Tài liệu Thiết kế phương án dạy học chương hạt nhân nguyên tử vật lý 12 trung học phổ thông ban khoa học tự nhiên theo hướng tổ chức hoạt động nhóm với sự hỗ trợ của công nghệ thông tin

-1- Lêi c¶m ¬n Chän vµ nghiªn cøu mét vÊn ®Ò khoa häc lµ mét viÖc ®ßi hái kh«ng chØ nhiÒu c«ng søc mµ cßn rÊt nhiÒu t©m søc. Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, hoµn thµnh luËn v¨n nµy, t«i rÊt may m¾n nhËn ®­îc sù gióp ®ì nhiÖt t×nh cña c¸c thÇy c«, bÌ b¹n. T«i xin tr©n träng c¶m ¬n Ban Gi¸m hiÖu, Phßng qu¶n lý Sau §¹i häc, Ban chñ nhiÖm khoa VËt lý, c¸c thÇy c« gi¸o, c¸n bé trong tæ bé m«n Ph­¬ng ph¸p gi¶ng d¹y VËt lý thuéc tr­êng §¹i häc S­ ph¹m Hµ Néi II, ®· tËn t×nh chØ b¶o, gióp ®ì t¹o ®iÒu kiÖn cho t«i trong qu¸ tr×nh häc tËp vµ thùc hiÖn ®Ò tµi. T«i còng xin tr©n träng c¶m ¬n tËp thÓ gi¸o viªn tæ VËt lÝ tr­êng THPT Trung Gi· - Sãc S¬n - Hµ N«i ®· t¹o ®iÒu kiÖn gióp ®ì t«i trong qu¸ tr×nh lµm viÖc, häc tËp vµ thùc hiÖn ®Ò tµi. §Æc biÖt, t«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi TS. TrÇn §øc V­îng ®· tËn t×nh h­íng dÉn, ®éng viªn, gióp ®ì t«i trong suèt thêi gian nghiªn cøu vµ hoµn thµnh luËn v¨n. Cuèi cïng xin bµy tá lßng biÕt ¬n tíi gia ®×nh, b¹n bÌ, ®ång nghiÖp vµ c¸c häc viªn cïng líp ®· lu«n bªn c¹nh ®éng viªn, gióp ®ì t«i trong suèt qu¸ tr×nh häc tËp. Hµ Néi ngµy 25 th¸ng 10 n¨m 2010 T¸c gi¶ NguyÔn Quang VÜnh -2- CNTT C«ng nghÖ th«ng tin THPT Trung häc phæ th«ng KHTN Khoa häc tù nhiªn SGK S¸ch gi¸o khoa HS Häc sinh GV Gi¸o viªn PPDH Ph­¬ng ph¸p d¹y häc NXB Nhµ xuÊt b¶n MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Đổi mới và nâng cao chất lượng dạy – học là một trong những mục tiêu hàng đầu của ngành giáo dục. Sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ, đặc biệt là công nghệ thông tin trong những năm gần đây là điều kiện để phát triển đất nước, nhưng đó cũng là một trong những thách thức cho ngành giáo dục. Điều đó đòi hỏi giáo dục phải đổi mới đồng bộ để tạo ra những con người đủ phẩm chất, năng lực xây dụng đất nước. Văn kiện đại hội lần thứ 10 của Đảng đã nhấn mạnh “Ưu tiên hàng đầu cho việc nâng cao chất lượng dạy học. Đổi mới chương trình, nội dung, phương pháp dạy và học, nâng cao chất lượng đội ngũ giáo viên và tăng cương cơ sở vật chất nhà trường, phát huy khả năng sáng tạo và độc lập suy nghĩ của học sinh…” . Luật giáo dục 2005 điều 28.2 quy định: “ Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tự giác, tích cực chủ động sáng tạo của học sinh phù hợp -3- với đặc điểm từng lớp học, môn học, bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm, tác động đến tình cảm, đem lại niền vui, hứng thú học tập cho học sinh”. Trong vòng vài thập kỉ gần đây đã có nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề dạy học theo phương pháp đổi mới, phát huy tính tích cực, chủ động chiếm lĩnh tri thức của học sinh. Phong trào đổi mới phương pháp dạy và học đã được triển khai sâu và rộng trên khắp nước và các cấp học. Sách giáo khoa và sách tham khảo đã đổi mới cả về nội dung và phương pháp giảng dạy, đồng thời các dụng cụ thí nghiệm đã được chú trọng đầu tư, bám sát chương trình sách giáo khoa và thiết kế đồng bộ, dễ sử dụng cho nhiều nôi dung kiến thức. Các phương tiện dạy học hiện đại như máy vi tính, các phần mềm dạy học ... đã được sử dụng ở nhiều trường. Tuy nhiên, ở nhiều trường phổ thông vẫn còn tình trạng thầy đọc, trò chép có xen kẽ vấn đáp, giải thích minh hoạ, không tổ chức hoạt động nhóm, không sử dụng các phương tiện dạy học hiện đại vì không có thời gian chuẩn bị và tiến hành. Thực tế cho thấy việc dạy học Vật lí phần “ Hạt nhân nguyên tử” ở trường THPT thường bị xem nhẹ, bởi lẽ: - Trong chương trình Vật lí phổ thông thì chương “Hạt nhân nguyên tử” là chương khó về kiến thức và trừu tượng, thiết bị dạy học thì không có gì ngoài vài bức tranh vẽ mô tả. - Việc vận dụng bài tập chương này liên quan đến nhiều kiến thức toán học khó. - Kiến thức về “Hạt nhân nguyên tử” ít được đề cập trong việc kiểm tra, đánh giá kiến thức cấp học THPT thông qua các kì thi tốt nghiệp. Trong khi đó, kiến thức về hạt nhân nguyên tử có ý nghĩa khoa học, kỹ thuật và giáo dục rất quan trọng. Trước hết là vấn đề sản xuất điện nguyên tử, công nghệ hạt nhân đã và đang có vai hết sức to lớn đến cuộc sống con -4- người. Đồng thời kiến thức phần này có vai trò rất lớn trong việc giáo dục thế giới quan, giáo dục kĩ thuật tổng hợp, giáo dục môi trường cho học sinh. Đã có nhiều công trình nghiên cứu đề cập đến phương pháp giảng dạy chương “Hạt nhân nguyên tử”, Vật lí 12 nâng cao trung học phổ thông, nhưng giảng dạy theo hình thức hoạt động nhóm với sự hỗ trợ của công nghệ thông tin thì chưa nhiều. Vì những lí do trên, chúng tôi nhận thấy rằng việc nghiên cứu đề tài: "Thiết kế phương án dạy học chương “Hạt nhân nguyên tử” Vật lí 12 THPT Ban KHTN theo hướng tổ chức hoạt động nhóm với sự hỗ trợ của công nghệ thông tin" là hết sức cần thiết. 2. Mục đích nghiên cứu Vận dụng hệ thống quan điểm lí luận dạy học hiện đại về việc tổ chức hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học Vật lí và dạy học theo hướng tổ chức hoạt động nhóm, thiết kế phương án dạy học một số bài thuộc chương “Hạt nhân nguyên tử” Vật lí 12 THPT Ban KHTN, nhằm phát huy tính tích cực, tự chủ của học sinh. 3. Đối tượng nghiên cứu - Cơ sở lý luận của việc tổ chức dạy học theo phương pháp tổ chức hoạt động nhóm. - Cấu trúc chương trình, các nội dung kiến thức thuộc “Hạt nhân nguyên tử” Vật lí 12 THPT Ban KHTN. - Hoạt động dạy - học thuộc chương “Hạt nhân nguyên tử” Vật lí 12 THPT Ban KHTN của giáo viên và học sinh ở các trường THPT. 4. Phạm vi nghiên cứu Đề tài nghiên cứu phương pháp tổ chức hoạt động nhóm với sự hỗ trợ của công nghệ thông tin trong dạy học chương “Hạt nhân nguyên tử” Vật lí 12 THPT Ban KHTN, nhằm nâng cao hiệu quả dạy học. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu -5- 5.1. Nghiên cứu các vấn đề lí luận có liên quan đến đề tài làm cơ sở định hướng cho quá trình thiết kế hoạt động dạy học. 5.2. Xác định nội dung kiến thức chương “Hạt nhân nguyên tử” Vật lí 12 THPT Ban KHTN. 5.3. Tìm hiểu việc dạy và học nhằm sơ bộ đánh giá thực tế dạy học chương “Hạt nhân nguyên tử” Vật lí 12 THPT Ban KHTN. 5.4. Thiết kế phương án dạy học một số bài theo hướng tổ chức hoạt động nhóm với sự hỗ trợ của công nghệ thông tin nhằm nâng cao hiệu quả dạy học chương “Hạt nhân nguyên tử” Vật lí 12 THPT Ban KHTN. 5.5. Thực nghiệm sư phạm nhằm đánh giá tính khả thi của các phương án dạy học đã đề xuất. 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết -Nghiên cứu lí luận làm sáng tỏ những vấn đề mà đề tài sẽ vận dụng. 6.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn -Trao đổi với giáo viên, học sinh, dự giờ, tham khảo giáo án, phiếu điều tra để thu thập thông tin về đối tượng. 6.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm -Tiến hành giảng dạy một số bài thuộc chương “Hạt nhân nguyên tử” Vật lí 12 THPT Ban KHTN theo hướng tổ chức hoạt động nhóm với sự hỗ trợ của công nghệ thông tin. -So sánh với các lớp đối chứng và trao đổi ý kiến với giáo viên giảng dạy và rút kinh nghiệm 6.4. Phương pháp thống kê toán học -Sử dụng phương pháp thống kê toán học để xử lý kết quả thực nghiệm sư phạm và kiểm định giả thuyết thống kê về sự khác nhau trong kết quả học tập của hai nhóm thực nghiệm và đối chứng. -6- 7. Giả thuyết khoa học Nếu tổ chức dạy học chương “ Hạt nhân nguyên tử” theo hình thức hoạt động nhóm với sự hỗ trợ của công nghệ thông tin thì sẽ có tác dụng nâng cao hiệu quả dạy – học đồng thời phát huy tính tích cực, tự chủ của học sinh. 8. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo, luận văn gồm có 3 chương: - Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của của việc nâng cao hiệu quả dạy học theo hướng tổ chức hoạt động nhóm với sự hỗ trợ của CNTT. - Chương 2: Thiết kế phương án dạy học một số bài chương “Hạt nhân nguyên tử” Vật lí 12 THPT Ban KHTN theo hướng tổ chức hoạt động nhóm với sự hỗ trợ của CNTT. - Chương 3: Thực nghiệm sư phạm. Ch­¬ng 1 C¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn cña viÖc thiÕt kÕ ph­¬ng ¸n d¹y häc theo h­íng tæ chøc ho¹t ®éng nhãm víi sù hç trî