1
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2
BÙI THỊ TRANG
THƠ HOÀNG CẦM
TỪ GÓC NHÌN ĐỊA VĂN HÓA
LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM
HÀ NỘI - 2018
tranhoaiphuong.xyz -http://tranhoaiphuong.xyz tran hoai phuong1tranhoaiphuongtran hoai phuongtran hoai phuong2tranhoaiphuongtran hoai phuongtran hoai phuong3tranhoaiphuongtran hoai phuongtran hoai phuong4tranhoaiphuongtran hoai phuongtran hoai phuong5tranhoaiphuongtran hoai phuongtran hoai phuong6tranhoaiphuongtran hoai phuongtran hoai phuong7tranhoaiphuongtran hoai phuongtran hoai phuong8tranhoaiphuongtran hoai phuongtran hoai phuong9tranhoaiphuongtran hoai phuongtran hoai phuong10tranhoaiphuongtran hoai phuong<
11
5
- Phƣơng pháp phân tích tổng hợp
- Phƣơng pháp nghiên cứu liên ngành
- Phƣơng pháp so sánh văn học.
6. Những đóng góp của luận văn
Đây là luận văn nghiên cứu toàn diện, hệ thống thơ Hoàng Cầm từ góc
nhìn địa văn hóa. Ngƣời viết sẽ đi sâu tìm hiểu những yếu tố địa văn hóa, tính
chất vùng miền, những phong tục, nét văn hóa riêng, những nét đẹp của quê
hƣơng Kinh Bắc, của mảnh đất giàu truyền thống văn hóa ấy hiện lên trong
thơ Hoàng Cầm một cách đầy đủ và sâu sắc nhất. Điều đó sẽ giúp ích cho việc
tìm hiểu và giảng dạy thơ Hoàng Cầm toàn diện hơn.
7. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần Mở đầu và kết luận, nội dung chính của luận văn gồm 3
chƣơng nhƣ sau:
Chƣơng 1: Văn học từ góc nhìn địa văn hóa và thơ Hoàng Cầm
Chƣơng 2: Thơ Hoàng Cầm – sự kết tinh các giá trị địa văn hóa
Chƣơng 3: Các phƣơng thức thể hiện trong thơ Hoàng Cầm
tranhoaiphuong.xyz -http://tranhoaiphuong.xyz tran hoai phuong11tranhoaiphuongtran hoai phuong<
12
6
CHƢƠNG 1
VĂN HỌC TỪ GÓC NHÌN ĐỊA VĂN HÓA VÀ THƠ HOÀNG CẦM
1.1 Văn hóa và văn học. Địa văn hóa và văn học
1.1.1 Văn hóa và văn học
1.1.1.1 Khái niệm văn hóa
Văn hóa là một khái niệm rất rộng, có thể hiểu là tất cả những sản phẩm
con ngƣời sáng tạo ra trong quá trình phát triển. Đó là những sản phẩm thuộc
lĩnh vực vật chất mà con ngƣời sáng tạo ra, nhƣng nó cũng là những giá trị
phi vật chất của đời sống tinh thần nhƣ tín ngƣỡng, phong tục, tôn giáo… Văn
hóa phản ánh sự sáng tạo của con ngƣời trong thế giới tự nhiên, bởi vậy ở đâu
có con ngƣời thì ở đó có văn hóa.
Về phƣơng diện vật chất, tất cả những sáng tạo hữu hình của con ngƣời
giúp họ nâng cao chất lƣợng cuộc sống đều là văn hóa. Trong quá trình sáng
tạo ra của cải vật chất, con ngƣời tác động, cải tạo và chinh phục thiên nhiên.
Thiên nhiên đƣợc nhìn nhận, đánh giá bằng ngôn ngữ, nghệ thuật , đƣợc cải
biến bằng lao động thì lúc ấy thiên nhiên trở thành văn hóa. Hành động cải
biến thiên nhiên của con ngƣời cũng đƣợc gọi là hành động văn hóa. Nhƣng
ngƣợc lại, nếu hành động của con ngƣời vào thiên nhiên gây hủy diệt thiên
nhiên, đi ngƣợc lại quy luật của thiên nhiên thì đó lại là hành động phi văn
hóa. Nhƣ vậy, bản thân văn hóa chính là sự phản ánh giá trị đời sống con
ngƣời, thấm đẫm giá trị ngƣời.
