Tài liệu Thơ lục bát nguyễn duy nhìn từ thi pháp thể loại

1 Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr­êng ®¹i häc s­ ph¹m hµ néi 2 Ng« thÞ ph­¬ng Th¬ lôc b¸t nguyÔn duy Nh×n tõ thi ph¸p thÓ lo¹i LuËn v¨n th¹c sÜ v¨n häc Hµ Néi, 2010 2 Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr­êng ®¹i häc s­ ph¹m hµ néi 2 Ng« thÞ ph­¬ng Th¬ lôc b¸t nguyÔn duy Nh×n tõ thi ph¸p thÓ lo¹i Chuyªn ngµnh : LÝ luËn v¨n häc M· sè : 60 22 32 LuËn v¨n th¹c sÜ v¨n häc Ng­êi h­íng dÉn khoa häc : PGS. TS NguyÔn §¨ng §iÖp Hµ Néi, 2010 3 Lêi cam ®oan T«i xin cam ®oan, ®Ò tµi nµy lµ do t«i tù t×m hiÓu, nghiªn cøu vµ hoµn thiÖn d­íi sù h­íng dÉn trùc tiÕp cña PGS. TS NguyÔn §¨ng §iÖp. KÕt qu¶ tr×nh bµy trong luËn v¨n lµ trung thùc vµ ch­a ®­îc c«ng bè trong c«ng tr×nh nµo kh¸c. Hµ Néi, th¸ng 10 n¨m 2010 Ng« ThÞ Ph­¬ng MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Thơ được xem là tiếng nói tâm hồn của con người bởi đó là nơi thế giới chủ quan của con người, cảm xúc, tâm trạng và ý nghĩ được bộc lộ trực tiếp tạo thành nội dung trữ tình. Trong lịch sử văn học Việt Nam, thể thơ lục bát có một vai trò đặc biệt và có sức sống mạnh mẽ. Đây là thể thơ xuất hiện vào cuối thế kỉ XV và có nhiều thành tựu xuất sắc. Có thể nói rằng thơ lục bát không chỉ gần gũi quen thuộc mà nó còn ăn sâu vào tiềm thức, tâm hồn cũng như lối sống người Việt. Nhiều nhà khoa học cho rằng lục bát là một đóng góp của thơ ca Việt Nam đối với thơ ca thế giới. Đỉnh cao của thơ lục bát chính là tác phẩm Truyện Kiều của đại thi hào Nguyễn Du. 4 Là một cây bút xuất sắc, Nguyễn Duy bước vào làng thơ đã góp phần tạo nên diện mạo riêng cho thế hệ thơ trẻ thời kháng chiến chống Mĩ. Làm thơ ở nhiều thể loại khác nhau nhưng bút lực của thi sĩ họ Nguyễn này đặc biệt dồi dào ở thể loại thơ lục bát. Nguyễn Duy đến với thơ lục bát như một định mệnh khi thơ Việt Nam đã có quá nhiều đỉnh cao ở thể loại này. Trước ông đã có những cây đại thụ đã toả bóng râm nhiều thế kỷ như Nguyễn Du, Nguyễn Bính, Tố Hữu…Nhưng theo cách nhìn của riêng mình, Nguyễn Duy đã tạo được một dấu ấn riêng mở lối cho “câu thơ sáu nổi tám chìm” trong thế giới của thể loại thơ đã quá quen thuộc. Không phải sự ngẫu nhiên mà Nguyễn Duy là một trong số rất ít các nhà thơ đã chọn dạy trong chương trình phổ thông. Trong gần 30 năm sáng tác, Nguyễn Duy đã cho ra đời nhiều tập thơ. Có nhiều bài viết in trên các tạp chí và báo, một số luận án, luận văn tốt nghiệp viết về thơ Nguyễn Duy. Có thể kể những bài phê bình tiêu biểu về một tác phẩm, một chùm hoặc một tập thơ của Nguyễn Duy như sau: Báo Văn nghệ ngày 14/04/1973 có đăng bài viết của Hoài Thanh “Đọc một số bài thơ của Nguyễn Duy”. Trong bài viết này Hoài Thanh đã đánh giá cao chất đồng quê đằm thắm nổi bật nên từ một “thế giới quen thuộc” nhưng đầy sự khám phá mới mẻ. Vì vậy, mà đọc thơ Nguyễn Duy ta thấy “đậm đà phong cách Việt Nam”, “giọng thơ chân chất, tình thơ chắc, ý thơ sâu” [62]. Đạt giải nhất tuần báo văn nghệ 1973 với chùm thơ: Hơi ấm ổ rơm, bầu trời vuông, Tre Việt Nam trong tập thơ Cát trắng đã khẳng định tài năng và tên tuổi xứng đáng của nhà thơ Nguyễn Duy trong nền thơ ca chống Mĩ. Đánh giá các bài thơ: Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa, Xuồng đầy, Được yêu như thể ca dao…của Nguyễn Duy, Nguyễn Xuân Kính cho rằng: những 5 bài thơ này do “sử dụng một hay nhiều yếu tố nghệ thuật của ca dao nên chúng đậm đà bản sắc dân tộc” [34]. Giáo sư Lê Trí Viễn đã tìm thấy sự độc đáo, tinh tế của Nguyễn Duy qua tác phẩm Tre Việt Nam. Theo Giáo sư bài thơ Tre Việt Nam được kể bằng giọng kể quen thuộc giống kiểu “kể chuyện cổ tích” ngay từ mở đầu bài thơ. Qua đó một số phương diện như âm điệu, hình ảnh, ngôn từ…được