Tài liệu Tìm hiểu lịch sử chữ quốc ngữ

HOAØNG XUAÂN VIEÄT NGUYEÃN MINH TIEÁN hieäu ñính TÌM HIEÅU LÒCH SÖÛ CHÖÕ QUOÁC NGÖÕ NHAØ XUAÁT BAÛN VAÊN HOÙA THOÂNG TIN 5 LÔØI NHAØ XUAÁT BAÛN L òch söû chöõ Quoác ngöõ laø moät maûng quan troïng trong boä moân Lòch söû Ngoân ngöõ Tieáng Vieät hieän ñaïi. Ngoân ngöõ tieáng Vieät, cuõng gioáng nhö ngoân ngöõ cuûa nhieàu daân toäc khaùc treân theá giôùi, bao goàm hai yeáu toá chính laø tieáng noùi vaø chöõ vieát. Tieáng noùi cuûa coäng ñoàng ngöôøi Vieät ñaõ khoâng ngöøng bieán ñoåi vaø phaùt trieån qua nhieàu theá heä, nhöng tieáng noùi thuaàn Vieät veà cô baûn vaãn ñöôïc löu truyeàn vaø söû duïng cho ñeán taän ngaøy nay. Coøn chöõ vieát laïi hôi khaùc. Trong lòch söû hình thaønh ngoân ngöõ cuûa nhaân loaïi, tieáng noùi luoân coù tröôùc töø raát sôùm, roài sau môùi daàn daàn xuaát hieän chöõ vieát. Coù hai daïng chöõ vieát chính laø chöõ vieát töôïng hình (hay bieåu yù) vaø chöõ vieát töôïng thanh (hay kyù aâm). Coäng ñoàng ngöôøi Vieät trong thôøi kyø Baéc thuoäc, khi ñaõ coù tieáng noùi phaùt trieån khaù phong phuù thì cuõng ñoàng thôøi vôùi vieäc söû duïng chöõ Haùn, moät loaïi chöõ vieát duøng ñöôøng neùt ñeå moâ phoûng hình aûnh nhaèm bieåu ñaït yù nghóa. Caùc nhaø Nho nöôùc Vieät vaøo thôøi naøy cuõng laø nhöõng nhaø ngoân ngöõ hoïc baát ñaéc dó, ñaõ coù moät saùng cheá raát ñoäc ñaùo: döïa vaøo chöõ Haùn (töôïng hình) ñeå taïo ra moät thöù chöõ coù theå ghi laïi tieáng noùi cuûa coäng ñoàng daân toäc Vieät. Vì theá, chöõ Noâm tuy laáy chöõ Haùn laøm “nguyeân lieäu” nhöng laïi höôùng nhieàu ñeán vieäc ghi aâm hôn laø bieåu yù. Nhöng chöõ Haùn ñaõ laø chöõ cuûa “thaùnh hieàn” theo quan nieäm cuûa caùc baäc trí giaû thôøi tröôùc, thì chöõ Noâm cuõng khoâng theå xa 6 Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ rôøi tính chaát “thaùnh minh hieàn trieát” aáy, vaãn khoâng theå laø moät thöù chöõ deã hoïc, deã phoå bieán cho taát caû moïi ngöôøi. Thöù ngoaïi ngöõ phöông baéc ñaõ khoâng theå naøo coù khaû naêng phoå caäp roäng raõi trong quaàn chuùng nhaân daân thì thöù chöõ vay möôïn theo noù cuõng khoâng traùnh khoûi chòu chung soá phaän. Maëc duø chöõ Noâm ñaõ nhieàu laàn ñöôïc ñeà cao trong lòch söû caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam, nhaát laø trong nhöõng thôøi kyø ñoäc laäp töï chuû cuûa nöôùc nhaø, nhöng töïu trung laïi, quaûng ñaïi daân chuùng trong coäng ñoàng Vieät Nam qua nhieàu theá kyû hình thaønh vaø phaùt trieån ngoân ngöõ vaãn chöa coù ñöôïc moät thöù vuõ khí quan troïng vaø lôïi haïi vaøo baäc nhaát ñoái vôùi ñôøi soáng kinh teá, xaõ hoäi vaø vaên hoùa, töùc laø chöõ vieát, theo ñuùng yù nghóa thöïc teá cuûa noù trong sinh hoaït haèng ngaøy cuûa taát caû moïi thaønh vieân trong coäng ñoàng. Chính vì nhöõng leõ treân ñaây neân vieäc cho ra ñôøi moät thöù chöõ vieát môùi, döïa vaøo 24 chöõ caùi cuûa maãu töï La-tinh, coù 6 nguyeân aâm chính vaø 5 daáu thanh, mieâu taû aâm thanh, töùc laø töôïng thanh, ñeå ghi laïi tieáng noùi cuûa coäng ñoàng ngöôøi Vieät laø ñieàu hoaøn toaøn hôïp lyù vaø ñuùng thôøi cô. Ñoù chính laø chöõ Quoác ngöõ. Ngay töø theá kyû 16, caùc giaùo só phöông Taây khi vaøo Vieät Nam truyeàn giaùo ñaõ baét ñaàu söû duïng caùc maãu töï La-tinh ñeå phieân aâm tieáng Vieät theo caùch nhö vöøa noùi, vaø cho ñeán khoaûng giöõa theá kyû 17 thì moät coâng trình lôùn do A-leách-xaêng Ñôø