Về phƣơng diện tinh thần, đó là tổng thể các tƣ tƣởng, gía trị, lí luận
đƣợc sáng tạo ra trong hoạt động tinh thần của con ngƣời. Nhƣng những sản
phẩm sáng tạo ra đó phải mang tiêu chí cơ bản của chất ngƣời, giá trị ngƣời là
chân, thiện, mĩ. Nếu những sản phẩm không đạt tới hoặc đi ngƣợc các giá trị
này thì trái với văn hóa, còn gọi là phi văn hóa hay phản văn hóa.
tranhoaiphuong.xyz -http://tranhoaiphuong.xyz tran hoai phuong12tranhoaiphuongtran hoai phuong<
13
7
Nhƣ vậy, nói tới văn hóa là nói tới con ngƣời, là việc phát huy những
năng lực thuộc bản chất của con ngƣời nhằm hoàn thiện con ngƣời. Do đó,
văn hóa có mặt trong mọi hoạt động của con ngƣời, trên các hoạt động thực
tiễn và sinh hoạt tinh thần của xã hội.
Khi nói tới văn hóa thì mỗi phƣơng diện, mỗi thành tố của văn hóa sẽ là
đối tƣợng của một ngành nghiên cứu riêng. Vì không có điều kiện đi sâu nên
chúng ta chỉ tìm hiểu một số đặc trƣng quan trọng của văn hóa.
Đặc trƣng đầu tiên của văn hóa là tính hệ thống. Ở ngay trong định
nghĩa ngƣời đọc có thể thấy: Văn hóa là một hệ thống các giá trị chân lý,
chuẩn mực, mục tiêu mà con ngƣời cùng thống nhất trong quá trình tƣơng tác
và hoạt động sáng tạo. Tính hệ thống còn giúp con ngƣời phân biệt hệ thống
với tập hợp, giúp tìm ra mối liên hệ giữa các hện tƣợng, sự kiện thuộc một
nền văn hóa. Hiểu đƣợc tính hệ thống của văn hóa sẽ có cái nhìn biện chứng,
sự cân nhắc khi xây dựng, sáng tạo một loại hình văn hóa.
Đặc trƣng thứ hai là tính giá trị. Đây đƣợc xem là một đặc trƣng quan
trọng của văn hóa. Giá trị đƣợc xem là: “Thước đo mật độ nhân bản của con
người”, bởi văn hóa vốn dĩ là một giá trị ngay từ khi sinh ra: giá trị ngƣời, giá
trị nhân văn, nhân sinh… Các giá trị đó sẽ đƣợc nhìn nhận, đánh giá tùy theo
tác dụng của nó trong việc nâng cao tính ngƣời, chất lƣợng cuộc sống. Nền
tảng vững chắc của xã hội sẽ đƣợc tạo nên từ tổng các giá trị văn hóa đó. Nó
giúp tạo nên sức mạnh của dân tộc, sức mạnh để vƣợt qua những khó khăn,
thử thách từ các thế lực ngoại xâm và cả sự hung dữ của thiên nhiên.
Tính giá trị của văn hóa còn biểu hiện ở sự chuẩn mực. Chính tính giá
trị của văn hóa đã thể hiện đƣợc chức năng điều chỉnh xã hội, giúp cho xã hội
đƣợc duy trì ở trạng thái cân bằng, liên tục tự hoàn thiện và thích ứng với sự
thay đổi của môi trƣờng, định hƣớng các chuẩn mực. Khi một sự kiện, một
hiện tƣợng, hành động… đƣợc coi là chuẩn mực thì có nghĩa sự kiện, hiện
tranhoaiphuong.xyz -http://tranhoaiphuong.xyz tran hoai phuong13tranhoaiphuongtran hoai phuong<
14
8
tƣợng, hành động… ấy đƣợc coi là một thƣớc đo, một hình mẫu, hơn thế đó là
một tấm gƣơng. Rõ ràng, văn hóa vừa là mục tiêu, vừa là động lực phát triển
của xã hội. Đó là sự đánh giá đầy đủ nhất về giá trị của văn hóa.
