Tài liệu Thơ tú xƣơng trong tiến trình hiện đại hóa văn học việt nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ĐOÀN HỒNG NGUYÊN THƠ TÚ XƢƠNG TRONG TIẾN TRÌNH HIỆN ĐẠI HÓA VĂN HỌC VIỆT NAM Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM Mã số 5-04-33 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS.TS. MAI QUỐC LIÊN Thành phố Hồ Chí Minh -2003 Lời cam đoan Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Kí tên MỤC LỤC PHẦN DẪN NHẬP .............................................................................................................. - 1 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI .................................................................................................. - 1 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ............................................................................. - 3 3. MỤC ĐÍCH - Ý NGHĨA NGHIÊN CỨU................................................................... - 18 4. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............................................................................. - 19 5. ĐỐI TƢỢNG - PHẠM VI NGHIÊN CỨU ................................................................ - 20 6. NHŨNG ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN ÁN .................................................................... - 21 7. KẾT CẤU CỦA LUẬN ÁN ....................................................................................... - 22 PHẦN NỘI DUNG ............................................................................................................. - 23 CHƢƠNG 1. NHŨNG VẤN ĐỀ CƠ SỞ CỦA LUẬN ÁN ........................................... - 23 1.1. Những khái niệm cơ sở ........................................................................................ - 23 1.1.1. Khái niệm qui phạm văn học và đặc trƣng qui phạm hóa trong văn chƣơng trung đại Việt Nam.................................................................................................. - 23 1.1.2. Khái niệm hiện đại, văn học hiện đại, hiện đại hóa văn học và tiến trình hiện đại hóa văn học Việt Nam............................................................................................. - 27 1. 1 .2. 1. Khái niệm hiện đại - tính hiện đại của văn học và văn học hiện đại: . - 28 1.1.2.2. Hiện đại hóa văn học và tiến trình hiện đại hóa văn học Việt Nam ...... - 30 1.2. Vấn đề văn bản thơ Tú Xƣơng ............................................................................. - 36 1.2.1. Tình hình văn bản tác phẩm của Tú Xƣơng.................................................. - 37 1.2.1.1. Những chép tay bằng chữ Nôm ............................................................. - 37 * Về các bản đã khai thác: .................................................................................. - 37 - * Về các bản chƣa đƣợc khai thác ...................................................................... - 41 1.2.1.2. Những bản bằng tiếng Việt: ................................................................... - 45 1.2.2. Nhìn lại tình hình văn bản và tiến trình nghiên cứu văn bản tác phẩm của Tú Xƣơng ..................................................................................................................... - 53 1.2.3. Những cơ sở và nguyên tắc để xác lập một văn bản mới về tác phẩm của Tú Xƣơng ..................................................................................................................... - 60 1.2.4. Đôi nét về văn bản tác phẩm Tú Xƣơng vừa xác lập .................................... - 63 TIỂU KẾT VỀ NHỮNG VẨN ĐỀ CƠ SỞ CỦA LUẬN ÁN ............................................ - 66 CHƢƠNG 2. CẢM HỨNG VỀ CON NGƢỜI THỊ DÂN VÀ THẾ GIỚI THỊ THÀNH........................................................................................................................... - 69 2.1. Cảm hứng về con ngƣời thị dân của Tú Xƣơng ................................................... - 70 2.1.1. Cảm hứng về con ngƣời trong thơ ca nhà Nho trung đại .............................. - 70 2.1.2. Cảm hứng thị dân và sự đa dạng độc đáo của kiểu hình con ngƣời thị dân trong thơ Tú Xƣơng .......................................................................................................... - 76 2.1.2.1. Nhà nho thị dân: Kiểu hình tƣợng nhà nho thị dân và kiểu ngôn chí thị dân 77 2.1.2. 2. Cảm hứng thị dân và kiểu bộc lộ cái "tôi" thị dân ................................ - 84 2.1.2.3. Kiểu hình tƣợng và sự thể hiện hình tƣợng ngƣời phụ nữ thị dân ......... - 93 2.1.2.4. Kiểu hình tƣợng con ngƣời phố phƣờng và nét riêng trong sự thể hiện hình tƣợng con ngƣời phố phƣờng ............................................................................ - 117 2.2. Cảm hƣớng về thế giới thị thành của Tú Xƣơng ............................................... - 123 2.2.1. Không gian sinh hoạt: không gian cảnh phố và không gian cảnh trƣờng thi trong thơ Tú Xƣơng .............................................................................................. - 124 2.2.1.1. Không gian thơ Tú Xƣơng đóng khung trong cảnh sinh hoạt đô thị. .. - 125 2.2.1.2. Không gian khoa cử và không gian trƣờng thi .................................... - 135 - 2.2.2. Cảm hứng về thời gian nghệ thuật .............................................................. - 142 TIỂU KẾT ......................................................................................................................... - 145 CHƢƠNG 3. VỀ THỂ LOẠI, NGÔN TỪ NGHỆ THUẬT VÀ PHƢƠNG THỨC TRỮ TÌNH QUA KIỂU TRÀO PHÚNG TỰ TRÀO ............................................................ - 149 3.1. Về thể loại .......................................................................................................... - 149 3.1.1. Thơ Hát nói ................................................................................................. - 149 3.1.2. Thơ lục bát .................................................................................................. - 161 3.1.3. Thơ Nôm luật Đƣờng .................................................................................. - 169 3.2. về ngôn từ nghệ thuật ......................................................................................... - 187 3.3. Kiểu trào phúng tụ" trào..................................................................................... - 205 TIỂU KẾT ......................................................................................................................... - 212 KẾT LUẬN ....................................................................................................................... - 215 DANH MỤC NHỮNG BÀI VIẾT ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ......................................................................................................................... - 220 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................ - 221 - PHỤ LỤC: *Phụ lục 1: Nam âm thảo (tờ 281) *Phụ lục 2: Quốc văn tùng kí (tờ 68) *Phụ lục 3: Thi văn tạp lục (tờ 4l a) *Phụ lục 4: Đƣờng thi hợp tuyển ngũ ngôn luật giải âm (tờ 29a) *Phụ lục 5: Vị thành giai cú tập biên (tờ la) *Phụ lục 6: Việt tuy tham khảo (tờ 12 a) *Phụ lục 7: Niên biểu Trần Tế Xƣơng * Phụ lục 8: Một số trang trong Tác phẩm Tú Xƣơng -1- PHẦN DẪN NHẬP 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1.1. Tú Xƣơng sinh ra trong cảnh nƣớc mất nhà tan. Ông sống trọn cuộc đời ngắn ngủi ở giữa lòng đô thị Thành Nam, ngày ngày phải chứng kiến bao cảnh lố lăng của xã hội buổi giao thời phong kiến thực dân tƣ sản; chứng kiến sự sụp đổ thảm hại của vƣơng quyền phong kiên dƣới "gót giày đinh sang đá" và "súng cà nông" của giặc Tây xâm lƣợc. Không đủ sức hoa đao, múa giáo "làm nên đấng anh hùng đâu đấy tỏ" giữa thời li loạn, tiếp bƣớc sự nghiệp chống giặc của các bậc đàn anh: Phạm Văn Nghị, Vũ Hữu Lợi Tú Xƣơng đành ngậm ngùi vung ngọn bút lông để chống bọn ngƣời núp