Tài liệu Tiếp cận kĩ thuật phương tây dưới thời tự đức (1848 – 1883)

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA LỊCH SỬ ------------------- TRẦN VĂN QUÝ TIẾP CẬN KĨ THUẬT PHƢƠNG TÂY DƢỚI THỜI TỰ ĐỨC (1848 – 1883) KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Ngƣời hƣớng dẫn khoa học TS. PHAN NGỌC HUYỀN HÀ NỘI, 2017 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành khóa luận, tác giả đã nhận đƣợc sự giúp đỡ tận tình quý báu của các thầy cô trong khoa Lịch sử - trƣờng ĐHSP Hà Nội 2, các thầy cô trực tiếp giảng dạy bộ môn Lịch sử Việt Nam, sự đóng góp của các bạn sinh viên. Tác giả xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ và đóng góp quý báu của thầy cô và các bạn. Đặc biệt, tác giả xin chân thành cảm ơn TS. Phan Ngọc Huyền đã giúp đỡ, chỉ bảo tận tình để em hoàn thành khóa luận này. Hà Nội ngày 27 tháng 04 năm 2017 Tác giả khóa luận Trần Văn Qúy LỜI CAM ĐOAN Tác giả xin cam đoan đề tài “Tiếp cận kĩ thuật phương Tây dưới thời Tự Đức (1848 – 1883)” là công trình nghiên cứu của riêng mình. Các nguồn tƣ liệu đƣợc dùng trong khóa luận tốt nghiệp là chính xác, những trích dẫn là trung thực. Vì vậy tác giả xin chịu trách nhiệm cuối vùng về kết quả của khóa luận! Hà Nội ngày 27 tháng 04 năm 2017 Tác giả khóa luận Trần Văn Qúy MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài......................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ......................................................................... 2 3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................. 4 4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu ................................................................. 4 5. Nguồn tƣ liệu và phƣơng pháp nghiên cứu................................................ 5 6. Đóng góp của đề tài ................................................................................... 6 7. Bố cục của đề tài ........................................................................................ 6 NỘI DUNG ....................................................................................................... 8 Chƣơng 1. ĐẠI NAM GIAI ĐOẠN TRỊ VÌ CỦA VUA TỰ ĐỨC: THÁCH THỨC CỦA THỜI CUỘC VÀ THẾ ỨNG XỬ VỚI KĨ THUẬT PHƢƠNG TÂY .................................................................................. 8 1.1. Đại Nam nửa cuối thế kỉ XIX trƣớc những thách thức của thời cuộc ................................................................................................................ 8 1.1.1. Bối cảnh thế giới và khu vực............................................................. 8 1.1.2. Bối cảnh xã hội thời Nguyễn........................................................... 11 1.2. Vua quan nhà Nguyễn thời Tự Đức với các kĩ thuật phƣơng Tây: nhận thức và hành xử ................................................................................... 14 1.2.1. Nhận thức của vua quan nhà Nguyễn về kĩ thuật phương Tây....... 14 1.2.2. Thế hành xử của vua quan nhà Nguyễn đối với kĩ thuật phương Tây ............................................................................................... 20 Tiểu kết chƣơng 1 ........................................................................................ 25 Chƣơng 2. QUÁ TRÌNH TIẾP CẬN KĨ THUẬT PHƢƠNG TÂY DƢỚI THỜI TỰ ĐỨC ............................................................................................... 26 2.1. Việc tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây trong lĩnh vực quân sự .................. 26 2.1.1. Trên phương diện kĩ thuật đúc vũ khí ............................................. 26 2.1.2. Trên phương diện mua mới đóng thuyền ........................................ 30 2.1.3. Trên phương diện kĩ thuật xây đồn lũy ........................................... 34 2.2. Việc tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây trong lĩnh vực sản xuất .................. 35 2.2.1. Trên phương diện sản xuất nông nghiệp ........................................ 