Roát coâng boá gaàn nhö ñaõ cho thaáy ñöôïc söï hoaøn chænh cuûa thöù chöõ vieát môùi naøy. Ngay töø khi ra ñôøi, chöõ Quoác ngöõ ñaõ ñöôïc söû duïng tröôùc heát ôû Ñaøng Trong, töùc laø phía nam cuûa nöôùc Vieät, vöøa ñöôïc hình thaønh sau thôøi kyø “môû coõi”, roài sau ñoù nhanh choùng lan roäng ra LÔØI NHAØ XUAÁT BAÛN 7 caû nöôùc. Do tính chaát deã hoïc, deã söû duïng neân quaûng ñaïi quaàn chuùng nhaân daân ñaõ daàn daàn töøng böôùc chaáp nhaän noù nhö moät thö chöõ vieát chính thöùc cuûa caû coäng ñoàng. Ñeá quoác Phaùp khi ñaët neàn ñoâ hoä leân toaøn coõi Ñoâng Döông ñaõ nhanh choùng naém laáy vaø aùp ñaët vieäc duøng chöõ Quoác ngöõ trong neàn haønh chaùnh cai trò vaø giaùo duïc hoïc ñöôøng. Töø sau Caùch maïng Thaùng 8 - 1945, khi nöôùc nhaø ñoäc laäp, Nhaø nöôùc VNDCCH ñaõ aùp duïng nhieàu phöông thöùc ñeå quaûng baù chöõ Quoác ngöõ trong toaøn theå nhaân daân caû nöôùc. Coâng vieäc nghieân cöùu vaø bieân soaïn moät boä Lòch söû chöõ Quoác ngöõ laø coâng vieäc heát söùc caàn thieát nhöng cuõng khoâng keùm phaàn khoù khaên, phöùc taïp, caàn ñeán söï ñoùng goùp cuûa raát nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc vaø hoïc giaû. Vaø vieäc coâng boá nhöõng thoâng tin veà caùc tö lieäu lòch söû hình thaønh chöõ Quoác ngöõ töø maáy traêm naêm qua laø moät vieäc laøm raát toát cho ngaønh ngoân ngöõ hoïc nöôùc ta, nhaát laø ôû vaøo thôøi kyø naøy, khi chuùng ta böôùc vaøo thôøi ñaïi thoâng tin toaøn caàu hoùa. TÌM HIEÅU LÒCH SÖÛ CHÖÕ QUOÁC NGÖÕ laø moät cuoán saùch coù ích trong vieäc cung caáp cho chuùng ta nhöõng söû lieäu ngoân ngöõ hoïc veà chöõ Quoác ngöõ, ñaëc bieät laø trong giai ñoaïn hình thaønh vaø phaùt trieån ôû Nam boä vaø caùc ñòa phaän mieàn Nam tröôùc kia, coù theå cung caáp cho baïn ñoïc nhöõng thoâng tin coù giaù trò. Xin traân troïng giôùi thieäu cuøng ñoäc giaû. NHAØ XUAÁT BAÛN VAÊN HOÙA THOÂNG TIN 8 9 LÔØI NOÙI ÑAÀU C huyeân khaûo veà lòch söû chöõ Quoác ngöõ naøy trình baøy moät phaàn naøo söï hình thaønh cuûa chöõ Quoác ngöõ vôùi söï nhaán maïnh vaøo quaù trình phaùt trieån tieáng noùi vaø chöõ vieát – bao goàm chöõ Noâm vaø chöõ Quoác ngöõ – ôû vuøng Saøi Goøn vaø caùc ñòa phaän phía Nam. Chuùng toâi ñaõ may maén coù ñöôïc nhieàu taøi lieäu chöa töøng ñöôïc coâng boá lieân quan ñeán lòch söû hình thaønh chöõ Quoác ngöõ, vaø nhôø ñoù coù theå ñoùng goùp theâm moät soá ñieàu maø raát nhieàu ngöôøi tuy ñaõ töøng söû duïng chöõ Quoác ngöõ nhöng chöa heà ñöôïc bieát. Chaúng haïn, raát ít ai bieát ñöôïc raèng söï hoaøn chænh cuûa chöõ Quoác ngöõ nhö ngaøy nay laø nhôø ñaõ traûi qua ñeán ba giai ñoaïn chænh lyù. Giai ñoaïn ñaàu tieân ñöôïc coâng boá qua coâng trình cuûa Alexandre de Rhodes vaøo naêm 1651, giai ñoaïn thöù hai ñöôïc bieát ñeán vôùi Pigneaux de Beùhaine vaø Hoà Vaên Nghi vaøo naêm 1772, vaø giai ñoaïn thöù ba ñaùnh daáu bôûi coâng trình Töø ñieån cuûa Taberd vaø Phan Vaên Minh vaøo naêm 1838. Chính trong giai ñoaïn cuoái cuøng naøy, chöõ Quoác ngöõ ñaõ ñöôïc chuaån hoùa ñeán möùc gaàn nhö hoaøn thieän vaø ñöôïc söû duïng thoáng nhaát treân toaøn quoác cho ñeán ngaøy nay. Trong thôøi gian qua, chuyeân khaûo naøy ñaõ töøng ñöôïc moät soá nôi söû duïng töøng phaàn, coù ghi teân chuùng toâi. Vieäc 10 Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ coâng boá toaøn boä chuyeân khaûo naøy cuõng laø nhaèm boå sung cho nhöõng trích daãn khoâng