tác giả khẳng định “vừa mang âm hưởng ca dao dân ca ngọt ngào thân mật vừa vang vọng của thơ ca bác học sâu lắng và trí tuệ” [68; 289]. Trong phụ lục II của tập thơ Mẹ và em (xuất bản năm 1987) Nguyễn Quang Sáng đã lí giải sức hấp dẫn của tập thơ nói riêng và sự độc đáo của hồn thơ Nguyễn Duy nói chung. Ông cho rằng “thơ lục bát của Nguyễn Duy không rơi vào tình trạng quen tay, nó có sự biến đổi và chuyển động trong câu chữ…” Đồng thời ông cũng khẳng định: “Nguyễn Duy vẫn sáng tác với bản sắc của mình, không biến dạng, không pha tạp do hoàn cảnh sống”. Có nhận xét cho rằng thơ Nguyễn Duy có nhiều bài hay và sâu sắc. Ngôn từ không cầu kỳ mà hết sức giản dị. Vì vậy, người đọc dù ở trình độ cao thấp khác nhau đều có thể cảm nhận được. Có lẽ vì thế mà thơ Nguyễn Duy chiếm được rất nhiều sự yêu mến của độc giả nhiều thế hệ. Trong Tiểu luận phê bình “Cánh bướm và đoá hướng dương” của Vương Trí Nhàn, Nguyễn Duy được nhắc đến với tập thơ Về (Xuất bản năm 1994). Ở tập thơ này phong cách Nguyễn Duy đã được định hình với nhiều phẩm chất thuần nhất: “dân dã mà hiện đại, từng trải dạn dày song lại ru rẩy tinh tế, cay đắng ngậm ngùi trong khi cười cợt, đắm say, lam lũ dông dài mà vẫn cao sang”. Tác giả cũng chỉ ra rằng thể thơ lục bát “hợp với cốt cách bình dân bụi bặm” nhưng tạo được “cái vẻ đẹp tân kì mà chỉ thơ hiện đại mới chấp nhận” [48; 256]. 6 Nhìn tổng thể các bài viết chưa thực sự dày dặn, hầu hết mới thực sự dừng lại ở từng khía cạnh nhỏ, chưa khái quát được đầy đủ, trọn vẹn những đặc điểm thơ Nguyễn Duy. Phần lớn các tác giả kể trên đều thẩm bình theo những ấn tượng cá nhân. Mặc dù vậy, các bài viết đều gặp nhau ở điểm chung là nhận ra phẩm chất tư tưởng thẩm mĩ đáng quí của nhà thơ. Đó là “đượm chất dân tộc, nhuần nhuyễn dân gian”, lối “tư duy thơ hiện đại” và mang đậm một “vẻ đẹp tân kì”.Bên cạnh những bài viết trên phải kể tới một số bài viết và công trình nghiên cứu về sự nghiệp thơ Nguyễn Duy như sau: Tác giả Phạm Thu Yến với bài viết “Ca dao vọng về” đã chú ý đến việc tạo ra các từ mới “tập ca dao” trong thơ lục bát của Nguyễn Duy. Tác giả đi sâu khai thác vấn đề Nguyễn Duy đã tiếp thu có chọn lọc những vẻ đẹp của ca dao để tạo nên một thế giới nghệ thuật riêng đầy sinh động nhưng cũng rất đỗi gần gũi. Qua đó tác giả khẳng định “thơ anh đã gây được ấn tượng mạnh” buộc người đọc luôn phải chú ý thêm góc hiểu mới về câu ca dao hoặc phản lại ca dao thì mới có thể hiểu đến tận cùng ý tứ của nó. Đọc thơ Nguyễn Duy ta “như gặp một thế giới ca dao sinh động phập phồng làm nên tiếng đàn độc huyền đầy sáng tạo của nhà thơ” [70; 32]. Tác giả Lại Nguyên Ân trong bài viết “Tìm giọng mới thích hợp với người thời mình”, qua giọng điệu của tập thơ Ánh trăng đã nhận thấy rằng ở thơ Nguyễn Duy “có giọng bông lơn, bỡn cợt, có tiếng cười khúc khích giữa dòng trữ tình như là để phá bớt đi cái vẻ rưng rưng thống thiết, cứ lao lên và làm căng thẳng mệt mỏi tâm lý cảm thụ” và sắc giọng mới “thủng thẳng, ngang ngạnh và ương bướng nữa” [12; 205]. Hoàng Nhuận Cầm thì cho rằng giọng điệu thơ Nguyễn Duy là “giọng điệu lời ru, vừa hấp dẫn, vừa tinh quái hóm hỉnh trong một cái nhìn tinh tế như không có gì mà lại có gì”. 