35 2.2.2. Trên phương diện sản xuất thủ công nghiệp .................................. 37 2.3. Việc tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây trong lĩnh vực văn hóa .................. 40 2.3.1. Trên phương diện kiến trúc, nghệ thuật ......................................... 40 2.3.2. Trên phương diện địa lí, thiên văn ................................................. 41 2.3.3. Trong phương diện dịch thuật, in ấn .............................................. 42 Tiểu kết chƣơng 2 ........................................................................................ 45 Chƣơng 3. MỘT SỐ NHẬN XÉT VỀ VIỆC TIẾP CẬN KĨ THUẬT PHƢƠNG TÂY DƢỚI THỜI TỰ ĐỨC......................................................... 46 3.1. Đặc điểm của việc tiếp cận ................................................................... 46 3.1.1. Động cơ và mục đích ...................................................................... 46 3.1.2. Quy mô và lĩnh vực ......................................................................... 48 3.1.3. Thí điểm và ứng dụng ..................................................................... 50 3.2. Điểm tích cực và hạn chế trong việc tiếp cận ....................................... 51 3.2.1. Điểm tích cực .................................................................................. 51 3.2.2. Mặt hạn chế..................................................................................... 53 3.3. Bài học kinh nghiệm trong việc tiếp cận .............................................. 56 Tiểu kết chƣơng 3 ........................................................................................ 58 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 59 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 61 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Lịch sử vƣơng triều Nguyễn kéo dài 143 năm (từ năm 1802 đến năm 1945) với 13 đời vua. Hơn một nửa thế kỉ đã trôi qua, nhà Nguyễn trở thành đối tƣợng tìm hiểu của nhiều nhà nghiên cứu, đặc biệt là giới sử học trong và ngoài nƣớc với những nhận thức khác nhau. Tuy nhiên để thấy đƣợc công và tội của nhà Nguyễn chúng ta cần có cái nhìn toàn diện, khách quan trên nhiều mặt từ xây dựng kinh tế, phát triển văn hóa đến tiếp cận và thực hành khoa học kĩ thuật. Thời kì trị vì của vua Tự Đức từ năm 1848 đến năm 1883 là giai đoạn Đại Nam đứng trƣớc nhiều khó khăn trong đó nổi bật lên là công cuộc xâm lƣợc của thực dân Pháp năm 1858. Vua Tự Đức trị vì đất nƣớc trong bối cảnh lịch sử hết sức đặc biệt, đất nƣớc vừa bị khủng hoảng trầm trọng, vừa phải đối phó với sự xâm lƣợc của thực dân Pháp. Đứng trƣớc tình thế hết sức khó khăn đó, triều đình nhà Nguyễn đã có nhiều kiến nghị tiến hành cách tân, đổi mới để tạo thực lực cho đất nƣớc đủ sức đứng vững và phát triển, trong đó có việc cần phải học tập khoa học kĩ thuật của phƣơng Tây. Việc tiếp cận các kĩ thuật phƣơng Tây dƣới triều Nguyễn, đặc biệt dƣới thời Tự Đức là giai đoạn để lại những dấu ấn sâu sắc, có vị trí quan trọng trong chính sách của nhà nƣớc đối với khoa học kĩ thuật. Do vậy, thời Tự Đức là tâm điểm đáng chú ý nhất khi nghiên cứu về việc tiếp cận và thực hành kĩ thuật dƣới thời Nguyễn. Về mặt khoa học: Nghiên cứu vấn đề tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây dƣới thời Tự Đức sẽ góp phần làm sáng tỏ câu hỏi triều vua này đã giải quyết những khó khăn của đất nƣớc nhƣ thế nào, đâu là những cố gắng cần ghi nhận, những kết quả đã đạt đƣợc trong việc tiếp cận, nguyên nhân nào dẫn đến những thất bại trong việc tiếp cận đó và những hệ quả và bài học cần rút ra. 1 Về mặt thực tiễn: Thông qua việc nghiên cứu đề tài tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây dƣới thời Tự Đức giúp chúng ta có những cái nhìn đúng đắn, khách quan về thế ứng xử cũng nhƣ trách nhiệm của nhà Nguyễn nói chung và vua Tự Đức nói riêng trong sự lựa chọn con đƣờng canh tân hay đóng cửa đất nƣớc nửa cuối thế kỉ XIX, đặc biệt là nhận thức và hành động trong việc tiếp cận với khoa học kĩ thuật của phƣơng Tây. Từ đó giúp chúng ta rút ra đƣợc nhiều bài học