hoaøn chænh aáy. Qua vieäc coâng boá chuyeân khaûo veà lòch söû chöõ Quoác ngöõ naøy, chuùng toâi hy voïng coù theå goùp phaàn ñính chính moät soá ngoä nhaän ñaùng tieác veà lai lòch cheá taùc chöõ Quoác ngöõ, xaùc ñònh moät caùch coâng bình vai troø vaø coâng söùc cuûa Alexandre de Rhodes trong söï nghieäp hình thaønh chöõ Quoác ngöõ, cuõng nhö laøm roõ coâng nghieäp lôùn lao cuûa nhöõng ngöôøi nhö Pigneaux de Beùhaine, Hoà Vaên Nghi, Taberd, Phan Vaên Minh... trong vieäc hoaøn chænh thöù chöõ vieát maø ngaøy nay daân toäc ta coù theå xem laø nieàm haõnh dieän khi so vôùi caùc daân toäc vaên minh khaùc treân theá giôùi. Chuyeân khaûo naøy cuõng hy voïng seõ hoùa giaûi ñöôïc ñònh kieán sai laàm cho raèng chöõ Quoác ngöõ ñöôïc cheá taùc chæ vì muïc ñích truyeàn giaùo cuûa ñaïo Coâng giaùo. Trong thöïc teá, chöõ Quoác ngöõ ñaõ töøng ñöôïc nhieàu danh só Coâng giaùo söû duïng ñeå baûo veä vaø coå xuùy cho chöõ Haùn, chöõ Noâm vaøo thôøi ñieåm maø hai loaïi chöõ vieát naøy ñang rôi daàn vaøo ñònh meänh hoaøng hoân cuûa chuùng. Chuyeân khaûo ñöôïc chia laøm 4 phaàn.  Phaàn I trình baøy boái caûnh lòch söû goàm toaøn boä nhöõng hoaøn caûnh, ñieàu kieän, tình hình lieân quan ñeán söï lìa boû nôi choân nhau caét roán cuûa moät soá ngöôøi Vieät ôû mieàn Trung vaø mieàn Baéc treân con ñöôøng Nam tieán.  Phaàn II ñeà caäp ñeán tieáng noùi cuûa nhöõng ngöôøi Vieät di cö luùc ra ñi nhö moät haønh trang cöïc kyø LÔØI NOÙI ÑAÀU 11 thoáng nhaát vôùi tieáng noùi cuûa nhöõng ngöôøi ôû laïi, vaø chaân dung cuûa tieán trình bieán chuyeån tieáng Vieät qua caùc daïng chöõ Noâm ñöôïc söû duïng trong ñaïo Coâng giaùo vaø trong ñôøi thöôøng – ñeå tieän vieäc phaân bieät, trong chuyeân khaûo naøy chuùng toâi seõ goïi laø chöõ Noâm ñaïo vaø chöõ Noâm ñôøi – vaø ñaëc bieät laø qua daïng chöõ Quoác ngöõ ñöôïc ghi aâm theo heä thoáng kyù hieäu YÙ – Boà Ñaøo Nha.  Phaàn III thaûo luaän veà söï tieáp tuïc hình thaønh cuûa tieáng Vieät Nam boä qua caùc daïng chöõ Noâm theá kyû XVIII, nhaát laø qua daïng chöõ Quoác ngöõ ñöôïc kyù hieäu baèng chöõ Phaùp, ñöôïc chænh lyù aâm thaàm töø naêm 1772, roài laïi ñöôïc chænh lyù döùt khoaùt, coâng khai vaøo naêm 1838.  Phaàn IV phaân tích veà hieän töôïng ñoäc ñaùo chöa töøng coù tröôùc ñaây cuûa tieáng Vieät khi chöõ Noâm ñöôïc duøng song song vôùi chöõ Quoác ngöõ, vaø roài buøng phaùt döõ doäi töø 1865 thaønh moät maët traän vaên hoùa, keát tinh trong neàn vaên hoïc Quoác ngöõ tieàn phong. Roài töø naêm 1913, ngoïn côø Quoác ngöõ tung bay khaép ba mieàn Trung, Nam, Baéc, tieáp tuïc goùp phaàn xaây döïng neàn vaên hoïc Quoác ngöõ hieän ñaïi. Cho duø coâng vieäc maø chuùng toâi thöïc hieän trong chuyeân khaûo naøy chæ laø nhöõng noã löïc haïn heïp mang tính caù theå, chæ coù giaù trò gôïi leân vaán ñeà, nhöng chuùng toâi hy voïng seõ 12 Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ coù theå goùp phaàn ñònh höôùng ñuùng vaán ñeà naøy trong neàn vaên hoùa daân toäc. Nhöõng sai leäch hieän nay thaät ra laø heä quaû cuûa tình traïng thieáu taøi lieäu trong nghieân cöùu. Trong moät soá tröôøng hôïp, coù theå laø do ngöôøi nghieân cöùu khoâng naém vöõng ñöôïc vaán ñeà, khoâng xem xeùt vaán ñeà ñuùng vôùi taàm voùc, kích thöôùc cuûa noù trong toaøn boä neàn vaên hoùa daân toäc, vaø do ñoù maø taïo ra nhöõng khoaûng troáng quaù lôùn lao. Qua chuyeân khaûo naøy, moät soá vaán ñeà