸c ph­¬ng ph¸p nµy thùc chÊt lµ viÖu xem xÐt ®¬n vÞ c©u dùa trªn nh÷ng gèc ®é, quan ®iÓm nghiªn cøu kh¸c nhau. §ã lµ thµnh tùu nghiªn cøu c¬ b¶n vµ quan träng cña có ph¸p hiÖn ®¹i. 1.3. Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c©u theo cÊu tróc nªu – b¸o 1.3.1 Kh¸i qu¸t vÒ sù ra ®êi cña lý thuyÕt th«ng tin 1.3.2. PhÇn nªu vµ phÇn b¸o Cã kh¸ nhiÒu cña c¸c t¸c gi¶ trong vµ ngoµi n­íc nªu ®Þnh nghÜa vÒ nªu – b¸o. C¸c ®Þnh nghÜa nµy víi tõng t¸c gi¶ l¹i mang nhiÒu tªn gäi kh¸c nhau. Chóng t«i ®i theo quan ®iÓm c¶u nhµ ng«n ng÷ häc ng­êi Sec V.Mathesius ng­êi cã c«ng ®Ò suÊt ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch nµy V.Mathesius nh­ sau: Ph¸t ng«n th­êng gåm hai thµnh phÇn chÝnh lµ nªu (thuËt ng÷ tiÕng Anh: theme, topic, tiÕng Ph¸p : theme) tiÕng Nga vµ phÇn b¸o (thuËt ng÷ tiÕng Anh: Commern, tiÕng ph¸p : khÒmm) PhÇn nªu lµ xuÊt ph¸p ®iÓm cña th«ng b¸o, tøc lµ c¸i ®· biÕt (hoÆc dÔ nhËn biÕt) mµ tõ ®ã ng­êi nãi b¾t ®Çu th«ng b¸o cña m×nh. PhÇn b¸o lµ träng t©m cña thèng b¸o, tøc lµ ®iÒu mµ ng­êi nãi vÒ c¸i ®­îc gäi ra ë phÇn nªu C¸c ®Þnh nghÜa nµy chØ ra: - TrËt tù vÞ trÝ Footer Page 16 of 95. Header Page 17 of 95. - ý nghÜa chøc n¨ng cña nªu vµ b¸o. Vµ mèi quan hÖ gi÷a nªu vµ b¸o lµ mèi quan hÖ qua l¹i chÕ ®Þnh, vµ phô thuéc lÉn nhau. XÐt vÒ vÞ trÝ th× th«ng th­êng nªu ®øng tr­íc b¸o. XÐt vÒ chøc n¨ng th× cÊu tróc nªu vµ b¸o diÔn ®¹t néi dung vÒ mét sù t×nh trong ®ã phÇn b¸o nªu lªn träng tËm cña th«ng b¸o tøc lµ ®Æc tr­ng th«ng b¸o cña phÇn nªu. V× vËy ë b×nh diÖn ng÷ nghÜa vµ th«ng tin, phÇn b¸o quan träng h¬n phÇn nªu, ®­îcchó ý phÇn nªu. Khi hµnh chøc trong lêi nãi hoÆc trong v¨n b¶n, nªu hoÆc b¸o cã thÓ v¾ng mÆt trªn diÖn hiÓn ng«n (bÞ tØnh l­îc) vµ ®­îc nhËn biÕt ë diÖn ng«n nhê ng÷ c¶nh: VÝ dô: Quúnh sôt sÞt. Råi chÞ m­êi. råi t«i N1 B1 B2 (1) B3 T«i thãt ng­êi l¹i. kh«ng ®ñ can ®¶m kªu thµnh tiÕng N1 B1 B2 VÝ dô (1) gåm ba c©u, c©u thø hai vµ thø ba v¾ng phÇn nªu VÝ dô (2) gåm hai c©u, c©u thø hai v¾ng phÇn nªu. Footer Page 17 of 95. (2) Header Page 18 of 95. Ch­¬ng 2: Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c©u tiÕng viÖt theo cÊu tróc nªu – b¸o 2.1. Tiªu chÝ x¸c ®Þnh phÇn nªu vµ phÇn b¸o PhÇn nªu tøc lµ c¸i ®· biÕt mµ tõ ®ã ng­êi nãi b¾t ®Çu th«ng b¸o cña m×nh. Cßn phÇn b¸o tøc lµ ®iÒu mµ ng­êi nãi nãi vÒ c¸i ®­îc gäi ra ë phÇn nªu. VÝ dô: a. Bót nµy viÕt ch÷ rÊt ®Ñp C¸i sù vËt gäi lµ “bót nµy” th× ng­êi nãi vµ ng­êi nghe ®Òu ®· biÕt, ®· thÊy ng­êi nghe chØ kh«ng biÕt râ c«ng dông hay ­u ®iÓm cña “bót nµy” mµ th«i. v× thÕ th«ng tin míi mµ ng­êi nãi muèn truyÒn ®¹t cho ng­êi nghe biÕt lµ c«ng dông vµ ­u ®iÓm cña “bót nµy” lµ “viÕt ch÷ viÕt ®Ñp”. V× thÕ “bót nµy” lµ phÇn th«ng tin cò øng víi phÇn nªu cña ph¸t ng«n cßn “viÕt ch÷ rÊt ®Ñp” lµ phÇn th«ng tin míi øng víi phÇn b¸o cña ph¸t ng«n. PhÇn b¸o nµy thuyÕt minh cho phÇn nªu. §Æc tÝnh “viÕt ch÷ viÕt ®Ñp” ng­êi nghe sÏ hiÓu ®ã lµ ®iÒumµ ng­êi nãi muèn giíi thiÖu, th«ng b¸o vÒ “bótnµy” b. D× H¶o lµ con nu«i cña bµ t«i N B VÝ dô b lµ c©u ®­îc trÝch trong truyÖn ng¾n cã nhan ®Ò “d× H¶o”cña n¨m cao. Tõ “nhan dÒ” “d× H¶o” ®Õn c©u më ®Çu truyÖn ng¾n “d× H¶o” lµ con nu«i cña bµ t«i” th× ng­êi ®äc sÏ nhËn ra ngay th«ng tin cò trong ph¸t ng«n nµy lµ “d× H¶o” v× ®©y lµ yÕu tè ®­îc lÆp l¹i. “d× H¶o” lµ th«ng tin cò sÏ øng víi phÇn nªu cßn phÇn b¸o ë ®©y lµ th«ng tin míi “lµ con nu«i cña bµ t«i”, tr¶ lêi cho c©u hái “d× H¶o lµ ai”. Nh­ vËy dùa vµo th«ng tincò vµ th«ng tin míi cña ph¸t ng«n ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®Çu lµ phÇn nªu, ®Çulµ phÇn b¸o. Footer Page 18 of 95. Header Page 19 of 95. c. Hµi ®­¬ng xu©n mµ kh«ng biÕt c¸i s­íng cña ng­êi lóc ®­¬ng xu©n N B ë vÝ dô c phÇn nªu (hµi) lµ tªn nh©n vËt ®· ®­îc nh¾c tíi ë ®o¹n v¨n tr­íc. ®ã lµ th«ng tin cò ®· biÕt mµ ng­êi nãi nh¾c l¹i ®Ó b¾t ®Çu th«ng b¸o míi cña m×nh. PhÇn b¸o lµ th«ng tin míi mµ ng­êi nãi muèn nãi vÒ Hµi (d­¬ng xu©n mµ kh«ng biÕt c¸i s­íng cña ng­êi lóc ®­¬ng xu©n). 2.1.2. Tiªu chÝ vÒ vai trß có ph¸p PhÇn nªu vµ phÇn b¸o ®Òu lµ c¸c thµnh phÇn chÝnhlµm nßng cèt cña c©u, kh¶ n¨ng l­îc bá chØ x¶y ra ®èi víi thµnh phÇn nªu khi v¨n c¶nh vµ t×nh huèng giao tiÕp cho phÐp. Trong c©u, nÕu khuyÕt mét trong hai thµnh phÇn nªu hoÆc b¸o th× cÊu tróc c©u sÏ ph¸ vì. Ta cã thÓ dïng thao t¸c l­îc bá ®Ó kiÓm nghiÖm vai trß cña chóng VÝ dô: Bót