Đặc trƣng thứ ba là tính lịch sử. Văn hóa đƣợc hình thành qua một quá
trình và đƣợc tích lũy qua nhiều thế hệ, đó là sự biến đổi, sự phát triển của
con ngƣời trong quá trình tƣơng tác với môi trƣờng tự nhiên - xã hội sáng tạo
và luôn hƣớng tới sự hoàn thiện để đạt đến tính giá trị. Một hiện tƣợng văn
hóa sẽ sinh ra trong một thời đại, một giai đoạn nhất định.Nó có thể phát huy,
kế thừa hoặc phủ định những thành quả của tời đại trƣớc, nó mang dấu ấn của
thời đại nó sinh ra. Bởi vậy, cần nắm đƣợc tính lịch sử của văn hóa để khi
phân tích, đánh giá các hiện tƣợng, sự kiện văn hóa một cách khách quan,
chính xác.
Thứ tƣ, tính nhân sinh. Văn hóa là hiện tƣợng thuộc về xã hội loài
ngƣời, sinh ra cùng với sự sinh ra của con ngƣời, gắn liền với hoạt động thực
tiễn của con ngƣời, là những giá trị do một cộng đồng ngƣời sáng tạo ra,
thuộc về con ngƣời, ở trong con ngƣời và mang dấu ấn ngƣời. Có thể thấy,
con ngƣời vừa là chủ thể của văn hóa, đồng thời là khách thể của văn hóa, lại
vừa là sản phẩm văn hóa. Vì thế, đấu tranh về văn hóa, trong văn hóa cũng
chính là quy luật tiến hóa của nhân sinh. Hơn nữa, muốn hiểu con ngƣời phải
có sự hiểu biết nhất định về văn hóa. Bới đó là chía khóa để lý giải hành
động, tâm lý, ứng xử của con ngƣời.
1.1.1.2 Quan hệ giữa văn hóa và văn học
Văn học đƣợc xem là sản phẩm của văn hóa, bản thân tác phẩm văn học
khi ra đời đã là sản phẩm tinh thần của một thời đại lịch sử cụ thể, nó phản
ánh đời sống của giai đoạn mà nó ra đời. Văn học nhƣ là tấm gƣơng phản ánh
đời sống xã hội và văn hóa dân tộc. Chính vì vậy mà ngƣời ta đã đƣa ra một
nhận định rằng:“Người cầm bút chỉ trở thành nhà văn lớn khi nào đạt đến
tranhoaiphuong.xyz -http://tranhoaiphuong.xyz tran hoai phuong14tranhoaiphuongtran hoai phuong<
15
9
tầm vóc của một nhà văn hóa – tư tưởng”. Nhƣ vậy, văn học cũng là sự phản
ánh văn hóa trên nhƣng khía cạnh, những góc độ nào đó, ta thấy hình ảnh của
văn hóa qua sự tiếp nhận và tái hiện của các nhà văn. Ngƣời đọc có thể nhận
ra bức tranh văn hoá dân gian trong thơ Hồ Xuân Hƣơng với những trò chơi
dân gian, những câu đố tục giảng thanh đầy hóm hỉnh. Hay vẻ đẹp của văn
hoá truyền thống trong truyện ngắn và tuỳ bút Nguyễn Tuân. Văn hóa, lịch sử
của Hà Nội qua “Hà Nội 36 phố phường” của Thạch Lam… Ngoài đề tài văn
hóa còn tác động đến văn học ở toàn bộ hoạt động sáng tạo của nhà văn và
hoạt động tiếp nhận của bạn đọc. Chính không gian văn hoá đã chi phối cách
xử lý đề tài, cách thể hiện chủ đề, cách xây dựng nhân vật, sử dụng biện pháp
nghệ thuật… trong quá trình sáng tác, đồng thời cũng chi phối cách đánh giá,
thƣởng thức… trong quá trình tiếp nhận. Vì lẽ đó nhiều nhà nghiên cứu đã
căn cứ vào dữ liệu văn hóa để lí giải văn hóa của một thời đại, một giai đoạn
lịch sử nào đó. Vì văn học là một sản phẩm đặc biệt của văn hóa nên khi
nghiên cứu tác phẩm văn học ngƣời đọc hay nhà nghiên cứu cần chú ý đặt tác
phẩm văn học trong bối cảnh rộng lớn của văn hóa thời đại đó, xem văn bản
văn học là sản phẩm của văn hóa thì cần giải mã nó trong ngữ cảnh văn hóa.