sai leäch seõ ñöôïc phaùt hieän vaø trình baøy. Khi nghieân cöùu thô vaên Nguyeãn Ñình Chieåu vôùi tính chaát côûi môû, hoàn nhieân, thuaàn Vieät, vôùi söï thoaûi maùi, trôn tuoät nhö lôøi noùi haèng ngaøy thì nhieàu ngöôøi laïi cheâ laø khoâng vaên veû, khoâng thi phuù, maø khoâng nhaän bieát raèng ñoù chính laø xuaát phaùt töø caù tính Nam boä. Caù tính naøy ñaõ thoaùt khoûi goâng cuøm chöõ Haùn, ly khai vôùi loái vaên chöông chaïm roàng troå phuïng cuûa nghieân buùt khoa baûng coáng ngheø. Caù tính naøy coøn mang tính caùch maïng ôû choã khoâng coøn chæ laø daønh rieâng cho moät soá só phu ôû thaønh thò, quanh quaån trong moái quan heä boù heïp vôùi trieàu ñình. Caù tính naøy bieán vaên chöông thaønh moät thöù tieáng noùi vang leân nhö tieáng loa höôùng veà quaûng ñaïi quaàn chuùng, söû duïng chính nhöõng ngoân ngöõ ñôøi thöôøng cuûa ña soá nhaân daân, giao tieáp moät caùch hoàn nhieân, khoâng caàu kyø, khaùch saùo, khoâng raøo tröôùc ñoùn sau, khoâng deø daët, giöõ keõ ñeå roài ñaùnh maát ñi söï chaân thaät. Nhöõng ai ngoä nhaän raèng caù tính naøy laø ngoâ ngheâ, thoâ keäch, ñoù laø chöa thaáy ñöôïc tính nhaân daân trong thöù vaên chöông xuaát phaùt töø caù tính aáy, LÔØI NOÙI ÑAÀU 13 vì roõ raøng laø trong giao tieáp haèng ngaøy ñaïi ña soá nhaân daân vaãn söû duïng nhöõng ngoân ngöõ nhö theá. Hai thí duï treân cho thaáy hai nhaän thöùc sai laàm toàn taïi trong söï ñaùnh giaù vaên hoïc vaø trong ngoân ngöõ. Coøn moät nhaän thöùc sai laàm thöù ba coù taàm möùc lôùn lao vaø phöùc taïp hôn nhieàu. Ñoù laø coù nhöõng ngöôøi khoâng ñeå yù hoaëc khoâng bieát ñeán nhöõng giaù trò taùc ñoäng voâ cuøng lôùn lao cuûa caù tính Nam boä ñoái vôùi vaên chöông, ngoân ngöõ. Caù tính Nam boä ôû ñaây ñöôïc hieåu theo nghóa laø moät caù tính ñöôïc hình thaønh töø thaønh phaàn nhaân chuûng phöùc taïp trong moät coäng ñoàng xaõ hoäi, ñöôïc un ñuùc treân moät vuøng ñòa dö kinh teá phong phuù, ñöôïc tieáp nhaän caû chuïc nguoàn vaên hoùa khaép AÙ AÂu, ñöôïc nhaøo naën baèng voâ soá ñieàu kieän, hoaøn caûnh gay go töø thieân nhieân ñeán moâi tröôøng xaõ hoäi. Loaïi caù tính ña dieän veà vaên hoùa aáy laø thaønh quaû cuûa cuoäc Nam tieán laâu daøi vôùi moâi tröôøng reøn luyeän laø vuøng ñaát môùi Saøi Goøn. Noù taïo ra cho con ngöôøi Nam boä moät taâm tính vaø tieàm thöùc vöøa saâu vöøa roäng, trong khi phaàn bieåu loä qua lôøi aên tieáng noùi, cöû chæ haønh vi laïi coù veû nhö khoâng soâi ñoäng maáy maø kyø thöïc laïi voâ cuøng suùc tích, nhieät tình vaø mang ñaày tính chaát thöïc tieãn. Cuoäc Nam tieán cuûa nhöõng con ngöôøi tieân phong môû ñaát ñaâu chæ laø hình thaønh neân vuøng ñaát môùi Saøi Goøn – Nam boä, ñaâu chæ ñôn giaûn laø môû roäng dieän tích ñaát nöôùc, taïo theâm tieàm naêng kinh teá. Thaønh quaû quan troïng khaùc caàn nhaéc ñeán cuûa cuoäc Nam tieán coøn laø vieäc ñaøo taïo moät caù tính Nam boä, moät caù tính saâu saéc maø khoâng saâu ñoäc, 14 Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ côûi môû maø thaâm traàm, khoâng oàn aøo maø saâu laéng, tæ mæ maø khoâng nhoû moïn, hieàn hoøa maø boäc tröïc, ít noùi maø laøm nhieàu... Caù tính aáy hay giaän laåy boû cuoäc nhöng laïi coù thöøa nhieät tình, söï tha thöù, hy sinh. Nhöõng con ngöôøi mang caù tính aáy deã chôi maø ít nguy hieåm, coù veû nhö nhuùt nhaùt luùc thöôøng ngaøy maø raát can tröôøng luùc gian nguy, luø khuø maø teá