7 “Tìm hiểu phong cách nghệ thuật thơ Nguyễn Duy”, Mai Thị Nguyệt nhận thấy: ngay từ đầu, Nguyễn Duy đã tìm thấy và lựa chọn được hướng đi đúng. Thơ ông gắn bó và hướng về cội nguồn dân gian, dân tộc, quê hương, với đời sống dân dã thôn quê. Qua việc tìm hiểu các lớp hình tượng thời gian, không gian, ngôn ngữ giọng điệu… tác giả nhận định: “Phong cách nghệ thuật thơ Nguyễn Duy chân thật, thẳng thắn đến cay nghiệt mà hết sức đôn hậu và tình tứ gồ ghề, gai góc mà hết sức dung dị đằm thắm luôn trăn trở nghĩ suy để cho ra đời những hình ảnh độc đáo, qua đó nhìn nhận thẩm định cuộc sống” [47]. Nghiên cứu về thơ lục bát Nguyễn Duy, Nguyễn Thị Bích Nga nhận định: “Lục bát Nguyễn Duy mang đậm chất ca dao truyền thống song cũng rất hiện đại. Nguyễn Duy vận dụng ca dao, phát triển ca dao truyền thống một cách sang tạo” [44]. Qua thơ lục bát Nguyễn Duy tác giả còn khẳng định sự bất diệt và sức hấp dẫn kì diệu của thể thơ này với độc giả nói chung và các nhà văn, nhà phê bình nói riêng. Đàm Thị Minh Uyên với lối tiếp cận thi pháp học đã đi sâu tìm hiểu “Thế giới nghệ thuật thơ Nguyễn Duy”. Tác giả luận văn cho rằng Nguyễn Duy luôn trăn trở tìm tòi để có cách thể hiện mới. Tuy nhiên, xu hướng trở về nguồn cội dân gian vẫn giữ vai trò chủ đạo. Thơ anh vì thế mà mang những nét độc đáo khi thể hiện những hình tượng về thiên nhiên và con người. Năm 2005 tác giả Bùi Thị Báu có công trình nghiên cứu “Thơ lục bát qua Nguyễn Bính - Tố Hữu - Nguyễn Duy”. Đặt lục bát Nguyễn Duy trong dòng chảy chung của lục bát dân tộc, đặc biệt trong sự tiếp nối với các nhà thơ đi trước là Nguyễn Bính và Tố Hữu, tác giả cho rằng: lục bát Nguyễn Duy đã củng cố thêm cho sự cách tân ở thể lục bát và đẩy các yếu tố văn tự, thanh điệu lên một mức cao hơn. Ngôn ngữ thơ Nguyễn Duy gây được ấn tượng mạnh bởi nó được thể hiện ở nhiều góc độ, mạnh mẽ, bụi bặm diễn tả sát sự 8 phức tạp của đời sống hiện đại. Sự cách tân táo bạo của Nguyễn Duy đã mang lại vẻ tươi mới, đa nghĩa, bất ngờ cho ngôn ngữ dân tộc. Trân trọng tài năng của một con người luôn khát khao được dâng hiến cho đời, Vũ Văn Sĩ trong bài “Nguyễn Duy người thương mến đến tận cùng chân thật” đã nhận thấy điều đáng quý nhất của Nguyễn Duy là “anh viết về đất nước, về nhân dân, về đồng đội, về người thân và về chính mình bằng tấm lòng thương mến đến tận cùng chân thật” [55]. Theo tác giả bài viết Nguyễn Duy thường nắm bắt được “cái mong manh nhưng lại vững chắc trong cuộc đời”. Đồng thời tác giả khẳng định sự thành công của nhà thơ ở thể thơ lục bát. Ông cho rằng nhà thơ Nguyễn Duy là người “kiên trì lục bát một cách có hiệu quả, khai thác nguồn mạch dân gian, tập ca dao, nảy ca dao đã mở rộng tứ thơ hoặc thiết lập tứ thơ mới để dung nạp và đồng hoá chất liệu đa dạng tinh tế của đời sống”. Vì vậy mà đối với Nguyễn Duy “thơ trong tay anh vừa êm ái vừa ngang ngạnh vừa quen thuộc vừa biến hoá cựa quậy. Làm thơ như anh có thể xếp vào bậc tài tình” [55]. Cùng với tác giả kể trên, tác giả Chu Văn Sơn đã viết “Nguyễn Duy thi sĩ thảo dân”. Đây có thể xem là bài viết tương đối công phu và toàn diện về thơ Nguyễn Duy. Qua việc khảo sát, đánh giá nhà thơ ở nhiều góc độ, kiểu thi sĩ, quan niệm nghệ thuật, thế giới nhân vật, quan niệm nhân sinh, quan niệm nghệ thuật… Từ đó, Chu Văn Sơn đã nhận thấy: Nguyễn Duy là một thi sĩ thảo dân vừa mặc áo lính, vừa làm thơ, Nguyễn Duy đã tìm vào cái vô danh để mang về cái vô giá, đi vào cái lặng im để đem về cái giật mình sâu thẳm tìm cái Đẹp trong cái Khổ. Tác giả bài viết cũng so sánh Nguyễn Duy với Nguyễn Bính và cho rằng cả hai nhà thơ này đều “đi ra từ nguồn dân gian”. Họ là một cặp bài trùng. Một đằng là “gã chân quê tiền chiến”, một đằng là “gã chân quê đời mới”. Tác giả gọi thơ thơ lục bát là “cây đàn cũ xưa nhưng 9 là thứ của ông bà tổ tiên bao đời để lại” và Nguyễn Duy đã “nhặt lấy mang về ôm ấp, chăn nuôi” [56; 12]. Nhìn chung các tác giả đều đánh giá cao về thơ lục bát của Nguyễn Duy, đồng thời ở thể loại này nhà thơ đã khẳng định được một số phương diện về nội dung và hình thức. Tuy nhiên còn ít công trình nghiên cứu dưới góc độ thi pháp thể loại một cách hệ thống, công phu và toàn diện. Do đó, với mong muốn tìm hiểu sâu sắc hơn, đầy đủ hơn về thơ lục bát Nguyễn Duy chúng tôi chọn đề tài: “Thơ lục bát Nguyễn Duy nhìn từ thi pháp thể loại” cho luận văn của mình. 2. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở thống kê, phân thích các tác phẩm thơ lục bát của Nguyễn Duy, người viết có tham vọng chỉ ra được nét đặc sắc cũng như phẩm chất tư tưởng - thẩm mĩ đáng quý trong sáng tác của nhà thơ ở thể loại này. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu Để tìm hiểu về những đặc sắc trong thế giới hình tượng thơ Nguyễn Duy, luận văn có nhiệm vụ: Nghiên cứu thơ lục bát Nguyễn Duy từ góc độ thi pháp thể loại từ đó luận văn tìm hiểu sâu hơn về thế giới nghệ thuật nhất quán trong thơ lục bát của ông. Đồng thời chúng tôi cũng thấy được đặc điểm ngôn ngữ cũng như giọng điệu riêng của nhà thơ trong thể loại thơ này. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng Luận văn nghiên cứu thơ lục bát Nguyễn Duy, từ đó đi đến khẳng định nét đặc sắc, sự cách tân độc đáo của nhà thơ ở thể loại thơ truyền thống này. 4.2. Phạm vi Trong khuôn khổ luận văn thạc sĩ, người viết chỉ giới hạn nghiên cứu những tác phẩm thơ lục bát nhìn từ thi pháp thể loại. Trong quá trình tìm hiểu, 10 chúng tôi dựa trên 10 tập thơ của tác giả. Bên cạnh đó có phân tích và so sánh với một số nhà thơ khác như: Nguyễn Bính, Đồng Đức Bốn, Xuân Quỳnh … 5. Phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp cấu trúc - hệ thống Tác phẩm văn học nói chung và thơ nói riêng là những cấu trúc phức tạp khác với ngôn ngữ tự nhiên, các yếu tố cấu trúc của tác phẩm đều có ý nghĩa riêng. Nếu tách những yếu tố ấy ra riêng rẽ sẽ không hiểu được tác phẩm. Phương pháp cấu trúc hệ thống nhằm phân tích hệ thống những quan hệ của các yếu tố tạo thành chình thể nghệ thuật. Thực tế cho thấy chủ nghĩa cấu trúc với tư cách là một phương pháp góp phần làm cho phương pháp nghiên cứu văn học có hiệu quả hơn. 5.2. Phương pháp so sánh đối chiếu Phương pháp này nhằm tìm ra những nét độc đáo của Nguyễn Duy so với các nhà thơ khác. Đồng thời thấy được những kế thừa và cách tân trong thơ lục bát Nguyễn Duy so với thể thơ truyền thống dân tộc. 5.3. Tiếp cận theo hướng thi pháp học Giúp ta công cụ để thâm nhập vào cấu trúc tác phẩm, cốt cách tư duy của tác giả. Bên cạnh đó việc sử dụng các phương pháp này sẽ làm cho luận văn có tính khoa học, hệ thống, đạt được hiệu quả cao nhất. 5.4. Phương pháp phân tích tác phẩm Đây là phương pháp cần thiết giúp chúng tôi nhận diện đặc điểm trong từng đơn vị nhỏ để từ đó có thể khái quát, tổng hợp, định dạng diện mạo chung về thơ lục bát Nguyễn Duy. Phương pháp này còn được sử dụng để soi rõ những nhận định mà người viết đưa ra trong quá trình nghiên cứu. 6. Những đóng góp mới của đề tài 11 Phân tích, lí giải thi pháp nghệ thuật thơ lục bát Nguyễn Duy. Từ đó tìm hiểu một cách tương đối toàn diện về thế giới nghệ thuật thơ Nguyễn Duy cũng như những quan niệm nghệ thuật của ông chi phối đến việc sáng tạo hệ thống biểu tượng trong thơ, giọng điệu và ngôn ngữ của thi sĩ. NỘI DUNG CHƯƠNG 1: NGUYỄN DUY NHƯ MỘT HIỆN TƯỢNG LỤC BÁT CỦA THƠ CA VIỆT NAM HIỆN ĐẠI 1.1. Thể thơ lục bát và sự phát triển của nó trong lịch sử 1.1.1. Khái niệm thể thơ Trong lịch sử văn học Việt Nam, thể thơ lục bát có vai trò đặc biệt và có sức sống mạnh mẽ. Đây là thể thơ cách luật của dân tộc xuất hiện vào khoảng cuối thế kỷ XV và được hoàn thiện vào thế kỷ XVIII. Đúng như tên 12 gọi của nó thơ lục bát gồm những cặp câu luân phiên kế tiếp nhau bao gồm một câu sáu âm tiết và sau đó là đến một câu tám âm tiết. Cứ như vậy, thơ lục bát có thể kéo dài đến hàng trăm, hàng ngàn câu (như truyện Nôm từng thịnh hành từ thế kỷ XVIII - XIX). Theo Từ điển thuật ngữ văn học thì lục bát là: “Một thể thơ cách luật mà các thể