Văn học kết tinh các giá trị văn hóa bởi yếu tố quan trọng nhất trong tác
phẩm chính là giá trị thẩm mĩ. Giá trị thẩm mĩ riêng của mỗi dân tộc sẽ có
mối liên hệ mật thiết với địa văn hóa bởi môi trƣờng sống, thế giới xung
quanh sẽ tác động, chi phối đến sự cảm nhận và biểu hiện của nhà văn. Một
tác phẩm văn học không chỉ là quan niệm về con ngƣời đƣơc thể hiện qua
nghệ thuật ngôn từ mà ở đó còn có cả chuẩn mực ứng xử của một cộng đồng,
một dân tộc nào đó trong một thời đại lịch sử nhất định. Tác phẩm văn học ấy
phải mang trong mình văn hóa đặc trƣng của dân tộc nó sinh ra. Tính văn hóa
của tác phẩm ấy cho ngƣời đọc hiểu hơn giá trị của nó qua hệ thống hình
tƣợng, hình ảnh… để từ đó có thể liên hệ, so sánh với tác phẩm khác, nền văn
tranhoaiphuong.xyz -http://tranhoaiphuong.xyz tran hoai phuong15tranhoaiphuongtran hoai phuong<
16
10
hóa khác. Một tác phẩm văn học là một chỉnh thể nghệ thuật ngôn từ tái hiện
đời sống tinh thần của một dân tộc, là sự kết tinh cao nhất văn hóa của một
đất nƣớc. Tác phẩm mang tính văn hóa cao sẽ trở thành tài sản, niềm tự hào
của một dân tộc.
Văn học không chỉ kết tinh các giá trị văn hóa mà văn học còn là một ứng
xử văn hóa. Ứng xử (behaviour) là thái độ, hành động của con ngƣời trƣớc
hiện thực khách quan. Ứng xử thể hiện quan niệm của con ngƣời trong các mối
quan hệ với môi trƣờng và thế giới xung quanh. Ứng xử với môi trƣờng đƣợc
biểu hiện ở quan niệm của con ngƣời với môi trƣờng, còn ứng xử với thế giới
xung quanh chính là ứng xử giữa ngƣời với ngƣời, là các quan hệ xã hội. Trong
tác phẩm văn chƣơng các nhân vật đƣợc đặt trong quan hệ giao tiếp, đối thoại
với nhau, trong phạm vi ứng xử văn hóa với nhau. Tất cả những ứng xử đó đều
mang đặc trƣng văn hóa dân tộc, tạo ra màu sắc dân tộc để tác phẩm mang màu
sức riêng ko giống với các tác phẩm cùng thể, cùng loại khác.
Văn hóa là của con ngƣời, cho con ngƣời và vì con ngƣời. Không có văn
hóa nằm ngoài con ngƣời. Vì vậy, tác phẩm văn chƣơng phải lấy con ngƣời
làm đối tƣợng trung tâm để phản ánh và đó cũng là việc tập trung khắc họa
tính chất văn hóa của con ngƣời. Văn hóa phản ánh sự phát triển của con
ngƣời, biểu hiện năng lực sáng tạo của con ngƣời trong quá trình tồn tại, phát
triển, vƣơn lên làm chủ cuộc sống và hoàn thiện nhân cách để tạo ra giá trị
con ngƣời qua mỗi thời đại.