kinh nghiệm quý báu về vấn đề tiếp cận khoa học kĩ thuật trong công cuộc đổi mới, hội nhập với khoa học kĩ thuật phƣơng Tây hiện nay. Với ý nghĩa đó tác giả chọn đề tài “Tiếp cận kĩ thuật phương Tây dưới thời Tự Đức (1848 – 1883)” làm khóa luận tốt nghiệp của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Bàn về triều Nguyễn cho đến nay đã có khá nhiều công trình nghiên cứu, thế nhƣng việc tìm hiểu về việc tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây dƣới triều đại nhà Nguyễn nói chung và dƣới thời Tự Đức còn rất hạn chế. Cho nên đây là một vấn đề hết sức mới mẻ. Đa phần các tài liệu chỉ dừng lại ở việc tìm hiểu chung và khái quát, chƣa thực sự nghiên cứu tìm hiểu nào mang tính hệ thống, trọn vẹn nhất. Trƣớc hết là công trình tiêu biểu nghiên cứu về triều Nguyễn và thời Tự Đức. Trong cuốn “Việt Nam sử lược” của Trần Trọng Kim đã dành 15 chƣơng viết về nhà Nguyễn. Đây là nguồn tài liệu cơ bản giúp tác giả có cái nhìn bao quát về thời Nguyễn. Tác phẩm “Kinh tế và xã hội Việt Nam dưới các vua triều Nguyễn” của Nguyễn Thế Anh do NXB Lửa thiêng xuất bản năm 1971. Qua tác phẩm này đã cho ta cái nhìn bao quát, toàn diện về tình hình kinh tế - xã hội dƣới triều Nguyễn nói chung cũng nhƣ thời Tự Đức nói riêng để từ đó cái nhìn hoàn chỉnh về việc tiếp cận khoa học kĩ thuật phƣơng Tây. 2 Ngoài ra còn có tác phẩm “Ngoại giao giữa Việt Nam và các nước phương Tây dưới triều Nguyễn (1802 – 1858)” của Trần Nam Tiến, do NXB Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh xuất bản năm 2006. Trong tác phẩm này tác giả đã giới thiệu khá cụ thể hoạt động ngoại giao của triều Nguyễn với các nƣớc phƣơng Tây chủ yếu là các nƣớc Anh, Pháp, Mĩ trong thời gian từ khi nhà Nguyễn đƣợc thành lập (1802) cho đến khi thực dân Pháp nổ súng xâm lƣợc Việt Nam (1858). Qua đó giúp ta suy luận đƣợc những ảnh hƣởng của chính sách ngoại giao đến hoạt động tiếp thu kĩ thuật phƣơng Tây, từ đó góp một đánh giá thỏa đáng hơn về những tích cực và hạn chế trong việc tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây. Liên quan đến vấn đề tiếp xúc khoa học kĩ thuật phƣơng Tây của Việt Nam với phƣơng Tây thời tiền cận đại cũng có một số tác phẩm, công trình nghiên cứu. Tiêu biểu cuốn “Tư tưởng canh tân đất nước dưới triều Nguyễn”, của Đỗ Bang do nhà xuất bản Thuận Hóa xuất bản năm 1999, trong tác phẩm này tác giả chủ yếu nói về những tƣ tƣởng canh tân đất nƣớc dƣới triều Nguyễn, còn về tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây mới chỉ ở mới chỉ mang tính khái quát chƣa đầy đủ và hệ thống. Trong cuốn này tác giả muốn ngƣời đọc có cái nhìn xuyên suốt, toàn cảnh về những tƣ tƣởng canh tân, đổi mới, từ đó cài nhìn hoàn chỉnh về việc tiếp cận và thực hành kĩ thuật phƣơng Tây. Ngoài ra còn có các công trình luận án, luận văn nghiên cứu về triều Nguyễn, tiêu biểu phải kể đến Luận văn thạc sĩ Lịch sử “Quá trình du nhập khoa học kĩ thuật phương Tây vào Việt Nam thế kỉ XVI – XVIII” của Phạm Ngọc Trang - Trƣờng Đại học khoa học xã hội và nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội xuất bản năm 2015. Mặc dù về mặt thời gian không trùng lập với thời kì này tuy nhiên đây là nguồn tài liệu tham khảo trực tiếp giúp tác giả hoàn thành khóa luận của mình. 3 Cùng với một số cuốn tạp chí, công trình nghiên cứu khoa học của các thầy cô và các bạn sinh viên trong các trƣờng đại học và cao đẳng trong cả nƣớc đã cung cấp cho tác giả những kiến thức cơ bản, chung nhất về vấn đề tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây dƣới thời Tự Đức. Trên cơ sở những tài liệu đã đƣợc tiếp cận, tác giả nhận thấy hầu hết các tài liệu này mới chỉ đề cập một cách chung chung hay mới chỉ nói một cách sơ lƣợc về việc tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây dƣới thời Nguyễn. Song đây chính là những tài liệu hết sức quý giá để cho ngƣời viết tham khảo và tiếp tục nghiên cứu sâu hơn nữa về việc tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây thời Tự Đức. 3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu nghiên cứu Nghiên cứu vấn đề tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây dƣới thời Tự Đức nhằm làm sáng tỏ những cố gắng của triều đình Tự Đức liên quan đến việc tiếp cận, từ đó rút ra những nhận xét, đánh giá trong việc tiếp cận khoa học kĩ thuật phƣơng Tây. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện đƣợc những mục tiêu trên, đề tài tập trung vào những nhiệm vụ chủ yếu sau đây: - Bối cảnh lịch sử và những thách thức đặt ra dƣới thời vua Tự Đức. - Nhận thức và thế ứng xử của vua Tự Đức về kĩ thuật phƣơng Tây. - Quá trình tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây dƣới thời Tự Đức (1848 – 1883). - Một số nhận xét về việc tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây dƣới thời Tự Đức. 4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây dƣới thời Tự Đức (1848 – 1883). 4 4.2. Phạm vi nghiên cứu Về thời gian: Đề tài tập trung vào khoảng thời gian từ năm Tự Đức thứ 1 (1848) đến năm Tự Đức thứ 36 (1883), là thời kì chế độ phong kiến Việt Nam suy yếu, từ địa vị thống trị đã dần trở thành phụ thuộc, đất nƣớc bắt đầu chịu sự ảnh hƣởng trực tiếp của hệ tƣ tƣởng và văn minh phƣơng Tây. Đây cũng là giai đoạn chính trị, xã hội Việt Nam có nhiều biến động sâu sắc, đặt ra yêu cầu canh tân đất nƣớc, học hỏi bên ngoài nhất là các nƣớc phƣơng Tây. Về không gian: Tác giả xác định việc tiếp cận các kĩ thuật phƣơng Tây dƣới thời Tự Đức tại phạm vi lãnh thổ Việt Nam. Về nội dung: Do nguồn tài liệu và thời gian có hạn nên tác giả tập trung chủ yếu đi sâu vào việc tìm hiểu việc tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây trên các lĩnh vực quân sự (đúc vũ khí, đóng thuyền, xây đồn lũy), sản xuất (nông nghiệp, thủ công nghiệp), văn hóa (kiến trúc, nghệ thuật, địa lí, thiên văn, dịch thuật, in ấn). 5. Nguồn tƣ liệu và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Nguồn tư liệu Để thực hiện nghiên cứu đề tài này, tác giả sử dụng các nguồn tƣ liệu sau: - Nguồn tƣ liệu chính sử: Đại Nam thực lục, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ tục biên, Việt Nam sử lƣợc. Những tƣ liệu này hầu hết viết bằng chữ Hán, tác giả dựa vào bản dịch của Viện sử học. - Tài liệu khảo cứu: Bao gồm giáo trình, chuyên đề, luận văn, luận án, tạp chí nhƣ: Lịch sử Việt Nam tập 2 của tác giả Phan Huy Lê, Lịch sử Việt Nam tập 5 từ năm 1802 đến năm 1858 của tác giả Trƣơng Thị Yến, Kinh tế và xã hội Việt Nam dƣới các vua triều Nguyễn của Nguyễn Thế Anh, Tƣ tƣởng canh tân đất nƣớc dƣới triều Nguyễn của Đõ Bang, Luận văn Thạc sĩ “Quá trình du nhập khoa học kĩ thuật phƣơng Tây vào Việt Nam thế kỉ XVI – XVIII” của tác giả Nguyễn Ngọc Trang,… Những tài liệu này đƣợc tác giả tham khảo để thực hiện đề tài này. 5 5.2. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Phƣơng pháp luận: Để thực hiện đề tài nghiên cứu tác giả dựa trên cơ sở phƣơng pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về sử học. Phƣơng pháp nghiên cứu: Trong quá trình thực hiện đề tài nghiên cứu khoa học, tác giả sử dụng hai phƣơng pháp chính là phƣơng pháp lịch sử và phƣơng pháp logic. Với phƣơng pháp lịch sử, đã giúp khôi phục, trình bày các sự kiện liên quan quá trình tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây dƣới thời Tự Đức. Còn phƣơng pháp logic sẽ là một công cụ hữu ích trong việc gắn kết và sâu chuỗi các sự kiện. Ngoài ra, đề tài còn sử dụng nhiều phƣơng pháp khác nhƣ: sƣu tầm, phân tích, đối chiếu, so sánh, tổng hợp, khái quát vấn đề. 6. Đóng góp của đề tài Đề tài là công trình nghiên cứu một cách tƣơng đối hệ thống và đầy đủ về việc tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây dƣới thời Tự Đức (1848 – 1883). Thông qua việc sƣu tầm, tìm hiểu, tổng hợp tƣ liệu chính sử và tài liệu nghiên cứu đề tài đã góp phần đánh giá những mặt tích cực, hạn chế của việc tiếp cận và thực hành các kĩ thuật phƣơng Tây thời kì này, từ đó rút ra đặc điểm, ý nghĩa, bài học kinh nghiệm trong việc tiếp cận và thực hành các kĩ thuật phƣơng Tây nửa cuối thế kỉ XIX. Qua công trình nghiên cứu này, tác giả mong muốn góp một phần tƣ liệu tham khảo phục vụ cho việc nghiên cứu và giảng dạy về lịch sử vƣơng triều Nguyễn nói chung, cũng nhƣ thời Tự Đức nói riêng, đặc biệt là vấn đề tiếp xúc và giao lƣu văn hóa Đông – Tây trong lịch sử Việt Nam. 7. Bố cục của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phần phụ lục, đề tài có cấu trúc gồm ba chƣơng: Chương 1: Đại Nam giai đoạn trị vì của vua Tự Đức: Thách thức của thời cuộc và thế ứng xử với kĩ thuật phƣơng Tây. Chƣơng này khái quát về 6 bôi cảnh lịch sử tác động đến quá trình tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây cũng nhƣ nhận thức của vua quan triều đình nhà Nguyễn đối với kĩ thuật phƣơng Tây. Chương 2: Quá trình tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây dƣới thời Tự Đức. Chƣơng này trình bày về việc tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây trên các lĩnh vực quân sự, sản xuất và văn hóa. Chương 3: Một số nhận xét về việc tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây dƣới thời Tự Đức. Trên cơ sở trình bày về quá trình tiếp cận kĩ thuật phƣơng Tây dƣới thời Tự Đức, chƣơng này rút ra một số nhận xét nhằm làm sáng tỏ những vấn đề liên quan đến việc tiếp cận. 7 NỘI DUNG Chƣơng 1 ĐẠI NAM GIAI ĐOẠN TRỊ VÌ CỦA VUA TỰ ĐỨC: THÁCH THỨC CỦA THỜI CUỘC VÀ THẾ ỨNG XỬ VỚI KĨ THUẬT PHƢƠNG TÂY 1.1. Đại Nam nửa cuối thế kỉ XIX trƣớc những thách thức của thời cuộc 1.1.1. Bối cảnh thế giới và khu vực * Bối cảnh thế giới Một nội dung quan trọng của lịch sử thế giới thời cận đại vào đầu thế kỷ XIX là sự phát triển và toàn thắng của chủ nghĩa tƣ bản trên phạm vi toàn thế giới. Châu Âu và Bắc Mỹ đã tiến hành Cách mạng tƣ sản từ thế kỷ XVI và đến những năm của thế kỷ XIX thì hoàn thành cách mạng tƣ sản. Chủ nghĩa tƣ bản trở thành hệ thống thế giới và giai cấp tƣ sản trở thành giai cấp thống trị - có quyền lực vô hạn về kinh tế. Để phát triển và tăng cƣờng lợi nhuận về kinh tế, giai cấp tƣ sản đã cách mạng hóa công nghiệp, cải tiến kỹ thuật, thực hiện cuộc cách mạng công nghiệp từ thế kỷ XVIII cho đến giữa thế kỷ, từ đó đƣa lại một nƣớc thay đổi lớn lao trong kinh tế. Lao động bằng máy móc ra đời, thay thế cho lao động thủ công chân tay đã đƣa năng suất lao động tăng lên. Trong nửa đầu thế kỷ XIX, do những tiến bộ vƣợt bậc về kinh tế của khoa học kỹ thuật thời cận đại, giai cấp sản ở các cƣờng quốc phƣơng Tây đã có thể tiến xa hơn trong hành trình tìm kiếm và khám phá ra những vùng đất xa xôi mà trƣớc khi họ chƣa có khả năng, điều kiện để đặt chân đến. Lợi dụng những phát kiến về địa lý, những tiến bộ về khoa học kỹ thuật, giai cấp tƣ sản phƣơng Tây tăng cƣờng tìm kiếm xâm lƣợc thuộc địa nhằm đáp ứng cho sự phát triển nền kinh tế tƣ bản chủ nghĩa ở chính quốc. Một trong những nhân tố tạo điều kiện thuận lợi cho việc tìm kiếm và xâm lƣợc thuộc địa của tƣ bản Âu - Mỹ là sự tiến bộ của ngành giao thông vận tải. Năm 1830, trên giới có 8 không quá trên 332 km đƣờng sắt, đến năm 1870 con số trên trở thành 200.000 km. Năm 1807, chiếc tàu thủy chạy bằng hơi nƣớc đầu tiên xuất hiện trên thế giới, đến 1836 ở Anh - một trong những nƣớc đầu tiên làm cách mạng tƣ sản thành công đã có 500 tàu thủy hoạt động. Ngoài sự phát triển của đƣờng sắt, đƣờng thủy, đƣờng hàng không cũng đạt những thành tựu đáng kể. Ngành viễn thông cũng đã phát triển nhanh chóng và tạo điều kiện thuận lợi tăng cƣờng sự hiểu biết của phƣơng Tây đối với phƣơng Đông hoang sơ và giàu có. Cuộc cách mạng công nghiệp đầu tiên của chủ nghĩa tƣ bản trong thế kỷ XVIII, XIX đã tạo điều kiện cho việc mở mang đất của thực dân đƣợc tăng cƣờng. Những đế quốc dần hình thành với nhiều vùng đất, nhiều dân tộc khác nhau. Nhƣ vậy, vào đầu thế kỷ XIX cùng với sự lớn mạnh của chủ nghĩa tƣ bản trên thế giới là sự tăng cƣờng xâm nhập và nô dịch thuộc địa của phƣơng Tây. * Bối cảnh khu vực Đứng trƣớc nguy cơ xâm lƣợc của thực dân phƣơng Tây các quốc gia châu Á có những cách hành xử khác nhau. Không ít quốc gia đã nhận ra đƣợc sự tiến bộ của khoa học kĩ thuật phƣơng Tây và đã có sự học hỏi, điển hình nhƣ Nhật Bản, Trung Quốc, Xiêm. Ở Nhật Bản, chế độ phong kiến