thức được tập trung thể hiện trong một khổ gồm hai dòng với số tiếng cố định dòng sáu tiếng (câu lục) và dòng tám tiếng (câu bát)” [ 26; 190]. Theo Từ điển Tiếng Việt lục bát là “Thể văn vần mỗi cặp gồm một câu sáu tiếng và một câu tám tiếng, liên tiếp nhau” [50; 591]. Nhìn chung, những khái niệm về thơ lục bát trên đây đã phần nào giúp chúng ta có cái nhìn toàn diện hơn về thể thơ lục bát để từ đó góp phần nhận diện về thơ lục bát một cách sâu sắc và rõ ràng hơn. Về cách hiệp vần, tiếng cuối của câu lục vần với tiếng thứ sáu của câu bát, tiếng thứ sáu câu bát vần với tiếng cuối của câu lục. Như vậy thơ lục bát có hai vần là vần lưng và vần chân. Về ngắt nhịp, thơ lục bát ngắt nhịp chẵn là chủ yếu, trong đó, lấy nhịp đôi làm cơ sở. Về thanh, thơ lục bát thường tuân theo quy tắc: tiếng thứ hai, tiếng thứ sáu và tiếng thứ tám là thanh bằng, tiếng thứ tư là thanh trắc, còn các tiếng ở vị trí lẻ thì tự do. Có thể nói thể thơ lục bát bám rễ sâu rộng trong đời sống văn hoá tinh thần của người dân Việt Nam. Nếu thi ca của một dân tộc mang vẻ đẹp tâm hồn của dân tộc đó, thì lục bát là thể thơ mà phần hồn của dân Việt gửi gắm vào đó nhiều nhất và sâu nhất. Nó là phương tiện hữu ích để người Việt giải toả tâm sự, kí thác tâm trạng, thăng hoa tâm hồn. 1.1.2. Lục bát dân gian 13 Lục bát là thể thơ mang đậm bản sắc dân tộc. Nó là thể thơ được hình thành và phát triển trong ca dao dân ca. Đó là những bài hát ru con, những lời ngâm vịnh, những câu hò điệu lý quen thuộc mang đậm dấu ấn tâm tư, tình cảm của người bình dân. Nó gắn bó mật thiết với những sinh hoạt hàng ngày của người lao động. Cách gieo vần ở chữ cuối cùng của câu lục với chữ thứ sáu của câu bát, chữ thứ tám của câu bát với chữ cuối cùng của câu lục và cách ngắt nhịp chẵn thường để nói những tâm tư tình cảm của người dân: “Bầu ơi thương lấy bí cùng Tuy rằng khác giống nhưng chung một giàn” Lục bát dân gian thể hiện rất tinh tế những cung bậc tình cảm yêu thương giữa người với người bằng giọng điệu nhẹ nhàng đôi khi là giọng điệu mang tính triết lí hay hờn dỗi. Ví dụ như : - Yêu nhau yêu cả đường đi Ghét nhau ghét cả tông chi họ hàng - Ngày đi trúc chửa mọc măng Ngày về trúc đã cao bằng ngọn tre Ở lục bát dân gian hầu hết là nhịp chẵn : Râu tôm/ nấu với ruột bầu, Chồng chan/ vợ húp/ gật đầu/ khen ngon Hay : Hôm qua/ anh đến/ chơi nhà Thấy mẹ nằm đất/ thấy cha nằm giường Thấy em/ nằm đất/ anh thương Mai về mua gỗ/ đóng giường Bình Cung Thơ lục bát dân gian đã chiếm được cảm tình của độc giả nhờ sự giản dị dễ đọc, dễ nhớ, dễ đi vào lòng người. Thể thơ này đã góp phần không nhỏ vào việc làm phong phú thêm cho nền văn học dân gian. 14 Trong giai đoạn này thơ lục bát còn trong tình trạng chưa thực sự hoàn chỉnh hình hài chưa cụ thể, còn tự do và có đôi chút lỏng lẻo. Nói cách khác lục bát được đem phục vụ cho việc diễn xướng nên còn nhiều biểu hiện hạn chế vào lúc mô hình lục bát chưa thật định hình. 1.1.3. Lục bát trong thơ trung đại Kế thừa truyện thơ lục bát của thế kỷ XVIII, đến giữa thế kỷ XIX hàng loạt truyện thơ lục bát như : Truyện Thạch Sanh, Phạm Công Cúc Hoa được viết với quy mô lớn, với những quy định khắt khe về niêm luật, về vần và nhịp điệu. Đặc biệt đến tác phẩm Truyện Kiều của Nguyễn Du và Truyện Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu đã có sự thay đổi trong cách ngắt nhịp, gieo vần. Ở Truyện Kiều ta bắt gặp lối ngắt nhịp chẵn và lối gieo vần bằng khiến câu thơ trở nên uyển chuyển cân đối dễ thuộc : Trăm năm/ trong cõi/ người ta Chữ tài/ liền với/ chữ tai/ một vần. Ngoài ra Nguyễn Du còn mang đến sự đổi mới đầy sáng tạo qua cách ngắt nhịp lẻ một cách linh hoạt : Làn thu thuỷ/ nét xuân sơn Hoa ghen thua thắm/ liễu hờn kém xanh. Như