Tóm lại, tính văn hóa của tác phẩm văn học chính là việc thể hiện qua cái
nhìn nghệ thuật mang tính dân tộc về con ngƣời và cuộc đời, qua quan niệm
ứng xử thẩm mỹ mang đặc trƣng và phù hợp với chuẩn mực đạo đức tâm lí của
dân tộc. Tính văn hóa của tác phẩm văn học còn đƣợc thể hiện ở việc xây dựng
nhân vật, cốt truyện, qua các hình thức ngôn từ nghệ thuật đƣợc dùng để diễn tả
hình tƣợng. Tác phẩm văn học chính là một chỉnh thể của nghệ thuật ngôn từ.
tranhoaiphuong.xyz -http://tranhoaiphuong.xyz tran hoai phuong16tranhoaiphuongtran hoai phuong<
17
11
Bởi vậy, khi nghiên cứu và giảng dạy tác phẩm văn học không nên chỉ chú ý
cảm thụ cái hay, cái đẹp của của hình tƣợng nghệ thuật mà nên bàn về sự độc
đáo của văn hóa dân tộc trong đó. Từ đó, có thể khẳng định, việc nghiên cứu
tính văn hóa trong tác phẩm văn học là hết sức cần thiết. Có nhƣ vậy tác phẩm
văn học mới hiện lên đầy đủ vẻ đẹp toàn diện của nó.
1.1.2 Địa văn hóa với văn học
1.1.2.1 Địa văn hóa
Nếu văn hóa là sản phẩm tinh thần và vật chất của con ngƣời trên con
đƣờng tiến hóa thì khi nghiên cứu văn hóa, ngƣời ta nhận thấy những nét chung
của văn hóa, của nền văn hóa có những nét riêng của từng vùng, từng miền.
Những nét riêng ấy do tác động của những điều kiện nhân sinh, xã hội, lịch sử,
địa lý khác nhau ở từng vùng, từng miền mà có. Bởi vậy, nói đến địa văn hóa là
nói đến một thực thể văn hóa bao gồm những nét riêng, đặc trƣng, những sắc
thái khác biệt mà ở các vùng miền khác không có hoặc không tiêu biểu, điển
hình. Ở địa phƣơng ấy con ngƣời và thiên nhiên, văn hóa và địa lý tƣơng tác
qua lại với nhau tạo nên những tính cách, ứng xử văn hóa khác nhau.
Nhƣ vậy, địa văn hóa đƣợc hiểu là văn hóa của một cộng đồng, một dân
tộc, một địa phƣơng, khu vực, vùng miền nhất định. Đặc trƣng của địa văn
hóa chính là các bản sắc văn hóa của địa phƣơng ấy. Theo định nghĩ của
Unesco thì: “Bản sắc văn hóa là tổng thể sống động các hoạt động sáng tạo
của con người đã diễn ra trong quá khứ cũng như đang diễn ra trong hiện tại.
Qua hàng thế kỷ, các hoạt động sáng tạo đã cấu thành hệ thống gía trị, truyền
thống, thị hiếu, thẩm mỹ và lối sống mà dựa trên đó, dân tộc khẳng định được
bản sắc riêng của mình”.
1.1.2.2 Địa văn hóa và văn học
Mỗi nhà văn đều sống và viết ở một miền đất nhất định và hầu hết những
yếu tố của miền đất đó nhƣ lịch sử, địa lý, văn hóa, con ngƣời... đều tác động
tranhoaiphuong.xyz -http://tranhoaiphuong.xyz tran hoai phuong17tranhoaiphuongtran hoai phuong<
18
12
đến nhà văn tạo nên những nét riêng đặc sắc trong nội dung và nghệ thuật.
Nội dung và nghệ thuật đó tất nhiên mang đặc điểm chung của đất nƣớc, dân
tộc, thời đại. Nhƣng đó là tác động của lịch sử vào văn học đất nƣớc và sẽ
không làm mất đi những nét riêng, đặc sắc của vùng đất, quê hƣơng nơi tác
giả đó sống và viết trong tác phẩm văn chƣơng của mình. Hay có thể nói đó
chính là những ảnh hƣởng của yếu tố địa văn hóa vào văn học.
Nghiên cứu văn học dƣới góc nhìn địa văn hóa là điểm khởi đầu của
nghiên cứu tác giả, giống nhƣ việc nghiên cứu dòng sông từ chính cội nguồn
của nó vậy. Tuy nhiên, đây không phải là việc địa phƣơng hóa văn hóa, bó
hẹp cái nhìn của sáng tạo văn học. Ngƣợc lại, đó là cách đào sâu, mở rộng, đi
sâu, tìm hiểu kỹ một trƣờng hợp cụ thể nào đó của thời đại trong một khu vực
địa dƣ, một giai đoạn lịch sử và càng thấy nét đặc sắc của một tác giả vào giá
trị của nền văn học nói chung.