cña c«ng nghÖ th«ng tin 1.1. Quan niÖm vÒ d¹y häc hiÖn ®¹i. 1.1.1. NhiÖm vô cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Qu¸ tr×nh ®¹y häc lµ mét qu¸ tr×nh nhËn thøc t©m lý tÝch cùc cã liªn quan ®Õn nhu cÇu høng thó cña häc sinh. D¹y häc kh«ng nh÷ng chØ chó ý ph¸t triÓn ®éng c¬ häc tËp cña häc sinh ngay trong qu¸ tr×nh d¹y häc mµ cßn ph¶i ®i tr­íc sù ph¸t triÓn. NhiÖm vô cña qu¸ tr×nh d¹y häc kh«ng chØ giíi h¹n ë sù h×nh thµnh c¸c kiÕn thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o mµ ph¶i ph¸t triÓn ®­îc trÝ tuÖ, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ®­îc nh©n c¸ch toµn diÖn cña häc sinh. Sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ võa lµ ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o cho häc sinh n¾m v÷ng kiÕn thøc, võa ®¶m b¶o cho -7- häc sinh cã kh¶ n¨ng tiÕp thu, nghiªn cøu, t×m tßi, gi¶i quyÕt nh÷ng nhiÖm vô häc tËp, ®¸p øng nh÷ng ®ßi hái ®a d¹ng cña ho¹t ®éng thùc tiÔn sau nµy. Qu¸ tr×nh d¹y häc lµ mét qu¸ tr×nh x· héi, sù häc tËp cña häc sinh sÏ ®­îc t¹o thuËn lîi vµ cã hiÖu qu¶ h¬n nhê sù trao ®æi, tranh luËn víi b¹n qua vïng ph¸t triÓn gÇn nhÊt. Bëi vËy, häc tËp cña häc sinh cÇn ®­îc tæ chøc theo c¸c h×nh thøc lµm viÖc kh¸c nhau: C¸ nh©n, theo nhãm vµ gi÷a c¸c nhãm. 1.1.2. B¶n chÊt cña häc vµ chøc n¨ng cña d¹y trong hÖ t­¬ng t¸c d¹y häc. 1.1.2.1. B¶n chÊt cña sù häc. Kh«ng thÓ quan niÖm sù häc cña häc sinh chØ lµ sù in vµo ãc cña hä nh÷ng kiÕn thøc xem nh­ nh÷ng c¸i cã s½n ®· ®­îc diÔn ®¹t b»ng ng«n ng÷ vµ tån t¹i ®éc lËp víi häc sinh. T©m lý häc vµ lý luËn d¹y häc hiÖn ®¹i kh¼ng ®Þnh: Con ®­êng cã hiÖu qu¶ nhÊt ®Ó lµm cho häc sinh n¾m v÷ng kiÕn thøc vµ ph¸t triÓn ®­îc n¨ng lùc s¸ng t¹o lµ ph¶i ®­a häc sinh vµo ®­îc chñ thÓ ho¹t ®éng nhËn thøc: “N¾m v÷ng kiÕn thøc, thùc sù lÜnh héi chóng, c¸i ®ã häc sinh ph¶i tù lµm lÊy, b»ng trÝ tuÖ cña b¶n th©n”.[6] Theo quan ®iÓm t©m lý häc t­ duy, sù häc lµ sù ph¸t triÓn vÒ chÊt cña cÊu tróc hµnh ®éng. Cïng mét biÓu hiÖn hµnh vi bÒ ngoµi gièng nhau nh­ng chÊt l­îng, hiÖu qu¶ cña sù häc vÉn cã thÓ kh¸c nhau, tuú thuéc vµo sù ph¸t triÓn cña cÊu tróc hµnh ®éng cña chñ thÓ. ë ®©y, hµnh vi ®­îc xem nh­ biÓu hiÖn ra bÒ mÆt cña kÕt qu¶ hµnh ®éng, cßn c¸ch thøc ®Ó ®¹t tíi kÕt qu¶ ®ã ®­îc xem nh­ cÊu tróc bªn trong cña hµnh ®éng. Theo quan niªm hiÖn ®¹i, sù häc ph¶i lµ mét qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c d¹ng thøc vµ hµnh ®éng x¸c ®Þnh cña ng­êi häc, ®ã lµ sù thÝch øng cña chñ thÓ víi t×nh huèng häc tËp thÝch ®¸ng th«ng qua sù ®ång ho¸ vµ sù ®iÒu tiÕt, nhê ®ã ng­êi häc ph¸t triÓn n¨ng lùc, thÓ chÊt, tinh thÇn vµ nh©n c¸ch. -8- Nh­ vËy, sù häc nãi chung lµ sù thÝch øng cña ng­êi häc víi nh÷ng t×nh huèng thÝch ®¸ng lµm nÈy sinh vµ ph¸t