nµy viÕt ch÷ rÊt ®Ñp N B NÕu c©u trªn bá phÇn nªu ? nÕu ch÷ rÊt ®Ñp Khi ®ã ng­êi nghe sÏ kh«ng biÕt “ai” viÕt ch÷ rÊt ®Ñp, hay mùc nµo, bót nµo viÕt ch÷ rÊt ®Ñp. CÊu tróc th«ng tin cña c©u bÞ ph¸ vì v× ph¸t ng«n kh«ng cã chñ ®Ò th«ng b¸o. HoÆc bá phÇn b¸o: Bót nµy? th× còng kh«ng cßn lµ c©u n÷a, ng­êi nghe sÏ kh«ngbiÕt bót nµy thÕ nµo lµm sao, cÊu tróc th«ng tin cña c©u còng sÏ bÞ ph¸ vì v× ph¸t ng«n kh«ng cã néi dung th«ngbao, kh«ng mang ®Æc tr­ng th«ng b¸o cña chñ thÓ (bót nµy) 2.1.3. Tiªu chÝ vÒ vÞ trÝ Th«ng th­êng, phÇn nªu cã vÞ trÝ ®øng tr­íc phÇn b¸o theo trËt tù nªu – b¸o. §©y lµ trËt tù cè ®Þnh, thÓ hiÖn c¸ch nh©n ®Þnh cña t­ duy ë b×nh Footer Page 19 of 95. Header Page 20 of 95. diÖn cÊu tróc. Nh­ng trong thùc tÕ nãi n¨ng ta cã thÓ gÆp nh÷ng c©u cã trËt tù b¸o – nªu. T¸c gi¶ NguyÔn Minh ThuyÕt trong “dÉn luËn ng«n ng÷ häc” cho r»ng: “C¸c ph¸t ng«n mÆc dï cã cïng mæ h×nh cÊu tróc có ph¸p, cïng thµnh phÇn tõ vùng, thËm chÝ cïng trËt tù thµnh tè, nh­ng xuÊt hiÖn trong nh÷ng v¨n c¶nh hay hoÆc t×nh huèng giao tiÕp kh¸c nhau th× mang nh÷ng nhiÖm vô th«ng b¸o kh¸c nhau vµ do ®ã cã s¬ ®å nªu – b¸o kh¸c nhau (Nam thÕ nµo?) Nam ®­îc gi¶i nhÊt N Nam ®­îc gi¶i nhÊt N B B (Ai ®­îc gi¶i nhÊt?) Nam ®­îc gi¶i nhÊt B (Nam ®­îc gi¶i g×?) N Nam ®­îc gi¶i nhÊt N B (Cã tin g× míi kh«ng?) Nam ®­îc gi¶i nhÊt B Trong c¸c vÝ dô trªn, ph¸t ng«n mét lµ lo¹i ph¸t ng«n nh»m th«ng b¸o vÒ mét sù vËt. Nã tr¶ lêi cho c©u hái. sù vËt nh­ thÕ nµo (hoÆc lµm g×, lµm sao?) phÇn nªu trong nh÷ng ph¸t ng«n lo¹i nµy th­¬ng lµ danh tõ ®¹i d¹nh tõ hay côm danh tõ, nh­ng còng cã thÓ lµ ®éng tõ, tÝnh tõ, ®¹i ®¹i danh tõ hay côm tõ , côm tÝnh tõ ®­îcdïng víi ý nghÜa sù vËt. C¸c ph¸t ng«n hai vµ ba nh»m minh x¸c mét t×nh huèng. T×nh huèng nµy ®­îc diÔn t¶ ë phÇn nªu b»ng mét côm chñ – vÞ hoÆc ®éng tõ (côm ®éng tõ)tÝnh tõ (côm tÝnh tõ). PhÇn b¸o cã t¸c dông lµm râ nh÷ng chi tiÕt cña t×nh huèng Êy. Ph¸t ng«n bèn nh»m th«ng b¸o vÒ mét viÖc, tr¶ lêi cho c©u hái “cã chuyÖn g×?” Toµn bé sù viÖc Êy lµ mét tin tøc míi cho nªn ph¸t ng«n chØ cã phÇn b¸o, kh«ng cã phÇn nªu. 2.1.4. tiªu chÝ vÒ dÊu hiÖu h×nh thøc ph©n giíi nªu – b¸o Footer Page 20 of 95.