vậy ngoài việc kế thừa nền văn học dân gian nhất là lục bát ca dao, Nguyễn Du đã có sự sáng tạo độc đáo để đưa Truyện Kiều nên đỉnh cao của thơ lục bát. Có thể nói chỉ đến Truyện Kiều, thể thơ bát mới đạt tới hình thức mẫu mực cổ điển. Nguyễn Du đã có công đánh dấu son cho sự hoàn chỉnh của thể thơ lục bát Việt Nam. 1.1.4. Lục bát thời thơ Mới (1932-1945) 15 Trong thơ Mới (1932-1945) thể thơ lục bát đã có nhiều cách tân đa dạng cả về nội dung biểu đạt và hình thức thể hiện. Thể lục bát chuyển dần sang tập trung vào khả năng chính của một thể thơ ca : chức năng trữ tình. Đầu thời thơ Mới nổi bật phải kể tới đó là cặp Tản Đà và Á Nam Trần Tuấn Khải. Giữa thời thơ Mới là cặp Nguyễn Bính và Huy Cận đại diện cho hai phong cách dân gian và cổ điển. Trong số những nhà thơ hồi đầu thế kỉ XX, Tản Đà (Nguyễn Khắc Hiếu) nổi lên với những vần điệu quả thực đã làm rung động lòng người, được lưu truyền trong đông đảo tầng lớp nhân dân lao động bởi ngoài sự kế thừa văn học dân gian ông còn có những bước tiến mới so với ca dao. Có thể nói trong số các nhà thơ cận hiện đại Tản Đà là nhà thơ được dân gian hoá mạnh và sâu hơn cả. Sau Tản Đà, giai đoạn thơ Mới xuất hiện với hầu hết những bài thơ mang tâm trạng u buồn man mác của số đông công chúng lúc bấy giờ. Ở giai đoạn này, Nguyễn Bính xuất hiện với một hồn thơ chứa đựng nét đẹp chân quê và những tình cảm thiết tha sâu lắng. Kế thừa những hình ảnh của ca dao dân ca đồng thời nhịp chẵn được phát huy một cách triệt để thơ ông đã thực sự hấp dẫn đối với người đọc: Nắng mưa/ là bệnh/ của trời Tương tư/ là bệnh/ của tôi yêu nàng Trong phong trào thơ Mới không thể không kể tới thơ lục bát của Huy Cận. Tác giả này đã để lại dấu ấn của cái Tôi - phong cách cá nhân khi vận dụng thi pháp ca dao để sáng tác. Có thể xem tập Lửa thiêng của Huy Cận là thành tựu mở đầu cho dòng lục bát trí tuệ. 1.1.5. Lục bát hiện đại Ngày nay khi cuộc sống ngày càng được hiện đại hóa, con người bị cuốn vào những lo toan, những thời cơ và cả những thách thức, hồn thơ lục bát vẫn luôn là người bạn tâm tình sẻ chia những nỗi niềm sâu lắng. Kế tục 16 truyền thống đồng thời có những cách tân mới mẻ để phù hợp với hoàn cảnh là một trong những đặc điểm nổi bật của thể loại thơ này. Ở giai đọan này có thể kể tới những cây bút tiêu biểu như : Bùi Giáng, Nguyễn Duy, Đồng Đức Bốn, Phạm Thiên Thư... Họ là những cây bút để lại nhiều dấu ấn trên văn đàn. Thực tế đã chứng minh, sau sự vang vọng của thơ lục bát Huy Cận ít ai có được thành công như Nguyễn Duy. Xuất hiện từ năm 1972 - 1973 khi đang mặc áo lính với : Tre Việt Nam, Bầu trời vuông, Đàn bầu... Nguyễn Duy đã tạo được ấn tượng riêng bởi lối suy nghĩ táo bạo, tinh tế và có những bước đột phá mới. Có thể nói càng về sau lục bát càng hiện đại, tươi trẻ hơn so với thời kì đầu. Đó là bằng chứng thể hiện sự trường tồn của thể thơ dân tộc này. Trân trọng lục bát là một thước đo văn hoá thơ với nhà thơ Việt. Vì vậy mà lục bát là một trong những giá trị làm nên điệu hồn của dân tộc Việt, ăn sâu vào tiềm thức, lối sống và thói quen sinh hoạt của người Việt Nam ta. Thơ Việt Nam từ xưa đến nay luôn là một phương tiện truyền đạt nội dung tốt nhất, đem lại những giá trị nhận thức, giá trị thẩm mỹ cho con người. Thơ lục bát Việt Nam đã chứng tỏ được khả năng đó trong suốt các chặng đường phát triển của mình từ lục bát dân gian cho tới lục bát hiện đại. 1.2. Sự xuất hiện của Nguyễn Duy 1.2.1. Một vài nét về quá trình sáng tác của Nguyễn Duy Nguyễn Duy tên khai sinh là Nguyễn Duy Nhuệ sinh năm 1948 tại Thanh Hóa. Ngay từ nhỏ ông đã được bà ngoại đọc cho nghe nhiều ca dao, hò, vè và cả những truyện Nôm khuyết danh. Những gì bà ngoại dạy cho đã ăn sâu vào vào tiềm thức