bóng giặc Tây tàn hại nhân dân, tàn hại giống nòi; chống chọi lại với những điều xấu xa bỉ ổi sản phẩm của xã hội thực dãn tƣ sản ... bằng tiếng cƣời dài nức nở với tất cả nỗi hờn tủi uất giận trong ý thức về sự bất lực của bản thân trƣớc thời cuộc. Tuy là "một thứ thơ dội lên từ cái thời ấy, nhƣ mũ nấm thác sinh từ đóng gỗ ruỗng mục nọ của buổi giao thời." [195, tr. 320] nhƣng thơ Tú Xƣơng vẫn là "tiếng nói chung của dân tộc". Bởi lẽ, thơ Tú Xƣơng đã là "một chứng từ về đạo học Thành Nam tàn cục, về sinh hoạt vật chất và tinh thần của một lớp nhà nho tỉnh Nam lúc Tây sang..." [195, tr. 320] 1.2. Tƣơng truyền rằng, khi Tú Xƣơng mất, Nguyễn Khuyến đã có câu đối viếng: "Kìa ai chín suối Xƣơng không nát, Có lẽ nghìn thu tiếng vẫn còn." Câu đối không chỉ thể hiện niềm thƣơng cảm liên tài, sự Trần trọng của bậc tiền bối hiển đạt mà còn là một dự phóng về giá trị và sức sóng về một tài thơ. Chẳng biết lời tƣơng truyền đúng đến đâu và "nghìn thu" sau thế nào", nhƣng dù đã trải qua bao biến thiên của lịch sử, với ngƣời dân Thành Nam nói riêng, thơ Tú -2- Xƣơng mãi mãi là một thoáng "hƣơng vị thổ ngơi Nam Định " làm rạng danh "cả một nền văn học đất Sơn Nam... làm vinh quang cho quê hƣơng non Côi, sông Vị"; [203, tr. 8- 9] còn với công chúng nói chung, thơ Tú Xƣơng đã làm rạng rỡ cả nền văn học dân tộc, thơ ông Tú sóng mãi trong lòng ngƣời yêu thơ đất Việt. "Ông Nghè ông Thám vô mây khói, Đứng lại văn chƣơng một Tú tài." [69] Trải qua năm tháng biết bao áng văn chƣơng của các bậc đại khoa đã bị bụi thời gian phủ mờ. Duy chỉ "đứng lại" có văn chƣơng của Tú tài "rốt bảng giữa năm Giáp Ngọ", "đứng lại" không chỉ với tƣ cách là "bậc thần thơ thánh chữ" (chữ dùng của Nguyễn Công Hoan) [94], là bậc thầy và là ngƣời khai sáng dòng thơ trào phúng thị dân, mà còn "là ngƣời mở đầu, ngƣời báo hiệu cho sự ra đời của chủ nghĩa hiện thực trong thơ ca Việt Nam..." [57, tr. 3] là ngƣời "đã tạo ra những biến đổi quan trọng trong văn chƣơng nhà nho ở cuối thế kỉ XIX" [52, tr. 619 - 621] là ngƣời "đƣa văn học Việt Nam sang một thời đại mới: thời đại của văn chƣơng hiện kim.".[92, tr. 247] 1.3. Trong lịch sử văn chƣơng Việt Nam, thơ Tú Xƣơng là một hiện tƣợng độc đáo. Hiện tƣợng ấy ngay từ đầu xuất hiện không chỉ đƣợc công chúng đón nhận khá nồng nhiệt mà qua năm tháng vẫn luôn hấp dẫn với các nhà nghiên cứu. Đã có khá nhiều công trình nghiên cứu về Tú Xƣơng, về thơ Tú Xƣơng, nhƣng nhìn chung vẫn chƣa có công trình nghiên cứu nào khảo sát thơ Tú Xƣơng một cách hệ thống theo chiều lịch đại của tiến trình phát triển văn học nƣớc nhà. Đến nay, vẫn chua có công trình nào đặt việc nghiên cứu thơ Tú Xƣơng trong hệ thống những yếu tó tác động -những yếu tố nội sinh lẫn ngoại sinh - mang tính qui luật làm nên chuyển biến trong thơ Tú Xƣơng theo hƣớng hiện đại hóa, để qua đó định vị đƣợc vị trí của nhà thơ -3- trong tiến trình hiện đại hóa của văn học Việt Nam. 1.4. Những đổi mới về phƣơng pháp luận nghiên cứu văn học trong thời gian gần đây đã cho phép chúng ta đặt lại vấn đề nghiên cứu và nhìn lại một số hiện tƣợng văn học, kể cả việc đặt lại việc phân kì lịch sử văn học Việt Nam. Thế nhƣng nhìn chung, việc nghiên cứu về thơ Tú Xƣơng vẫn chƣa có nhiều chuyển biến theo xu thế nghiên cứu mới: tiếp cận hệ thống, lịch sử phát sinh và so sánh loại hình. Những đổi mới trong nội dung chƣơng trình văn học đƣợc giảng dạy ở bậc đại học và trung học cũng đòi hỏi cần phải có những công trình nghiên cứu tổng thể về văn học thời trung đại mà trong đó, thơ Tú Xƣơng phải đƣợc xem là một mắt xích đặc biệt quan trọng trong tiến trình phát triển của văn học nƣơc nhà. Do vậy, việc nghiên cứu "Thơ Tú Xƣơng trong tiến trình hiện đại hóa văn học Việt Nam" sẽ có nhiều ý nghĩa không chỉ đối với thơ Tú Xƣơng mà còn đối với tiến trình phát triển của văn học dân tộc. Đó là lí do để chúng tôi đặt lại vấn đề nghiên cứu thơ Tú Xƣơng và đặt việc nghiên cứu "Thơ Tú Xƣơng trong tiến trình hiện đại hóa văn học Việt Nam". 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU Cũng nhƣ hầu hết các tác giả thời trung đại, việc tìm hiểu và nghiên cứu tiếp nhận thơ Tú Xƣơng trong thời gian qua diễn ra trên hai lĩnh vực: văn bản và nghiên cứu tiếp nhận. Những vấn đề về văn bản sẽ đƣợc trình bày ở phần nội dung luận án. Trong phần này, chúng tôi chỉ đề cập đến tiến trình nghiên cứu tiếp nhận tác phẩm của Tú Xƣơng. 2.1. Kể từ bài viết "Văn chƣơng trong lối hát ả đào" của Phạm Quỳnh trên Nam phong tạp chí số 69 năm 1923 [157] cho đến bài tổng kết "Một thế kỉ tiếp nhận thơ Tú Xƣơng" của Nguyễn Hữu Sơn trong tập sách "Trần Tế Xƣơng về tác giả và tác -4- phẩm" - vừa xuất bản năm 2001, [161, tr. 7 - 25] tiến trình nghiên cứu về thơ Tú Xƣơng đã có một bề dầy gần tám mƣơi năm. Gắn liền với những biến thiên của lịch sử Việt Nam hiện đại, do vậy, có thể tạm chia tiến trình nghiên cứu này thành các giai đoạn nhƣ sau: 2.1.1. Giai đoạn thứ nhất: trƣớc 1945 Mƣời sáu năm sau ngày Tú Xƣơng mất, bảy năm sau khi những bài thơ của Tú Xƣơng lần dầu tiên đƣợc giới thiệu rộng rãi với công chúng, việc nghiên cứu tiếp nhận thơ Tú Xƣơng mới đƣợc đặt ra. Phạm Quỳnh là ngƣời khởi đầu công việc nghiên cứu tiếp nhận về Tú Xƣơng khi bàn về nét đặc sắc trong "cái ngông" và "giọng tự trào và thể hoạt kê, lời văn dễ dãi nhƣ lời nói thƣờng thế mà hay" của bài hát nói "Câu đối tết" trong bài viết về "Văn chƣơng trong lối hát ả đào". [157] Trong mục "Nam âm thi thoại" trên các báo Đông Pháp thời báo (1928), Thần chung (1929), Phụ nữ tân văn (1929); Phan Khôi đã chỉ ra trong thơ Tú Xƣơng "giọng khôi hài trào phúng." [103, tr. 64] ... chí khí, có tƣ tƣởng quốc gia [103, tr. 78 - 80] ... ý vị thâm trầm mà cách đặt câu rất tự nhiên, không có nặn nọt từng lời chữ." [103, tr. 122] Trong lời giới thiệu quyển "Vị Xuyên thi văn tập", Sở Cuồng Lê Dƣ đã nêu những nét khá cụ thể về mối quan hệ giữa con ngƣời và sự nghiệp của Tú Xƣơng. Theo Lê Dƣ, thơ văn ông Tú Xƣơng "...có đủ các giọng, có giọng trào phúng, có giọng cốt kê, có giọng tả chân, có giọng tự tình, mở miệng thành câu, ít ngƣời học đƣợc...". Nhờ vậy mà cái danh Tú Xƣơng đƣợc truyền đời và trong "thi phái cận đại, ông cũng chiếm đƣợc một bộ phận rất có thế lực", [10, tr.4] Qua 12 chƣơng của "Trông giòng sông Vị" - tập chuyên luận đầu tiên về Tú Xƣơng - nhà nghiên cứu Trần Thanh Mại đã đặt ra nhiều vấn đề khá lí thú về con -5- ngƣời (chƣơng 1 - chƣơng 7) và giá trị (chƣơng 8 - chƣơng 11) cũng nhƣ hạn chế (chƣơng 12) của Tú Xƣơng [123]. Với một thái độ ngƣỡng mộ đầy thành kính trong hƣớng tiếp nhận ấn tƣợng và thi thoại để tìm hiểu những nét độc đáo của Tú Xƣơng trong giọng điệu và trong tính trào phúng cùng với tâm trạng của nhà thơ trƣớc thời cuộc và trƣớc cảnh ngộ của nhà thơ, Trần Thanh Mại đã khẳng định: "Cái sự nghiệp văn chƣơng của ông để lại cho chúng ta, cho nƣớc Việt Nam, là một cái di sản quí báu vô ngần. " [123, tr. 75] Đặt ra nhiều vấn đề có tính chất định hƣớng và mở ra một hƣớng nghiên cứu về thơ Tú Xƣơng, nhƣng tác giả tập sách này cũng gây nên không ít những phức tạp cho việc nghiên cứu về văn bản thơ cũng nhƣ về việc đánh giá thơ Tú Xƣơng qua việc nêu ra mối quan hệ của Tú Xƣơng vổi nhà cách mạng Phan Bội Châu. Trong "Việt Nam văn học sử yếu" - công trình văn học sử đầu tiên nghiên cứu về thở Tú Xƣơng - Dƣơng Quảng Hàm đã xếp Trần Tế Xƣơng vào khuynh hƣóng trào phúng cùng với các nhà thơ: Nguyễn Quí Tân, Nguyễn Văn Lạc và Nguyễn Khuyến. [85] Ngƣợc lại với các ý kiến trên, trong bài báo "Thơ của Tú Xƣơng" đăng trên Tạp chí Đại Việt, Quang Phong lại cho là thơ Tú Xƣơng "là thứ thơ ca thiểu mất sự thanh nhã và giá trị nghệ thuật đối với nhân sinh."; [149, tr.22] tuy ông có thừa nhận rằng Tú Xƣơng: "cũng chiếm đƣợc một địa vị khả quan"[149, tr. 17] "... đúng trong thi phẩm bất tử của nƣớc ta" [149, tr. 21] 2.1.2. Giai đoạn thứ hai: từ 1945 - 1954 Trong giai đoạn này, việc nghiên cứu tiếp nhận thở Tú Xƣơng có bƣớc tiến đáng kể về mặt khoa học trong cả lĩnh vực nghiên cứu giáo khoa và nghiên cứu văn