Tokugawa sau mấy thế kỉ thống trị đã rơi vào khủng hoảng, bế tắc. Nông nghiệp chậm phát triển, tình trạng mất mùa đói kém xảy ra liên miên, các quan hệ sản xuất cũ tan rã, thay vào đó là các quan hệ sản xuất mới. Những cuộc nổi dậy của nhân dân chống lại chế độ Mạc Phủ ngày càng lên cao. Trong khi ở bên ngoài, các nƣớc phƣơng Tây luôn nhòm ngó, rình rập. Trƣớc tình thế đó, Nhật Bản đã sáng suốt tiến hành duy tân đất nƣớc thông qua cuộc cải cách của vua Meiji, mở cửa cho các nƣớc phƣơng Tây vào buôn bán đồng thời tiến hành hiện đại hóa đất nƣớc theo mô hình các nƣớc phát triển ở phƣơng Tây. Nhờ đó Nhật Bản không bị các nƣớc phƣơng Tây xâm lƣợc và sớm trở nên cƣờng thịnh. 9 Xã hội Trung Quốc cuối thế kỉ XIX cũng rơi vào tình trạng khủng hoảng sâu sắc. Nông dân Trung Quốc bị áp bức bóc lột nặng nề nên đã liên tiếp nổi dậy khởi nghĩa. Thêm vào đó cuộc Chiến tranh thuốc phiện giữa Trung Quốc và Anh đã bùng nổ vào năm 1839. Kết quả của cuộc chiến tranh này khiến Trung Quốc thua trận và phải kí Hiệp ƣớc Thiên Tân với đế quốc Anh, nhƣợng cho Anh nhiều đặc quyền kinh tế. Từ đó Trung Quốc ngày càng suy yếu và bị nhiều nƣớc thực dân phƣơng Tây xâu xé. Chính trong bối cảnh đó, một luồng tƣ tƣởng mới, cách tân đã thổi vào Trung Quốc. Đến những thập niên cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX trào lƣu canh tân đất nƣớc bùng lên mạnh mẽ, liên tục với nội dung và phạm vi ngày càng đa dạng. Tiêu biểu cho phong trào cải cách ở Trung Quốc là phong trào Dƣơng vụ (học phƣơng Tây để chống lại sự nô dịch của phƣơng Tây). Những ngƣời trong phái Dƣơng vụ cho rằng: “Điều cốt yếu của tự cường là luyện quân, muốn luyện quân trước hết phải chế tạo vũ khí. Trung Quốc bị phương Tây ức hiếp, nô dịch là do không có súng đạn, tàu thuyền tối tân chống cự, do kém cỏi hơn về kiến thức và kĩ năng quân sự. Vì thế mua sắm, chế tạo tàu thuyền súng đạn và đào tạo người biết sử dụng vũ khí, phương tiện giao thông tân tiến là yếu cầu cấp thiết hàng đầu” [31; tr.139]. Những ngƣời lãnh đạo phong trào Dƣơng vụ đã tiến hành nhiều nội dung cải cách, nổ bật là những cải cách trên lĩnh vực quân sự và giáo dục. Mặc dù không đi đến kết quả cuối cùng của cuộc cải cách song phong trào Dƣơng vụ đã nhƣ một tiếng chuông thức tỉnh dân tộc Trung Hoa, với lời cảnh báo sâu xa: muốn thoát khỏi thân phận nô dịch cần phải tự cƣờng; con đƣờng tự cƣờng chính là học tập, tiếp nhận những tƣ tƣởng, tri thức và phƣơng pháp giáo dục tiến bộ của phƣơng Tây. Thái Lan trong thế kỉ XIX đã bị Anh và Pháp nhòm ngó, một nửa đất nƣớc thuộc phạm vi quyền lợi của Anh, một nửa còn lại thuộc phạm vi quyền 10 lợi của Pháp. Trong tình cảnh đó nhà nƣớc phong kiến Thái Lan đã thực hiện chính sách ngoại giao khôn khéo, mở cửa buôn bán với các nƣớc phƣơng Tây. Nhờ những chính sách khôn khéo Thái Lan đã thoát khỏi nạn ngoại xâm và đổi mới đất nƣớc theo phƣơng Tây, trở nên giàu mạnh. 1.1.2. Bối cảnh xã hội thời Nguyễn Xã hội Việt Nam giữa thế kỉ XIX đứng trƣớc những thử thách hết sức nặng nề. Nông nghiệp sa sút đã làm cho cuộc sống của nông dân gặp nhiều khó khăn. Thủ công nghiệp suy giảm do bị triều đình khống chế. Thƣơng nghiệp bị hạn chế phát triển đặc biệt là chính sách “đóng cửa” đã cắt đứt quan hệ buôn bán giữa Việt Nam và phƣơng Tây. Về chính trị mâu thuẫn giữa triều đình với dân chúng, đặc biệt là nông dân rất gay gắt. Hàng trăm cuộc khỏi nghĩa nông dân nổ ra để chống lại sự cai trị hà khắc của triều Nguyễn. Để bảo vệ những đặc quyền, đặc lợi của giai cấp thống trị, triều Nguyễn đã thẳng tay đàn áp đẫm máu các cuộc khởi nghĩa nông dân. Chính sách đối ngoại của triều Nguyễn mắc phải nhiều sai lầm nghiêm trọng. Nhận thấy nguy cơ bị các nƣớc phƣơng Tây xâm lƣợc, vua Gia Long đã cảnh giác hơn quan hệ với Pháp. Ông thực hiện chính sách đóng cửa, hạn chế buôn bán, tiếp xúc với nƣớc ngoài. Kế tục sự nghiệp của Gia Long, Minh Mạng vẫn tiếp tục thực hiện chính sách đóng cửa mà cha ông để lại. Đến thời vua Thiệu Trị và Tự Đức, chích sách đối ngoại triều Nguyễn vẫn không thay đổi theo hƣớng cởi mở thậm chí còn cứng