nhò, khoâng hieåm aùc, boäc tröïc maø deã lyù phuïc, leø pheø maø ñöùng ñaén, giao du caøng laâu thì tình nghóa caøng thaâm saâu. Caù tính aáy chuoäng söï thöïc haønh cuï theå hôn lyù thuyeát, tuy noùng naûy maø khoâng giaän dai, haøo phoùng maø khoâng löôøi nhaùc, kyõ löôõng maø khoâng khuoân saùo... Caù tính Nam boä thöïc söï raát phöùc taïp nhö theá. Vaø coøn nhieàu khía caïnh khaùc nöõa. Song ñaïi ñeå laø vaäy. Ñieàu kyø laï laø ngöôøi Vieät ôû mieàn Trung, mieàn Baéc khi vaøo cö truù ôû Saøi Goøn, ôû Nam boä thì laâu daàn cuõng ñeàu thaâm nhaäp caù tính naøy, töø ngoân ngöõ cho ñeán cung caùch öùng xöû. Môùi vaøo thì noùi “ñi voâ, ñi vaøo”, maø ôû laâu ñeán naêm, möôøi naêm laø seõ noùi “ñi daøo, ñi doâ”; môùi vaøo thì ñeán böõa aên coøn ñôïi môøi moûi mieäng, maø ôû laâu thì töï nhieân ñeán möùc chæ coøn môøi moïc nhöõng khi naøo pheùp lòch söï baét buoäc maø thoâi! Toaøn boä tieáng noùi, chöõ vieát vaø neàn vaên hoïc Nam boä suoát maáy traêm naêm luoân chaát chöùa caùi caù tính ñoäc ñaùo nhö vaäy. Noù laø moät caùi gì ñaõ coâ ñoïng laïi thaønh khoái voâ hình lôùn lao trong taâm thöùc ngöôøi Nam boä. Noù luoân bieán hoùa ñeå töï hoaøn thieän, nhöng khoâng bò pha loaõng bôûi baát cöù moät aùp löïc vaên hoùa ngoaïi lai naøo. Traùi laïi, noù coù khaû naêng gaây aûnh höôûng maïnh meõ ñoái vôùi ngay caû nhöõng con LÔØI NOÙI ÑAÀU 15 ngöôøi coù baûn tính kieân ñònh nhaát. Noù ngaám ngaàm tieàm aån trong töøng ñöôøng gaân maïch maùu cuûa ngöôøi Nam boä, ñeå roài bieåu loä ra qua veû maët, cöû chæ, ngoân ngöõ vaø vaên chöông cuûa hoï, laøm cho baát cöù ai tieáp xuùc, giao tieáp vôùi ngöôøi Nam boä, ñoïc vaên chöông cuûa ngöôøi Nam boä ñeàu nhaän ra ñöôïc noù: moät thöù caù tính khoâng sao laãn loän ñöôïc! Vôùi moät quaù trình phaùt trieån daøi laâu töø trong quaù khöù mòt muø khoâng maáy roõ neùt, chuyeân khaûo veà lòch söû chöõ Quoác ngöõ naøy xin taïm caém moät moác thôøi gian töø 1623 ñeán 1913 ñeå trình baøy cuøng quyù ñoäc giaû nhöõng gì maø chuùng toâi hieän ñaõ tìm hieåu ñöôïc. HOAØNG XUAÂN VIEÄT 16 17 PHAÀN 1 MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ CHUNG NHÖÕNG NGÖÔØI ÑAÀU TIEÂN ÑEÁN NAM BOÄ C aùch ñaây hôn 350 naêm, vuøng thò töù mang teân Saøi Goøn - Gia Ñònh - Chôï Lôùn chöa coù. Nôi ñaây coøn laø Prey Koâr hay Saøi Coân, nghóa laø “röøng caây goøn” cuûa Chaân Laïp. Vaøo thôøi ñieåm naøy, moät ñoaøn di daân ñoâng ñaûo ñaõ töø mieàn Baéc, mieàn Trung cuøng höôùng vaøo mieàn Nam, xaâm nhaäp vuøng ñaát môùi Saøi Goøn ñeå taïo thaønh Nam boä. Moät caâu hoûi ñaët ra cho caùc nhaø nghieân cöùu laø: Ñoaøn ngöôøi aáy coù nguoàn goác nhö theá naøo? ÔÛ ñaây, chuùng toâi xin neâu leân maáy neùt coát yeáu caàn ñöôïc nghieân cöùu theâm veà thaønh phaàn phöùc taïp trong coäng ñoàng xaõ hoäi thôøi aáy, veà söï caáu thaønh tieàm thöùc, taâm tính vaø söï hình thaønh tieáng noùi cuûa ngöôøi Saøi Goøn, ngöôøi Nam boä, coù theå xem laø nhöõng yeáu toá coù lieân quan tröïc tieáp trong vieäc traû lôøi caâu hoûi neâu treân. Tröôùc heát, ñòa baøn Saøi Goøn xöa chaéc chaén laø ñaõ coù ít nhieàu ngöôøi Chaân Laïp cö truù. Lieäu coù phaûi nhöõng ngöôøi Chaân Laïp naøy mang trong mình doøng maùu Phuø Nam, laø gioáng daân Malayo-polyneâxieân goác haûi ñaûo ñaõ töøng traøn leân ñaát Kampuchia cuõ roài sau bò daân naøy thoân tính hay 18 Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ khoâng? Vaø