học sử. -6- Trong "Thân thế thơ văn Tú Xƣơng", Vũ Đăng Văn đã chỉ ra nét độc đáo của Tú Xƣơng qua giọng điệu trào phúng phúng thế, tính thời sự, tính bình dân và tính nhân bản. Theo Vũ Đăng Văn, "về phúng thế, từ trƣớc đến Tú Xƣơng lại chƣa có ngƣời nào dám "liều mạng" làm những văn thơ cách mệnh nhƣ thế bao giờ, thành ra, Tú Xƣơng là một cái mốc đặc biệt ở trong làng văn học Việt Nam..." [42, tr. 120] Theo Nghiêm Toản trong "Việt Nam văn học sử trích diễm", thơ Tú Xƣơng "toàn giọng chua chát, mỉa mai, giễu mình, giễu ngƣời, khi cảm khái thiết tha, lúc phóng túng ngông cuồng, lời thơ cực kì giản dị tự nhiên, văn ông tức là tấm gƣơng phản chiếu tâm lí hàn nho và tình trạng cả một xã hội ở buổi giao thời, cho nên thơ ông hết sức phổ thông và ông đáng liệt vào hạng đàn anh trong số bình dân thi sĩ." [193, tr. 21 -22] Nguyễn Tƣởng Phƣợng và Bùi Hữu Sủng - tác giả tập sách "Văn học sử Việt Nam hậu bán thế kỉ XIX" đã tìm thấy đƣợc những nét độc đáo qua tính cách ƣu thời, tƣ tƣởng hoài cổ, khuynh hƣơng trụy lạc và đặc biệt là phát hiện nét độc đáo trong thơ trào phúng của Tú Xƣơng "trào phúng của Tú Xƣơng là khí giới của kẻ chiến bại...là roi dƣ luận...đã ghi những trạng thái xã hội Việt Nam lúc giao thời" [154, tr. 145 - 147]; thơ tự trào của ông Tú "điểm một nụ cƣời chay nƣớc mắt" [154, tr. 149]. Theo các tác giả tập sách này, "Chu Mạnh Trinh đỗ làm quan, tƣ tƣởng hành lạc ít lộ ra trong thơ văn, trái lại Tú Xƣơng phơi bản ngã của mình một cách trắng trợn...". [154, tr.144] Sau đó, trong "Việt văn diễn giảng hậu bán thế kỉ XIX", cùng soạn với Phan Văn Sách - Nguyễn Tƣờng Phƣợng và Bùi Hữu sủng tiếp tục làm rõ thêm những khía cạnh nhƣ: tự thuật và tự trào, văn chƣơng thời thế, bức vẽ hoạt kê xã hội Việt Nam, quan niệm nhân sinh. [156, tr. 113- 139] -7- Trong "Khởi thảo văn học sử Việt Nam", Thanh Lãng đánh giá: "cái Tú Xƣơng có, mà ít ai có, là cái tự nhiên bình dị vậy. Nếu nghệ thuật là dấu nghệ thuật thì thơ ông quả có một nghệ thuật cao. Thiên tài ông ở chỗ kín đáo áy. " [108, tr. 117] "Luận đề về Trần Tế Xƣơng" của Nguyễn Duy Diễn bàn về các khía cạnh: giọng điệu văn chƣơng, tính dân tộc và sắc thái thời đại, tính trào phúng, xu hƣớng tình cảm. [64, 50 tr.] Nhìn chung, trong cả hai giai đoạn trƣớcc 1945 và tử 1945 - 1954 không có những ý kiến gây tranh cãi trong việc nghiên cứu tiếp nhận về Tú Xƣơng. Tú Xƣơng đƣợc xem là nhà thơ trào phúng bậc thầy của trƣờng phái thơ trào phúng ở Việt Nam. Những phát hiện về tính ƣu thời, tính chất bình dân, tính nhân bản, kiểu tự trào, khuynh hƣớng trụy lạc, sự bộc lộ bản ngã... trong thơ Tú Xƣơng, tuy còn dừng ở mức nêu vấn đề và sự vận dụng các quan điểm nghiên cứu còn đôi chỗ máy móc (nhƣ trƣờng hợp Trần Thanh Mại vận dụng quan điểm duy vật biện chứng) và hạn chế trong quan điểm cao nhã hóa của văn chƣơng nhà Nho (nhƣ trƣờng hợp Quang Phong), nhƣng cũng đã gợi mở đƣợc những hƣớng nghiên cứu đặt nền tảng cho giai đoạn sau. 2.1.3. Giai đoạn thứ ba: từ 1954- 1975 Do hoàn cảnh đất nƣớc bị phân chia, việc nghiên cứu tiếp nhận thơ Tú Xƣơng tạm thời cũng bị chia thành hai hƣớng khác nhau ở hai miền đất nƣớc. 2.1.3.1. Tú Xƣơng với các nhà nghiên cứu ở miền Nam: Việc nghiên cứu tiếp nhận thơ Tú Xƣơng ở miền Nam trong thời kì này khá đa dạng về hƣớng tiếp cận. Trên các tạp chí, các nhà nghiên cứu đã khai thác sâu các khía cạnh về con -8- ngƣời của Tú Xƣơng nhƣ: chuyện thi cử và cuộc đời của Tú Xƣơng [63, tr. 110], chí khí hiên ngang, lòng tha thiết với gia đình, tinh thần dân tộc [194, tr. 1423], "cái tâm hồn trong sạch và cái khí tiết "bất năng di" nơi Kẻ Sĩ suốt đời đói rách ..." [191, tr. 108] Trong chiều lịch đại và trục đồng đại, nhà nghiên cứu Nguyên Sỹ Tế đã tiếp cận "Hệ thống trào phúng của Trần Tế Xƣơng". Ông đã tìm hiểu "Nguyên nhân và đối tƣợng" của tiếng cƣời Tú Xƣơng trong sự so sánh với Hồ Xuân Hƣơng và Nguyễn Khuyến, để qua đó khẳhg định: "tiếng nói của ông, tiếng nói của thi ca, của trào phúng đạt đến mức Chân Thiện Mỹ vẫn còn vang dội