Trong sáng tác văn học, hiểu biết văn hóa càng rộng thì hình tƣợng văn
học càng sâu. Sự hiểu biết về văn hóa nói chung, văn hóa vùng nói riêng
không bao giờ thừa. Vốn sống của nhà văn khi đi vào văn học đã trở thành
văn hóa và đƣợc nhìn dƣới con mắt văn hóa nghĩa là đã đƣợc đánh giá về
nhân sinh. Văn học đã và đang tận dụng tốt văn hóa để làm tốt chức năng của
mình, đóng góp vào sự đa dạng, nâng cao văn hóa của dân tộc, nhân loại. Hơn
nữa, văn hóa thể hiện quan niệm cách ứng xử của con ngƣời trƣớc cuộc sống
xung quanh còn văn học thì lƣu giữ những thành quả đó một cách tốt nhất,
hiệu quả nhất. Thành quả văn hóa của một dân tộc, vùng miền phải đi qua quá
trình tìm kiếm, lựa chọn, đấu tranh và sáng tạo để tạo ra những giá trị trong xã
hội. Trên con đƣờng tìm kiếm ấy, văn học chính là nơi lƣu giữ, định hình
những giá trị quý báu của vùng đất, dân tộc đó. Nhƣ vậy, địa văn hóa có vai
trò nhất định, nó tạo nên các giá trị thẩm mỹ để văn học lên tiếng bằng ngôn
từ nghệ thuật, đồng thời thể hiện những bản sắc riêng ấy của địa văn hóa
trong hành trình sáng tạo nghệ thuật của nhà văn.
tranhoaiphuong.xyz -http://tranhoaiphuong.xyz tran hoai phuong18tranhoaiphuongtran hoai phuong<
19
13
1.2 Tiếp cận thơ trữ tình từ góc nhìn địa văn hóa
Thơ trữ tình là một thể loại thơ ca có đặc trƣng là bày tỏ, nói lên tƣ
tƣởng, tình cảm của tác giả, thông qua tƣ tƣởng, tình cảm phản ánh cuộc sống.
Vì thế, thơ trữ tình không đi vào miêu tả quá trình, sự kiện, không kể tình tiết
câu chuyện, không miêu tả nhân vật… mà mƣợn cảnh vật để bày tỏ tình cảm.
Thơ trữ tình dùng để chỉ chung các thể thơ thuộc loại trữ tình, trong đó nhà
thơ bộc lộ một cách trực tiếp những cảm xúc riêng tƣ, cá thể về đời sống, thể
hiện tƣ tƣởng về con ngƣời, cuộc đời và thời đại nói chung. Thơ trữ tình biểu
hiện tƣ tƣởng, tình cảm, làm sống dậy cái thế giới chủ thể của hiện thực khách
quan, giúp ta đi sâu vào thế giới sâu kín của tâm tƣ, nỗi niềm. Đó là một sản
phẩm tinh thần vì thế trong thơ trữ tình cũng biểu hiện, kết tinh văn hóa của
cộng đồng, của dân tộc thông qua việc sử dụng đầy sáng tạo ngôn ngữ, giọng
điệu, thể thơ, hình ảnh… Quá trình sáng tạo ấy của nhà thơ chính là việc họ
đang đƣa các giá trị thẩm mỹ của văn hóa truyền thống vào trong tác phẩm
của mình, đồng thời họ cũng tạo ra nét riêng, dấu ấn của cá nhân trên phông
nền của văn hóa truyền thống.
1.2.1 Thơ trữ tình kết tinh giá trị địa văn hóa
Trong thơ trữ tình, dấu ấn địa văn hóa là vô cùng đậm nét. Các nhà thơ
sẽ bị chi phối ảnh hƣởng sâu sắc từ những quan niệm thẩm mỹ chung của
cộng đồng. Từ đó các nhà thơ vừa thể hiện đƣợc những sáng tạo của cá nhân
nhƣng cũng thể hiện nhiều nét tƣơng đồng với những sáng tác truyền thống.