cậu bé Duy Nhuệ mà sau này là nhà thơ Nguyễn Duy. 1.2.1.1. Giai đoạn trước khi đất nước thống nhất 17 Lên chín tuổi Nguyễn Duy đã tập tành làm thơ với những bài tả cảnh ruộng vườn, sân trường, người thân. Những năm 1956 - 1957, thơ thiếu nhi ngoài miềm Bắc phát triển rất mạnh và Nguyễn Duy bằng tâm hồn nhạy cảm của mình đã bị cuốn theo phong trào đó. Năm 1957, khi đang học lớp 2, Nguyễn Duy đã có bài thơ đầu tiên được đăng báo. Năm 1962, thời gian học cấp 2 ở Hà Nội, Nguyễn Duy đọc thêm được một số sách báo và cũng có lúc gửi thơ cho báo nhưng thơ không được in. Mấy năm sau, Nguyễn Duy nhập ngũ sau đó chuyển về công tác ở Báo Văn Nghệ. Trong những năm mặc áo lính Nguyễn Duy đã trở về với thơ lục bát. Trong hai năm đầu kể từ 1969, Nguyễn Duy đã sáng tác bài thơ lục bát đầu tiên, sau này được đưa vào trường phổ thông và được nhiều thế hệ học trò thuộc lòng. Đó là bài lục bát nổi tiếng Tre Việt Nam. Từ 1971, nghe đài gặp Hoài Thanh bàn truyện ca dao hiện đại, trong đầu cậu lính trẻ Nguyễn Duy nhớ mãi câu nói: “Cái gì còn tồn tại đến hôm nay thì hiện đại”. Câu nói ấy đã góp thêm niềm tin mãnh liệt vào thể thơ lục bát Nguyễn Duy đang làm. Nguyễn Duy sau lần ấy viết thư gửi cho Hoài Thanh và được hồi âm ở Báo Văn Nghệ. Số tết năm 1972 thơ Nguyễn Duy được in hai bài trên Báo Văn Nghệ. Đây là một khởi đầu khá tốt đẹp cho Nguyễn Duy trong những ngày mới chập chững bước vào làng thơ. Năm 1973 Nguyễn Duy đoạt giải nhất cuộc thi thơ trên Báo Văn Nghệ với chùm thơ ba bài: Hơi ấm ổ rơm, Tre Việt Nam, Bầu trời vuông trong tập Cát trắng đây là sự kiện có ý nghĩa đặc biệt quan trọng nó thể tài năng và vị trí xứng đáng của thơ Nguyễn Duy trong nền thơ ca chống Mĩ. Nhìn chung giai đoạn này thơ Nguyễn Duy đã đạt được một số thành tựu đáng kể. Có thể xem đây là bước khởi đầu đầy thuận lợi để làm nền móng vững chắc cho những giai đoạn sáng tác sau này. 18 1.2.1.2. Giai đoạn sau khi đất nước thống nhất Sau tập thơ đầu, tập thơ thứ hai - Tập Ánh trăng - được Nguyễn Duy cho xuất bản năm 1984. Nếu trong tập thơ Cát trắng, Nguyễn Duy chủ yếu tập trung vào mảng hiện thực về cuộc sống chiến đấu và tâm hồn người lính thì đến tập Ánh trăng, đề tài được mở rộng theo chiều của không gian đất nước và cũng được khơi sâu trong tâm thức một cá nhân. Trong khoảng mười năm sau chiến tranh thơ ông có sự vận động cả về tư tưởng và cảm xúc. Chất suy tư trong hoàn cảnh mới đã mang màu sắc tự vấn, hồi tưởng, triết lí đậm hơn. Do đề tài được mở rộng nên thơ Nguyễn Duy giai đoạn này mang tính thời sự rõ nét. Nhiều bài thơ của ông là những ghi chép, kí sự về một vùng đất, một nét tâm trạng, một sự gặp gỡ. Nhìn chung, những bài thơ thời kỳ này có sức ám ảnh và mang những quan niệm mới. Tuy nhiên tầm khái quát của thơ Nguyễn Duy giai đoạn này chưa thực sự rộng lớn so với hiện thực. Điều này ít nhiều đã được Nguyễn Duy khắc phục ở những giai đoạn sáng tác sau này của ông. 1.2.1.3. Giai đoạn từ 1986 đến nay Giai đoạn này Nguyễn Duy xuất bản tới 8 tập thơ (cùng nhiều tác phẩm thuộc các thể loại khác). Điều này chứng tỏ một bút lực dồi dào, một sự sáng tạo đang đạt tới đỉnh cao. Với tài năng và sự mẫn cảm nghệ nghiệp, Nguyễn Duy tiếp tục những gì đã được lựa chọn từ những tập thơ trước đồng thời ông cũng đưa vào thơ cả những bụi bặm phồn tạp của cuộc sống nơi đô thị. Tuy nhiên những giá trị bền vững từ những nguồn sâu xa trong đời sống dân dã vẫn được Nguyễn Duy nâng niu, chắt lọc để giữ lại trong thơ của mình. Mảng thơ viết về quê hương, về người thân, về những kỉ niệm của ông được đông đảo độc giả tâm đắc. Một số bài thơ mà tác giả sáng tác từ trước đó tới thời gian này mới được công bố như bài: Đánh thức tiềm lực sáng tác tại Thành phố Hồ Chí Minh vào 