non sông đất Việt. Trần Tế Xƣơng là một thiên tài trào phúng đã đi vào cõi bất diệt." [173, tr. 46] Thi Nại Thị cho rằng "Nghệ thuật thơ của Tú Xƣơng": " gồm đủ 4 yếu tố: từ", điệu, ý, khí. Cho nên thơ ông Tú Xƣơng để lại phần nhiều là những áng thơ hay..." [182, tr. 1 và tr. 3] So với luận đề của Nguyễn Duy Diễn trong giai đoạn trƣớc, các luận đề văn chƣơng trong giai đoạn này của: Nguyễn Sỹ Tế - Đỗ Thúc Bình - Tạ Văn Ru [171], Nguyễn Sỹ Tế Vũ Khắc Khoan [172], Lê Kim Ngân - Võ Thu Tịnh [132], Nguyễn Tăng Chƣơng [61], Nguyễn Duy Diễn [64], Nguyễn Duy Diễn - Bằng Phong [65], Thẩm Thệ Hà [83], Duyên Hạc - Lê Thái Ất [84], Phạm Thế Ngũ [137], Trịnh Vân Thanh, Phạm Xuân Thu... phong phú và đa dạng hơn về kiểu bài, gợi mở cho ngƣời dạy và ngƣời học về những nét độc đáo của Tú Xƣơng từ các góc độ: tinh thần đạo đức và khuynh hƣớng trụy lạc, tính cách bình dân trong con ngƣời của Tú Xƣơng, thái độ ƣu thời mẫn thế, tình cảm gia đình và quốc gia, chứng nhân của thời đại và giá trị phản ánh hiện thực, thiên tài trào phúng... Có thể xem những bài bình giảng về "Sông lấp Nam Định", "Con hát tuồng", "Cái chữ Nho" [84, tr. -9- 272- 274], "Tìm hiểu tâm sự của Tú Xƣơng trong bài thơ "Đêm dài"" [137] là những bài văn nhà trƣờng khuôn mẫu. Với các nhà văn học sử: Thanh Lãng, Bùi Đức Tịnh, Đàm Xuân Thiều -Trần Trọng San, Phạm Văn Diêu, Hà Nhƣ Chi, Tạ Kí, Lê Văn Siêu, Xuân Tƣớc... về con ngƣời, Tú Xƣơng thuộc vào nhóm những nhà thơ có xu hƣớng không dấn thân [160] nhƣng "Tú Xƣơng cũng có tấm lòng yêu nƣớc" [68, tr. 274], [104, tr. 249]; về thi tài, Tú Xƣơng đƣợc xem là "...một nhà thơ trào phúng có thiên tài đặc biệt mà tiếng cƣời ngông ngạo không che đậy đƣợc cái thảm trạng của một cuộc đời và của quốc gia đứng trƣớc khúc quanh của lịch sử." [54, tr. 804], "Chữ dùng giản dị, bình dân, lời văn tự nhiên, linh hoạt..." [183, tr. 129]. "Trần Tế Xƣơng đã bắt đầu đƣa văn học Việt Nam sang một thời đại mới: thời đại của văn chƣơng hiện kim."[192, tr. 246 - 247]. Theo Thanh Lãng: "Đối với lời văn trào phúng, Tú Xƣơng không phải là ông tổ, nhƣng là ngƣời thứ nhất cho ngƣời ta tin tƣởng vào tƣơng lai của nó trong văn học... Tú Xƣơng xứng đáng là ông thầy khả kính của ngƣời môn đệ trung thành Hồ Trọng Hiếu, biệt hiệu Tú Mỡ." [109, tr. 170]. Đồng thời, Thanh Lãng còn nhấn mạnh: "Một tính cách mới mẻ khác trong văn chƣơng Tú Xƣơng là đem tung lên giấy một cái tôi trần truồng. Tú Xƣơng không phải là ngƣời đầu tiên đƣa cái tôi vào văn chƣơng. Ngọc Hân Công Chúa, Nguyễn Công Trứ, Hồ Xuân Hƣơng... cũng đã dùng văn chƣơng để nói đến cái tôi của họ một cách khá táo bạo. Nhƣng chƣa có ai có cái táo bạo nhƣ cái táo bạo của Tú Xƣơng..." [109, tr. 170] Cũng có cái nhìn tƣơng đồng về cách bộc lộ cái tôi của Tú Xƣơng, trong chuyên luận "Khảo luận về Trần Tú Xƣơng", Nguyên Xuân Hiếu và Trần Mộng Chu đã nhận thấy: "Trần Tú Xƣơng có thể đƣợc coi là ngƣời đầu tiên trong văn học sử nƣớc nhà dám đƣa vào trong văn thơ mình một cái "tồi" táo bạo trần truồng... - 10 - Chấm dứt một giai đoạn văn học, Trần Tê Xƣơng cũng là ngƣời cuối cùng đã đƣa văn Nôm đến một địa vị cao quí trong nền văn học nƣớc nhà..." [92, tr. 10 - 11] Các tác giả này có thêm những phát hiện khi di sâu tìm hiểu lối tự trào của Tú Xƣơng trong sự so sánh với Nguyễn Khuyến [tr. 54 - 66]; cũng nhƣ chỉ ra "sự xuất hiện của một lớp ngƣời mới trong thơ văn Trần Tê Xƣơng" [tr. 85-91]. Qua đó các tác giả tập sách khẳng định: "thi ca của ông tuy nằm trong khuôn khổ của thi ca cổ điển mà thực ra đã khác biệt với nền thi ca này ở nhiều điểm về hình thức cũng nhƣ về nội dung... Trần Tê Xƣơng không còn là một nhà thơ cổ điển thuần túy nữa." [tr. 123 và tr. 143] Trong chuyên luận "Khảo luận về Trần Tế Xƣơng" khác, hai nhà nghiên cứu Doãn Quốc Sỹ và Việt Tử đã đi tìm "nguyên lai và đối tƣợng thơ trào phúng Trần Tế Xƣơng", tiếng cƣời trào phúng của Tú Xƣơng đƣợc so sánh với tiếng cƣời của Hồ Xuân Hƣơng, của Chiêu Lì Phạm Thái, và của Nguyễn Khuyến [159, tr. 87 -94]. Theo các tác giả này: "bên những bài thơ trào phúng trắng trợn, cay chua Trần Tế Xƣơng còn là nhà thơ tình cảm nặng lòng dân tộc, một nhà thơ biết phục thiện, có thiện chí xây dựng luân lí.".