Đây chính là cơ sở để ngƣời đọc nhận thấy đƣợc những ảnh hƣởng chung của
lịch sử, thời đại, dấu ấn bản sắc riêng của cộng đồng, dân tộc.
Mối quan hệ giữa văn học và văn hóa, văn học và địa văn hóa rất sâu sắc
và bền vững. Nhƣ đã nói, văn học vừa kết tinh, vừa biểu hiện tâm thức của
văn hóa dân tộc, địa phƣơng, bởi thế những tác phẩm văn học ƣu tú sẽ ẩn
chứa giá trị văn hóa bền vững. Đó có thể là phong tục, tập quán, lễ nghi, hội
tranhoaiphuong.xyz -http://tranhoaiphuong.xyz tran hoai phuong19tranhoaiphuongtran hoai phuong<
20
14
hè nhƣng cũng có khi nó đƣợc khai thác ở chiều sâu, là những giá trị ẩn sâu
trong tâm thức văn hóa cộng đồng. Chúng ta coi Truyện Kiều của Nguyễn Du
nhƣ một thứ “căn cước” văn hóa đầu tiên của Việt Nam đƣợc giới thiệu đến
bè bạn phƣơng Tây. Bởi vì Nguyễn Du giúp cho thế giới phƣơng Tây ấy hiểu
đƣợc cái nhìn sâu sắc về bộ mặt tinh thần của dân tộc ta. Cho họ thấy rõ hơn
về con ngƣời và tâm hồn Việt Nam. Nguyễn Du đã làm rạng danh cho non
sông đất nƣớc, làm phong phú hơn cho văn hóa của dân tộc nhƣ thế. Ngƣời ta
biết đến Việt Nam, biết đến Truyện Kiều nhƣ một tài sản văn hóa tinh thần
quý báu của dân tộc.Điều đó đã chúng minh rõ nhất, tác phẩm văn học nói
chung, thơ trữ tình nói riêng mang đậm dấu ấn của văn hóa cộng đồng. Văn
học Việt Nam ta, với chiều dài hàng ngàn năm văn hiến đã có nhiều tác phẩm
văn học in đậm dấu ấn của văn hóa tạo nên diện mạo của một nền văn chƣơng
đặc sắc, góp phần làm phong phú cho nền văn học dân tộc.
Tuy vậy, mỗi cá nhân lại tạo ra bản sắc cá nhân trên nền văn hóa chung.
Đó chính là việc nhà văn “thâm canh” ở một vùng đất nào đó. Nghĩa là họ tạo
đƣợc dấu ấn riêng mang bản sắc của một địa phƣơng nào đó trong sáng tác
của mình: dấu ấn địa văn hóa. Nơi đó có thể là quê hƣơng hay mảnh đất mà
tác giả đã sống, gắn bó thân thuộc và trở thành đề tài, nguồn cảm hứng và
nguyên mẫu nhân vật trong tác phẩm của họ. Ta bắt gặp Nguyễn Đình Chiểu
với vùng đất Nam Bộ; Tú Xƣơng với Thành Nam; Tản Đà, Ngô Quân Miện
với xứ Đoài; Hoàng Cầm với Kinh Bắc; Nguyễn Bùi Vợi, Mai Hồng Miên
với xứ Nghệ… Nghiên cứu những sáng tác của họ dƣới góc nhìn địa văn hóa,
chắc chắn sẽ khám phá đƣợc nhiều điều thú vị và sâu sắc.
Nghiên cứu tác phẩm văn học nói chung, thơ trữ tình nói riêng, muốn
hiểu đúng, hiểu sâu sắc và tòa diện cần đặt nó trong mạch nguồn văn hóa địa
phƣơng, dân tộc và giai đoạn lịch sử mà nó sinh ra. Hơn thế hiểu biết về văn
hóa nói chung và văn hóa vùng nói riêng không bao giờ là thừa. Văn hóa địa
tranhoaiphuong.xyz -http://tranhoaiphuong.xyz tran hoai phuong20tranhoaiphuongtran hoai phuong<