ngoaøi nhöõng thoå daân chính thöùc aáy, lieäu coøn coù nhöõng thoå daân thieåu soá naøo thuoäc caùc saéc toäc maø ngaøy nay ta coøn gaëp ôû Nam boä hay khoâng? Veà ñoaøn ngöôøi di cö vaøo Nam töø mieàn Trung vaø mieàn Baéc, töôûng cuõng neân neâu ra ñaây moät soá chi tieát ñaùng löu yù. Taøi lieäu cuõ cho bieát laø vaøo naêm 1620, Chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc Nguyeân (1613-1635) ñaõ gaõ ngöôøi con gaùi thöù hai laø coâng chuùa Ngoïc Vaïn cho vua Chaân Laïp Chei Chetta II (1618-1626). Nhôø moái löông duyeân naøy maø vua Chaân Laïp cho pheùp moät soá ngöôøi Vieät ñaàu tieân ñaët chaân ñeán vuøng Moâ Xoaøi gaàn Baø ròa vaøo naêm 1623 ñeå laäp dinh ñieàn sinh soáng. Cuõng vaøo naêm naøy, moät phaùi ñoaøn cuûa Chuùa Nguyeãn ñöôïc cöû sang Oudong, thuû ñoâ Chaân Laïp, ñeå ngoaïi giao veà vieäc Chaân Laïp nhöôïng laïi caên cöù thu thueá ôû Saøi Coân. Ngöôøi Vieät laïi keùo vaøo ñaây khai thaùc, troàng tæa, saên baén, chaên nuoâi, mua baùn. Luùc baáy giôø, giang sôn chuùa Nguyeãn traûi daøi töø soâng Gianh trôû vaøo Phuù Yeân, goïi laø Ñaøng Trong, neân ñaïi ña soá nhöõng ngöôøi tìm vaøo Moâ Xoaøi (Baø Ròa), Saøi Coân coù phaàn chaéc chaén laø daân caùc xöù Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, Quaûng Trò, Quaûng Bình. Nhöõng ngöôøi vaøo Nam cuõng bao goàm nhieàu thaønh phaàn khaùc nhau. Moät soá trong ñoù laø nhöõng ngöôøi lính ñi chinh phaït, vì caùc Chuùa Nguyeãn muoán ñöông ñaàu vôùi caùc Chuùa Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi thì phaûi taïo söï caân baèng löïc löôïng baèng caùch ñaåy maïnh vieäc Nam tieán. Trong soá binh só Nam tieán naøy cuõng coù caû moät soá tuø binh goác ngöôøi mieàn Baéc. Chöùng cöù roõ reät coøn ñöôïc ghi nhaän laø vaøo thaùng 5 naêm Maäu Tyù (1648), Chuùa Nguyeãn Phuùc Lan sai con laø Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung 19 Nguyeãn Phuùc Taàn vaø Chöôûng cô Nguyeãn Höõu Tieán mang quaân ñaùnh nhau vôùi quaân cuûa chuùa Trònh Traùng, baét ñöôïc quaän coâng Lyù Myõ vaø 3.000 tuø binh. Chuùa Nguyeãn khoâng theå khoâng nghó ñeán vieäc söû duïng söùc lao ñoäng cuûa nhöõng tuø binh naøy trong ñoaøn quaân Nam tieán. Ngoaøi ra, hieän traïng xaõ hoäi thôøi baáy giôø coù khaù nhieàu nhöõng ngöôøi daân ñaát Baéc vì chaïy traùnh loaïn laïc, ñoùi keùm, luït loäi neân ñaõ di cö töøng ñôït vaøo Nam. Ngoaøi ra coøn coù nhöõng ngöôøi ôû caû mieàn Baéc vaø mieàn Trung laäp chí vaøo Nam vì muoán phieâu löu maïo hieåm tìm moät cuoäc soáng môùi toát ñeïp hôn. Laïi cuõng coù khoâng ít nhöõng keû ñaàu troäm ñuoâi cöôùp, troán tuø troán toäi, xem vieäc vaøo Nam nhö moät loái thoaùt. Naêm 1642, ngöôøi Haø Lan (Holland) laäp coâng ty Ñoâng AÁn ôû Batavia, taïo heä thoáng thöông ñieám treân soâng Meùkong, giao dòch vôùi Saøi Goøn. Söï hieän dieän cuûa ngöôøi Haø Lan keùo theo sau ñoù laø ngöôøi Boà Ñaøo Nha (Portugal), ngöôøi Nhaät, ngöôøi Trung Hoa. Söï giao dòch thöông maõi phoàn thònh caøng thu huùt ngöôøi Vieät ñoå veà Saøi Goøn cuøng luùc caøng ñoâng hôn. Saøi Goøn laïi coù ñöôïc Bieân Hoøa laøm haäu caàn, vì naêm 1658, vaøo ñôøi vua Reùam Thip Dei Chan (1642-1659), coâng chuùa Ngoïc Vaïn vaän ñoäng vôùi vua Chaân Laïp cho pheùp ngöôøi Vieät ñeán ñònh cö ôû Ñoâng Phoá (goïi ñuùng laø Gian Phoå). Trong soá ngöôøi Trung Hoa ñeán Nam boä, ngoaøi nhöõng ngöôøi töø mieàn Baéc vaøo, hoaëc töø coâng ty