[tr. 95] Trong "Văn học phân tích toàn thƣ", Thạch Trung Giả đã tiếp cận ba bài thơ: "Lạc đƣờng" [81, tr. 109 - 120], "Năm mới" [tr. 173 - 241], "Buồn đêm dài" [tr. 241 - 244] trong sự so sánh với Hồ Xuân Hƣơng và Nguyễn Khuyên để "Nghiên cứu sự nghiệp Trần Tế .Xƣơng" trong ba tầng cấu trúc tâm hồn: trào phúng, Ƣu thời, triết lí; và chia thơ Tú Xƣơng thành bốn loại: tự thuật, trào phúng, ƣu thời và triết lí. [tr. 443 - 500]. Theo Thạch Trung Giả,"... những bộ sách gọi là sử chỉ là vỏ của sử còn những tác phẩm nhƣ của Tú Xƣơng mới thực là một, là Tâm Tƣ Sử.". [81, tr. 473 và 500] - 11 - Tóm lại, việc nghiên cứu tiếp nhận thơ Tú Xƣơng ở miền Nam trong giai đoạn này đã có bƣớc phát triển và có đƣợc nhiều thành tựu so với giai đoạn trƣớc. Tuy nhiên, những tìm tòi và phát hiện về tính tự trào, về sự bộc lộ của cái tôi, về đóng góp của thơ Tú Xƣơng vào sự chuyển biến của văn học dân tộc còn dừng lại ở mức những ý kiến phát hiện đề xuất, mang tính gợi mở. 2.1.3.2. Tú Xƣơng với các nhà nghiên cứu ở miền Bắc: Việc nghiên cứu tiếp nhận trong giai đoạn này nổi bật lên ở hai thời điểm: kỉ niệm 50 năm ngày mất (1957) và 100 năm ngày sinh (1970) của nhà thơ. Trong dịp kỉ niệm 50 năm ngày mất của Tú Xƣơng (1907 - 1957) Trần Thanh Mại có bài nói chuyện "Đấu tranh chống hai quan niệm sai lầm về Tú Xƣơng". [124] Trong bài nói chuyện đƣợc nhà xuất bản Nghiên cứu in thành sách dày 65 trang này, để "đả phá hai quan niệm sai lầm về Tú Xƣơng", Trần Thanh Mại đã đi vào nghiên cứu các khía cạnh: "Thời đại Tú Xƣơng" [tr. 712], "Nội dung văn chƣơng" [tr. 13 - 34], "Nghệ thuật trào phúng của Tú Xƣơng" [tr. 54 62]. Theo Trần Thanh Mại:"phần nhà thơ đóng góp và xây dựng nhiều nhất, có kết quả nhất, cho nền văn học dân tộc, chính là phân trào phúng." [tr. 54]. Qua đó ông khẳng định: Tú Xƣơng là "một trí thức thực thà yêu nƣớc, trong cái mức độ có nhiên là bị hạn chế của thành phần giai cấp của mình, của hoàn cảnh gia đình, của lề lối sóng... Bằng cách lên án sự lũng đoạn của đồng tiền đầu tƣ của tƣ bản đế quốc, nhà thơ Tú, Xƣơng đã lớn tiếng nguyền rủa chế độ áp bức bóc lột của thực dân."[tr. 63]. Về ảnh hƣởng của Tú Xƣơng, nhà nghiên cứu cho rằng:"Nghệ thuật trào phúng là một nghệ thuật vững chãi lâu bền của dân tộc, nhà thơ Tú Xƣơng đã dạy cho chúng ta bài học phải tin tƣởng ở tác dụng mãnh liệt của nó, tin tƣởng rằng nó còn có thể phát huy không ngừng trong sự nghiệp xây dựng lập trƣờng tƣ tƣởng cho chủng ta."[tr. 64]. - 12 - Đánh giá về bài nói chuyện này, trong "Một thế kỉ tiếp nhận thơ Tú Xƣơng", nhà nghiên cứu Nguyễn Hữu Sơn đã cho rằng:"Có thể nói bài nói chuyện này chịu ảnh hƣởng khá rõ quan điểm đấu tranh giai cấp và lời phê bình văn chƣơng xã hội học đơn giản." [161, tr. 18] Trong năm sau, Trần Thanh Mại lại có bài viết "Chủ nghĩa hiện thực trong thơ văn Tú Xƣơng" trên tạp chí Văn sử Địa (1958). [125] Cũng trong hƣớng tiếp nhận ấy, trong tập sách "Văn học trào phúng Việt Nam ", nhà nghiên cứu Văn Tân đã đi sâu nghiên cứu "Tính chất và giá trị văn thơ trào phúng của Tú Xƣơng"[170, tr. 5 - 66] qua các khía cạnh "Tiểu sử Tú Xƣơng" [tr. 5 - 7], "Xã hội Việt Nam trong thời đại Tú Xƣơng" [tr. 8 - li], "Cá tính Tú Xƣơng hay những nhân tố tạo thành ý thức tƣ tƣởng Tú Xƣơng" [tr. 12-18], "Nội dung tƣ tƣởng trong thơ văn Tú Xƣơng" [tr. 27 - 31 ], "Tú Xƣơng đối với quan lại và Tây" [tr. 27-31], "Tú Xƣơng với cái túng" [tr. 31 - 16], "Tú Xƣơng với sự chơi bời" [tr. 37 - 40], "Tú Xƣơng vớii mê tín" [40 - 42], "Tú Xƣơng với cái tết" [tr. 42 - 47], "nghệ thuật thơ văn Tú Xƣơng" [tr. 47 - 56], "Giá trị thơ văn trào phúng của Tú Xƣơng" [tr. 57 - 66]. Theo Văn Tân, "thái độ trào phúng của Tú Xƣơng là thái độ trào phúng của một tầng lóp đang tan rã vì tuyệt vọng, tuyệt vọng bất mãn với hiện thực, nhƣng hoàn toàn bất lực trƣớc hiện