nhắc hơn. Trở lại với nội tình đất nƣớc lúc bấy giờ, Tự Đức lên ngôi trong bối cảnh đất nƣớc đang lâm vào khủng hoảng trầm trọng trên tất cả các mặt. Vì thế ngay sau khi lên ngôi nhà vua đã đƣa ra nhiều chính sách để khắc phục tình trạng đó. Ngƣợc lại chính bối cảnh ấy cũng tác động không nhỏ đến chủ trƣơng của ông đối với việc tiếp cận và thực hành các kĩ thuật phƣơng Tây. 11 Dƣới thời trị vì của vua Tự Đức đời sống nhân dân vô cùng cực khổ. Vào những năm đầu thời Tự Đức, nạn đói xảy ra liên miên, triều đình phải liên tục mở kho thóc cứu đói. Do thiên tai, mất mùa xảy ra thƣờng xuyên, đời sống nhân dân cực khổ nên giặc cƣớp nổi lên khắp nơi, nhà nƣớc phải rất vất vả mới có thể dẹp yên. Triều đình đã nhiều lần đƣa vấn đề sửa đắp đê ra bàn bạc và có nhiều biện pháp nhƣng tình trạng đê vỡ vẫn xảy ra phổ biến. Riêng đê sông Hồng ở Khoái Châu (Hƣng Yên) thời Tự Đức bị vỡ 10 năm liền. Theo cách nói của Trƣơng Vĩnh Kí thì: “Người dân của xứ này đã chết đói trên một chiếc giường đầy vàng” [11; tr.148]. Vua Tự Đức cũng đã nhiều lần ra dụ về việc các quan cần phải cứu đói cho dân nhƣng trên thực tế nạn tham nhũng, bóc lột dân của các quan lại khá phổ biến, tới mức Tự Đức cũng phải than: “Quan coi dân như kẻ thù, dân sợ quan như con hổ; ngày đục tháng khoét dần của dân, mưu tính cho đầy túi riêng, lại thêm những việc sách nhiễu ngoài lệ, không kể xiết được… Hiện nay tình trạng sinh sống ở các làng mạc đã như thế, nếu không chấn chỉnh sớm đi, thì e rằng dân chúng ngày càng quẫn bách, phiêu tán” [19; tr.19]. Không những thế nhân dân phải chịu cảnh tô cao, thuế nặng; nhà nƣớc chia vùng để đánh thuế. Tô thuế bao gồm hai bộ phận: thuế ruộng đất và thuế nhân đinh. Bên cạnh đó nhân dân còn phải chịu chế độ lao dịch nặng nề. Theo quy định của nhà Nguyễn, mỗi năm dân đinh phải chịu hai tháng sai dịch cho nhà nƣớc, chƣa kể sai dịch cho làng xã. Đặc biệt là việc xây dựng hệ thống lăng tẩm các vua dƣới thời Nguyễn khiến nhân lực, vật lực của đất nƣớc bị hao tổn nhiều ít. “Năm 1864, Tự Đức cho khởi công xây dựng lăng mộ cho mình, huy động 2.000 binh sĩ cùng nhiều nông dân. Năm 1864, triều đình lại bổ sung thêm 1.000 binh sĩ nữa đến làm việc tại công trường xây dựng này. Trước tình trạng chế độ lao dịch nặng nề, binh sĩ và dân phu đã nổ dậy đấu tranh” [24; tr.748]. 12 Hậu quả cuối cùng của toàn bộ tình hình nói trên là đời sống các tầng lớp nhân dân, mà trƣớc hết và chủ yếu là những ngƣời nông dân ngày càng trở nên khốn khổ, trong đó một bộ phận đáng kể bị bần cùng hóa. Nạn đói hoành hành khắp nơi nhất là miền Trung và miền Bắc. Tất cả điều đó làm cho mâu thuẫn xã hội dƣới thời Tự Đức ngày càng gay gắt, nhiều cuộc khởi nghĩa nông dân nổ ra. Thống kê cho thấy thời Tự Đức, trong khoảng thời gian từ năm 1847 đến năm 1862 đã có 40 cuộc nổi dậy, trong đó tiêu biểu nhất là cuộc khởi nghĩa của Cao Bá Quát (1854 – 1855) ở trung tâm đồng bằng Bắc Bộ [24; tr.756]. Triều đình đã phải duy trì một đội quân thƣờng trực với số lƣợng từ 130.000 ngƣời từ đầu thời Gia Long tăng lên hơn 200.000 ngƣời ở giữa thế kỉ XIX. Do việc dồn sức vào việc đàn áp các cuộc khởi nghĩa nên tiềm lực quân sự của nhà nƣớc yếu dần. Triều đình bị cô lập, khả năng chiến đấu của nhân dân bị suy giảm, tính đoàn kết gắn bó giữa nhà nƣớc với nhân dân cũng không còn đƣợc nhƣ các triều đại trƣớc đó. Học giả Cao Xuân Huy đã từng nhận định về bối cảnh thời Tự Đức nhƣ sau: “Những mâu thuẫn xuất hiện từ thời Gia Long, tích lũy và bùng phát qua các đời Minh Mạng và Thiệu Trị, đến đây đã trở thành những nguy cơ sụp đổ. Chúng đặt chế độ phong kiến tập quyền nhà Nguyễn trước một loạt khủng hoảng khó lòng hàn gắn nổi, như khủng hoảng về tư liệu sản xuất, về lực lượng sản xuất, và nhất là về nhân tâm… Có thể nói đó là những lí do sâu xa, những điều kiện và tiền đề để cho một chủ nghĩa thực dân xâm lược Pháp từng bước đẩy lui sức tự vệ của dân tộc, cuối cùng đặt được ách thống trị trên toàn lãnh thổ Việt Nam” [20; tr.196]. Trong bối cảnh nội trị chƣa yên thì sáng ngày 1/9/1858, chiến thuyền của liên quân Pháp – Tây