Ñoâng AÁn sang, coøn phaûi keå ñeán hôn 3.000 ngöôøi ñi treân 50 chieán thuyeàn cuûa Chuû töôùng Döông Ngaïn Ñòch (Toång binh traán thuû Long 20 Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ Moân, thuoäc Quaûng Taây) vaø Phoù töôùng Hoaøng Tieán, Chuû töôùng Traàn Thöôïng Xuyeân, (Toång binh chaâu Loâi, chaâu Cao vaø chaâu Lieâm, thuoäc Quaûng Ñoâng) vaø Phoù töôùng Traàn An Bình, laø nhöõng ngöôøi trung thaønh vôùi nhaø Minh, troán chaïy söï cai trò cuûa nhaø Thanh neân boû Ñaøi Loan sang nöôùc ta, ñaäu thuyeàn doïc cöûa Eo (Thuaän An) ñeán cöûa Ñaø Naüng. Chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn sai Töôùng Vaên Chieâu can thieäp vôùi Chaân Laïp cho ñoaøn ngöôøi cuûa Traàn Thöôïng Xuyeân ñònh cö ôû vuøng Ñoàng Nai, vaø nhoùm Döông Ngaïn Ñòch veà vuøng Myõ Tho. Traàn Thöôïng Xuyeân quy tuï ñöôïc raát ñoâng ngöôøi Hoa laãn ngöôøi Vieät, laäp thaønh khu thöông maõi Cuø lao Phoá raát phoàn thònh. Nhoùm ngöôøi ñi theo Döông Ngaïn Ñòch cuõng bieán Myõ Tho thaønh moät khu kinh doanh taáp naäp. Vaøo thôøi ñieåm aáy, moät soá thuyeàn buoân Taây phöông, Trung Hoa, Nhaät, Java, Malaysia ñaõ ñeán buoân baùn taáp naäp taïi hai vuøng Ñoàng Nai vaø Myõ Tho. Nhöng roài vaøo naêm 1688 (Maäu Thìn), Phoù töôùng Hoaøng Tieán noåi loaïn, gieát cheát Döông Ngaïn Ñòch ôû Myõ Tho, laøm cho nhieàu ngöôøi Hoa hoaûng sôï keùo leân caùc vuøng phuï caän Saøi Goøn sinh soáng. Thaùng 4 naêm 1777, Taây Sôn ñaùnh Gia Ñònh, nhoùm Traàn Thöôïng Xuyeân nhieàu ngöôøi tî naïn boû veà vuøng Chôï Lôùn ngaøy nay (xöa goïi laø Ñeà Ngaïn). Cho ñeán naêm 1698, dinh Traán Bieân (Bieân Hoøa) vaø dinh Phieân Traán (Saøi Goøn) ñöôïc chính thöùc thaønh laäp nhaân chuyeán ñi kinh lyù mieàn Nam cuûa Thoáng suaát Nguyeãn Höõu Caûnh, cho thaáy laø cuoäc di daân cuûa ngöôøi Vieät döôùi caùc daïng thöùc khaùc nhau xaâm nhaäp Saøi Goøn ñaõ ñaït ñeán moät con soá khoâng nhoû. Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung 21 Vaán ñeà ñaët ra cho chuùng ta ôû ñaây laø, vôùi thaønh phaàn nhaân chuûng phöùc taïp nhö ñaõ keå treân, töø thoå daân thieåu soá, Phuø Nam, Chaân Laïp, töø nhöõng ngöôøi goác mieàn Trung lai Chaøm, goác mieàn Baéc lai Taøu, coäng vôùi nhieàu gioáng daân ñeán buoân baùn töø phöông Taây, töø Nhaät Baûn, Boà Ñaøo Nha, Java, Malaysia, AÁn Ñoä... cuøng chung soáng trong moät coäng ñoàng xaõ hoäi, lieäu nhöõng ngöôøi daân Saøi Goøn qua nhieàu theá heä coù theå ñaõ coù söï pha troän ít nhieàu veà maët vaên hoùa? Vaø neáu coù söï phöùc taïp veà vaên hoùa thì tieàm thöùc, taâm tính, taát nhieân cuõng coù söï thay ñoåi ñaëc bieät. Noäi taâm ñaëc bieät thì phong thaùi, cung caùch öùng xöû, vaø nhaát laø ngoân ngöõ cuõng ñaëc bieät. TÍNH THOÁNG NHAÁT Tuy ngöôøi Saøi Goøn ñeán töø nhieàu nôi vaø coù raát nhieàu ñieàu kieän taïo ra cho hoï moät taâm hoàn ñoäc ñaùo, nhöng ngay töø buoåi ñaàu vaøo Nam, hoï ñaõ chöùng toû moät tính thoáng nhaát cao ñoä veà nhieàu phöông dieän vôùi nhöõng ngöôøi coøn ôû laïi queâ nhaø. Qua moät soá döõ lieäu chính thöùc, chuùng ta coù theå chöùng minh ñöôïc tính thoáng nhaát naøy, vaø do ñoù môùi coù theå nhaän ra ñöôïc laø qua haøng maáy traêm naêm sau ñoù, tuy ngöôøi Saøi Goøn ñaõ coù nhöõng chuyeån bieán khaùc bieät veà taâm tính vaø tieáng noùi nhöng vaãn duy trì ñöôïc söï thoáng nhaát veà nhieàu maët vôùi nguoàn coäi ban ñaàu. I. Thoáng nhaát veà teân nöôùc vaø ngoân