thực... Thơ văn trào phúng của ông là cái đỉnh cao chót vót của thơ văn trào phúng Việt Nam.". [170, tr. 64 - 65]. Trong hƣớng tiếp nhận phản ánh lịch sử, nhóm tác giả Hoàng Ngọc Phách, Lê Thƣớc, Đỗ Đức Hiểu tìm hiểu những khía cạnh "Xã hội trong văn thơ Tú Xƣơng" [146, tr. 12 - 18] "Tâm sự Tú Xƣơng" [146, tr. 18 - 22] "Văn chƣơng Tú Xƣơng" [146, tr. 22 - 27]. Theo các ông: "Sau Hồ Xuân Hƣơng, trong thời kì văn học cận đại, Tú Xƣơng là nhà thơ kế nghiệp xứng đáng nhất của văn thơ trào phúng nhân dân, cả - 13 - về phƣơng diện tƣ tƣởng và nghệ thuật." [tr. 27 - 28] Nội dung cơ bản của những ý kiến đánh giá này sau đó đƣợc Đỗ Đức Hiểu đƣa vào (có mở rộng và phát triển thêm) trong tập giáo trình "Lƣợc thảo lịch sử văn học Việt Nam". [91, tr. 82 - 98] Cũng trong hƣớng tiếp nhận phản ánh lịch sử, Trần Thanh Mại và Trần Tuấn Lộ cho ra đời ấn phẩm "Tú Xƣơng - con ngƣời và thơ văn" [126]. Trong hƣớng tiếp nhận này, các nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Hoàn, Lê Trí Viễn, Nguyễn Nghiệp, Tầm Dƣơng, Nguyễn Đình Chú, Nguyễn Lộc... đã có thêm nhiều phát hiện về giá trị thơ Tú Xƣơng. Hai nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Hoàn và Nguyễn Đình Chú có cách nhìn nhận khá tƣơng đồng trong các mặt hiện thực, trào phúng và trữ tình. Theo Nguyễn Văn Hoàn "Cùng với Hồ Xuân Hƣơng, Tú Xƣơng là đỉnh cao của thơ Đƣờng luật ở nƣớc ta." [96, tr. 241], còn với Nguyễn Đình Chú: "Sau Tú Xƣơng hình nhƣ không ai vƣơn tới, đừng nói là vƣợt qua, mức thành công ở thể thơ Nôm Đƣờng luật đó nữa." [55, tr. 175] Theo Lê Trí Viễn: "...không ai không cùng Tú Xƣơng sống lại một cách thấm thía sâu xa cái xã hội thuộc địa nửa phong kiến buổi đầu..." [208] Qua những biểu hiện của cái tôi của Tú Xƣơng trong các mặt trào phúng và trữ tình và qua "Kết cấu trữ tình trong thơ Tú Xƣơng", Nguyễn Lộc cho rằng: "Tú Xƣơng vẫn là nhà thơ hiện đại nhất trong số những nhà thơ quá khứ.." [117, tr. 291] Theo Nguyễn Nghiệp: "Tú Xƣơng căn bản là một nhà thơ hiện thực... sử dụng rất tài tình cả hai loại thơ trào phúng và trữ tình." [134, tr. 92] Còn theo Tầm Dƣơng: "...thơ văn Tú Xƣơng có nhiều mối quan hệ mật thiết với giai đoạn đầu thế kỉ 20 của xã hội Việt Nam hơn là với nửa sau thế kỉ 19. " [77, tr. 75]. Những cảm nhận tinh tế của các nhà văn, nhà thơ nhƣ Nguyễn Tuân, - 14 - Nguyễn Công Hoan, Tú Mỡ, Xuân Diệu, Chu Văn qua những trang viết về Tú Xƣơng đã tạo ra một dòng nghiên cứu tiếp nhận mang đậm chất ấn tƣợng nghệ sĩ. Nguyễn Công Hoan cực lực phê phán quan niệm luôn "... coi Tú Xƣơng lúc nào cũng có lập trƣởng chính trị..." [95, tr. 124 ] và tôn vinh Tú Xƣơng là "Bậc thần thơ thánh chữ" [94]. Nhà thơ Xuân Diệu đã trang trọng đề hai câu thơ: "Ông nghè ông thám vô mây khói, Đứng lại văn chƣơng một tú tài." [69] Còn Tú Mỡ đã tự xem mình là "một đệ tử sùng kính Tú Xƣơng", đệ tử của "một bậc thầy, đã cống hiến cho "tiếng cƣời Việt Nam'' nhiều bút thuật quí báu..." [131, tr. 34] Nguyễn Tuân là đại biểu kiệt xuất nhất của dòng nghiên cứu tiếp nhận nghệ sĩ. Không chỉ thể hiện đƣợc sự cảm nhận tài hoa qua các bài thơ "Đi hát mất ô", "Sông lấp", Nguyễn Tuân còn phát hiện ra chất lãng mạn trữ tình cùng mối quan hệ giữa trữ tình và hiện thực trong thơ Tú Xƣơng: "Tú Xƣơng lấy cái chân phải trữ tình mà khiến cái chân trái tả thực. Chủ đạo cho đà thơ là ở chân phải và Tú Xƣơng đã băng mình thơ tới chúng ta bằng nƣớc bƣơc lãng mạn trữ tình." [195, tr. 323]. Về sau, Nguyễn Tuân còn có dịp đào sâu hơn những cảm nhận về "Thời và thơ Tú Xƣơng" trong "Chuyện nghề" vào năm 1962. [196] Phát hiện độc đáo này không chỉ mở ra một hƣớng nghiên cứu tiếp nhận mới về Tú Xƣơng từ góc độ trữ tình, mà còn góp phần làm hoàn thiện "chân dung" thơ Tú Xƣơng và cho đến nay hƣớng tiếp nhận của Nguyễn Tuân vẫn còn lƣu dấu ấn qua nhiều công trình nghiên cứu và bài viết về thơ Tú Xƣơng. Tóm lại, theo thời gian, việc nghiên cứu tiếp nhận thơ Tú Xƣơng đã dần dần khắc phục đƣợc những hạn chế do quan điểm nghiên cứu xã hội học nhờ vào hƣớng