1980 - 1982 tới 1987 mới được công bố. Thơ Nguyễn 19 Duy lúc này có nhiều tập gây được chú ý và để lại nhiều ấn tượng tốt với độc giả như tập: Mẹ và em (1987), Đãi cát tìm vàng (1984), Bụi (1997), Về (1994), Vợ ơi (1995), Sáu và Tám (1994)… Có thể nói, thơ Nguyễn Duy đến giai đoạn này đã định hình được phong cách riêng. Ông đã nhiều lần Về đồng, Về làng, Về bến Đò Lèn đầy ắp kỉ niệm với người bà đã khuất, về với Tuổi thơ, Tuổi học trò nhất quỷ nhì ma, rồi lại Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa, nghe Ca dao vọng về để tâm hồn lắng dịu trước cuộc sống hiện tại đầy những lo toan, tất bật. Năm 1997 ông tuyên bố “gác bút” để chiêm nghiệm lại bản thân rồi tập trung vào làm lịch thơ, in thơ trên các chất liệu: tranh, tre, lứa, lá và thậm chí cả bao tải. Từ năm 2001, ông in nhiều thơ trên giấy dó. Ông đã biên tập và cho ra mắt tập thơ Thiền (gồm 30 bài thơ Thiền thời Lí, Trần do ông chọn lọc) in trên giấy dó năm 2005, có nguyên bản tiếng Hán, phiên âm, dịch nghĩa và dịch thơ tiếng Việt, dịch nghĩa và dịch thơ tiếng Anh với ảnh nền và ảnh minh họa của ông. Năm 2007, ông được tặng giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật - một giải thưởng cao quí dành cho những nghệ sĩ tài năng và chân chính. Cầm bút gắn bó với thơ khoảng 30 năm, Nguyễn Duy cho in 10 tập thơ trong đó có tập Cát trắng được in trước 1975 còn lại 9 tập thơ được in sau khi đất nước thống nhất. Nhìn khái quát trong 30 năm làm thơ của tác giả ta dễ dàng nhận thấy rằng dù ở thời điểm nào thi thơ ông cũng đều bám chặt vào cuộc sống ở hai thời: một là quá khứ với cội nguồn quê hương ông bà, cha mẹ, đồng đội trong chiến tranh; một là hiện tại ngổn ngang bề bộn. Không gian trong thơ Nguyễn Duy vừa có sự êm ả trong lành của làng quê, vừa có cái ồn ào láo nhiệt và trật chội của phố xá. Dù ở không gian, thời gian nào thì thơ ông cũng đều thể hiện một chiều sâu chiêm nghiệm về nhân thế từ những 20 gì dù rất đơn sơ, dân dã và bình dị. Chính đặc điểm này đã tạo nên phong cách thơ Nguyễn Duy vừa hiện đại nhưng lại vẫn rất đậm đà bản sắc dân tộc. 1.2.2. Đến với lục bát như một sự lựa chọn thể loại Trong cuộc đời thơ của mình bất cứ nhà thơ nào cũng có thể làm thơ lục bát. Thể loại thơ này là một thứ đặc sản đậm đà phong vị dân tộc nhiều người là được nhưng ở mỗi người “hương vị” ấy lại được “chế biến” bằng những bí quyết khác nhau. Thể loại lục bát có sức hút kì lạ với người làm thơ và có cảm giác dễ viết nhưng để viết hay được thì không phải ai cũng làm được. Trong suốt hành trình sáng tạo thơ của mình, đã có lúc Nguyễn Duy trăn trở tìm tòi và sáng tạo đủ kiều theo những xu hướng “mô- Déc”, tân kì những rốt cuộc những câu thơ đạt hiệu quả thẩm mĩ mạnh nhất, “Nguyễn Duy nhất” lại chính là những câu thơ mang hương vị của gió nội hương đồng - thơ lục bát. Là một thề thơ rất cũ nhưng qua ngòi bút tài hoa của Nguyễn Duy người đọc không khỏi bất ngờ trước những câu lục bát biến hoá khôn lường. Nói như ông thì “tôi chọn lục bát vì đó là cái giọng của mình”. Thơ lục bát của ông được viết theo phong cách hiện đại, câu thơ vừa phóng túng lại vừa uyển chuyển chặt chẽ. Giới phê bình đánh giá, Nguyễn Duy là người đã có công góp phần làm mới thể thơ truyền thống. Cũng giống như những nhà thơ trước đây, Nguyễn Duy vận dụng ca dao vào thơ rất tự nhiên, đúng chỗ. Vì vậy mà chất dân gian luôn đậm đặc trong thơ lục bát của ông. Ông đã sử dụng triệt để những ý tứ của ca dao khiến người đọc phải hiểu sâu sắc thêm và chú ý tới nhiều góc cạnh được phản ánh mới. Có sự cách tân hơn Nguyễn Bính trong việc sử dụng thể thơ truyền thống là khi viết ông thường chia câu lục ra thành nhiều dòng : “ Tre xanh Xanh tự bao giờ chuyện ngày xưa đã có bờ tre xanh ?”