ngöõ Chính quyeàn thöïc daân Phaùp ñaõ coù yù ñoà roõ reät trong vieäc taïo ra söï phaân chia hai mieàn Nam Baéc. Moät soá ngöôøi 22 Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ cuõng thöøa nhaän coù söï phaân chia Nam Baéc döïa vaøo caùc giai ñoaïn chia caét cuûa thôøi Nam Baéc trieàu (1527 – 1592) vaø giai ñoaïn Trònh – Nguyeãn phaân tranh (1623 – 1777), cho ñeán giai ñoaïn giao thôøi giöõa nhaø Taây Sôn vôùi Nguyeãn AÙnh. Caùc söï kieän lòch söû treân ñeàu coù thöïc, nhöng cho duø vaäy thì toaøn coõi ñaát nöôùc vaãn mang chung moät quoác hieäu laø An Nam. Coù theå chöùng minh söï thaät naøy baèng nhöõng chöùng côù ngoân ngöõ hoïc, qua vieäc xaùc minh caùch söû duïng töø ngöõ cuûa nhieàu ngöôøi ngoaïi quoác vaø ngöôøi Vieät khi saùng cheá, söû duïng chöõ vaø laøm vaên Quoác ngöõ. Nhöõng caùch söû duïng töø ngöõ naøy coù theå giaùn tieáp cho bieát laø thöù chöõ aáy löu haønh trong chæ moät nöôùc duy nhaát laø nöôùc An Nam maø thoâi. 1. Naêm ngöôøi ngoaïi quoác Naêm ngöôøi naøy, keû ñeán Vieät Nam sôùm nhaát laø 1615, treã nhaát laø 1628, cuõng coù ngöôøi chöa töøng ñeán Vieät Nam, vaø taát caû ñeàu tröôùc taùc sau naêm 1620, töùc laø khoaûng 100 naêm sau nhöõng bieán coá chia caét ñaàu theá kyû 16. ° Joaõo Roiz: Ngöôøi Boà Ñaøo Nha naøy chöa heà ñeán Vieät Nam, chæ döïa vaøo caùc baùo caùo truyeàn giaùo töø Vieät Nam göûi qua Macao vaø döïa vaøo dö luaän nöôùc ngoaøi nghó veà Vieät Nam ñeå vieát baøi töôøng trình daøi 30 trang (khoå 14x22cm) taïi Macao vaøo naêm 1621, göûi veà caáp treân laø M. Vitelleschi. Trong ñoù, oâng coù xen khoaûng vaøi chuïc tieáng Vieät phieân aâm coøn thoâ sô, phoå bieán ôû Ñaøng Trong. Khi ñoái chieáu vôùi caùc tieáng phieân aâm sau naøy löu haønh ôû Ñaøng Ngoaøi thì thaáy Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung 23 ñeàu gioáng nhau. Thí duï, caùc tieáng ñöôïc duøng ôû caû Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi vaøo khoaûng thaäp nieân 1620 laø un sai: oâng Saõi, on Truõ: oâng Truøm, Tonquin: Ñoâng Kinh... Trong baøi töôøng trình, Roiz duøng töø Governador töùc Thuû hieán ñeå chæ ngöôøi cai trò Ñaøng Trong, coøn vua ôû Ñaøng Ngoaøi taïi Thaêng Long. Caùc töø khaùc oâng duøng nhö rehelli aõo laø phaûn loaïn, guerra domestica laø noäi loaïn, ñeå chæ hieän töôïng quyeàn haønh phaân taùn trong nöôùc An Nam maø nhieàu ngöôøi nöôùc ngoaøi luùc aáy vaãn xem laø moät nöôùc thoáng nhaát. ° F. Buzomi: Ngöôøi YÙ naøy ñeán Vieät Nam naêm 1615. Ngaøy 13 thaùng 7 naêm 1626, oâng vieát moät baùo caùo daøi 4 trang (khoå 21x30cm) taïi Ñaøng Trong göûi veà cho beà treân laø M. Vitelleschi. Noäi dung baùo caùo cho thaáy caùch duøng ngoân ngöõ vaø phong tuïc gioáng heät nhau ôû caû Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi duø ñaõ bò phaân chia do noäi loaïn. ° C. Borri: Cuõng laø ngöôøi YÙ, ñeán Vieät Nam naêm 1618, soáng ôû Ñaøng Trong ñeán naêm 1622 sang Macao vaø Goa. Naêm 1631, oâng xuaát baûn taïi Roma cuoán Du kyù veà Taân Giaùo ñoaøn. Naêm 1977, chuùng toâi ñaõ dòch cuoán naøy ra tieáng Vieät cho Vieän khoa hoïc xaõ hoäi, theo yeâu caàu cuûa oâng Hoà Leâ. Trong Du kyù, coù ñoaïn Borri khaúng ñònh tính thoáng nhaát cuûa nöôùc An Nam nhö sau: “Ñaøng Trong laø moät phaàn laõnh thoå cuûa vöông quoác lôùn Ñaøng Ngoaøi.” ° Gaspar de Amaral: Ngöôøi Boà Ñaøo Nha naøy ñeán Ñaøng Ngoaøi naêm 1629. Ngaøy 31 thaùng 12 naêm 1632 oâng