Ban Nha nổ súng tấn công cửa biển Đà Nẵng. Cuộc xâm lƣợc của thực dân Pháp đã cắt ngang tiến trình phát triển bình thƣờng của dân tộc. Nhìn chung, phản ứng của triều Nguyễn trƣớc sự bành trƣớng về 13 thƣơng mại và quân sự của Pháp và các nƣớc phƣơng Tây là thụ động, lo sợ, nghi ngờ và thiếu tự tin. Thay vì một mặt phải tìm hiểu, nghiên cứu, tiếp cận đối phƣơng, mặt khác phải phát huy sức mạnh của bộ máy, động viên tập hợp lực lƣợng, triều Nguyễn lại tìm cách né tránh, hạn chế giao tiếp và thực hiện chính sách “bế quan tỏa cảng”. Trong điều kiện bấy giờ mở cửa và canh tân làm cho đất nƣớc giàu mạnh trở thành vấn đề sống còn của nƣớc nhà. Một xu hƣớng đòi cải cách mở cửa không chỉ ở các tầng lớp tri thức nhƣ Nguyễn Trƣờng Tộ, Nguyễn Lộ Trạch mà cả ở những nho sĩ, đại thần triều đình nhƣ Phạm Phú Thứ, Đặng Huy Trứ, Trần Đình Túc, Nguyễn Huy Tế, Bùi Viện và ngay cả viện Thƣơng bạc cũng đề xuất với triều đình xin mở cảng Đà Nẵng, Ba Lạt, Đồ Sơn để thông thƣơng. Chính Nguyễn Lộ Trạch đã phải rất đau đớn khi nhận xét: “Đại thế ngày nay không còn là đại thế như ngày trước. Ngày trước còn có thể làm mà không làm, ngày nay muốn làm mà không còn thì giờ và làm không kịp” [9; tr.95]. Tóm lại, tình hình trong nƣớc, quốc tế đặt Tự Đức trƣớc những cơ hội, thách thức và sự lựa chọn. Tuy nhiên những khó khăn và thách thức vẫn là chủ yếu. Vậy vua Tự Đức đã làm gì để giải quyết những khó khăn đó? Chính sách của Tự Đức đối với nền kinh tế và kĩ thuật phƣơng Tây nhƣ thế nào? Liệu những chính sách đó có giúp nhà Nguyễn thoát khỏi thân phận thuộc địa để trở thành một quốc gia độc lập? 1.2. Vua quan nhà Nguyễn thời Tự Đức với các kĩ thuật phƣơng Tây: nhận thức và hành xử 1.2.1. Nhận thức của vua quan nhà Nguyễn về kĩ thuật phương Tây Bẩm sinh vua Tự Đức là một con ngƣời thông minh, có nhiều tài năng. Ngay từ khi mới lên ngôi, vua Tự Đức đã đƣợc Giám mục Pellerin nhận xét: “Đó là một con người thông minh và có khả năng hơn cả trong tất cả các hoàng tử của Thiệu Trị, mặc dù sức khỏe ông ta có mong manh. Ông là một thi sĩ và là một đại trí thức, người ta còn nói rằng ông có nhiều ý tưởng tốt” [70; tr.203]. 14 Vào năm 1864, Gabriel Aubaret sau khi đƣợc tiếp kiến nhà vua cũng đã có những ấn tƣợng khá sâu sắc: “Tự Đức có dung mạo dễ mến, cái nhìn sâu thẳm và không chút giả dối, nước da trắng ngà, không có râu, tay chân thanh mảnh, nên vua có vẻ dịu dàng như phụ nữ. Tuy nhiên vua có giọng nói trầm, lời lẽ ôn tồn, rõ ràng và rất dễ hiểu… vua tỏ ra quan tâm muốn biết về châu Âu, vua hỏi tôi nước Pháp nhờ đâu mà hùng cường và phồn thịnh” [70; tr.204]. Lúc này trên thế giới, khoa học và công nghiệp đã phát triển mạnh mẽ, cạnh tranh buôn bán ngày càng gay gắt, thế mà đình thần quanh vua Tự Đức chỉ chăm lo việc văn chƣơng, khéo nghề nghiên bút, bàn đến quốc sự thì lấy Nghiêu Thuấn, Hạ, Thƣơng Chu xa xƣa làm gƣơng, tự vỗ ngực là văn minh, chê thiên hạ là ngoại dị. Bằng chứng cụ thể là sự lai vãng liên tục của những tàu buôn, chiến hạm, máy thuyền rầm rộ tại hải cảng Đà Nẵng. Trong lúc ấy chiến thuyền Việt Nam ngạo nghễn với chèo gỗ, buồm vải, khí giới là giáo mác với điểu thƣơng, bắn hàng nửa giờ chƣa chắc đƣợc một phát, đạn lì dì trăm thƣớc đà tận lực. Không những thế, nếu có ai học rộng giàu kinh nghiệm, nói đến sự cần thay đổi lối chính trị , giao thiệp với ngoại quốc để tiến bƣớc theo văn minh thì cho là “huyền hoặc”, nếu không khép vào tội “khi quân”. Các nhà nho thời bấy giờ theo nhận định của cụ Cao Xuân Huy: “Nhìn cái hiện thực tư bản chủ nghĩa bằng những cái khung cố định, tức là những phạm trù phong kiến đã có hơn hai ngàn năm sinh mệnh… Do đó họ thấy trong cái hiện thực mới những hiện trạng phi chính thường và quái gở, nhất là họ có những nhận định rất sai lầm về văn minh khoa học kĩ thuật phương Tây. Đó chính là môi trường tư tưởng trong đó sản sinh ra tư tưởng Nguyễn Trường Tộ khi chung quanh người ta nhìn hiện thực mới bằng những cái khung cũ kỹ, do đó nhìn sai, nhìn lệch, thì chỉ có Nguyễn Trường Tộ có đủ nhãn lực để nhìn đúng hiện thực ấy” [9; tr.197]. 15