triÓn ë ng­êi häc nh÷ng d¹ng thøc ho¹t ®éng x¸c ®Þnh, ph¸t triÓn ë ng­êi häc n¨ng lùc thÓ chÊt, tinh thÇn vµ nh©n c¸ch c¸ nh©n. Nãi riªng, sù häc cã chÊt l­îng mét tri thøc khoa häc míi nµo ®ã ph¶i lµ sù thÝch øng cña ng­êi häc víi nh÷ng t×nh huèng häc tËp thÝch ®¸ng. ChÝnh qu¸ tr×nh thÝch øng nµy lµ ho¹t ®éng cña ng­êi häc x©y dùng nªn tri thøc míi víi tÝnh c¸ch lµ ph­¬ng tiÖn tèi ­u gi¶i quyÕt t×nh huèng míi. §ång thêi ®ã lµ qu¸ tr×nh gãp phÇn lµm ph¸t triÓn c¸c n¨ng lùc nhËn thøc thùc tiÔn vµ nh©n c¸ch cña ng­êi häc. Nh­ng häc sinh ch­a ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó cã thÓ tù lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trong c¸c t×nh huèng vµ th«ng qua ®ã t×m ®­îc c¸c qui t¾c, qui luËt logic mµ chØ ®óc rót ®­îc kinh nghiÖm th«ng qua hµnh ®éng häc tËp hµng ngµy d­íi sù gióp ®ì cña gi¸o viªn.[25] 1.1.2.2. B¶n chÊt cña sù d¹y. Theo AM. Machinski th× d¹y häc ph¶i lµm cho ng­êi häc ph¸t triÓn ®­îc trÝ tuÖ, ®éng c¬ häc tËp vµ høng thó nhËn thøc. Do vËy, sù d¹y lµ sù tæ chøc, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch. D¹y häc ph¶i lu«n t¹o ra sù “mÊt c©n b»ng” vÒ mÆt t©m lý, t¹o ra xung ®ét x· héi, nhËn thøc trong b¶n th©n häc sinh, nh»m thiÕt lËp sù “c©n b»ng” míi trong qu¸ tr×nh häc tËp. Theo GS. Ph¹m H÷u Tßng: NÕu häc lµ hµnh ®éng x©y dùng kiÕn thøc cho b¶n th©n m×nh vµ vËn dông kiÕn thøc cña m×nh th× d¹y häc lµ d¹y hµnh ®éng chiÕm lÜnh tri thøc vµ hµnh ®éng vËn dông kiÕn thøc. Do ®ã, trong d¹y häc gi¸o viªn ph¶i tæ chøc c¸c t×nh huèng häc tËp ®ßi hái sù thÝch øng cña häc sinh ®Ó qua ®ã häc sinh chiÕm lÜnh ®­îc tri thøc, ®ång thêi ph¸t triÓn trÝ tuÖ vµ nh©n c¸ch toµn diÖn cña m×nh. VÒ mÆt nhËn thøc luËn, d¹y häc cã vai trß ®iÒu khiÓn, tæ chøc nhËn thøc tri thøc khoa häc cô thÓ cña häc sinh theo mét tiÕn tr×nh nhËn thøc khoa häc: §Ò xuÊt vÊn ®Ò, suy ®o¸n gi¶i ph¸p, kh¶o s¸t lý thuyÕt vµ thùc nghiÖm, kiÓm tra vËn dông kÕt qu¶. 1.1.2.3. HÖ t­¬ng t¸c d¹y häc. -9- Trong hÖ t­¬ng t¸c d¹y häc, mçi hµnh ®éng cña ng­êi häc ®ù¬c diÔn ra theo c¸c pha: “§Þnh h­íng - chÊp hµnh - kiÓm tra”, trong ®ã c¬ së ®Þnh h­íng cã vai trß quan träng ®èi víi chÊt l­îng, hiÖu qu¶ cña hµnh ®éng. Gi¸o viªn cã vai trß quan träng ®èi víi chÊt l­îng, hiÖu qu¶ cña hµnh ®éng. Gi¸o viªn cã vai trß quan träng trong viÖc gióp ®ì cho sù h×nh thµnh c¬ së kh¸i qu¸t hµnh ®éng cña häc sinh. §ã lµ c¬ së ®Þnh h­íng bao gåm nh÷ng néi dung c¬ b¶n nhÊt cÇn thiÕt cho sù thùc hiÖn thµnh c«ng hµnh ®éng cña chñ thÓ. Nh­ vËy, muèn ®¹t ®­îc chÊt l­îng hiÖu qu¶ cao trong sù vËn hµnh cña hÖ t­¬ng t¸c d¹y häc bao gåm ng­êi d¹y (gi¸o viªn), ng­êi häc (häc sinh) vµ t­ liÖu ho¹t ®éng d¹y häc (m«i tr­êng) th× gi¸o viªn cÇn tæ chøc, kiÓm tra, ®Þnh h­íng hµnh ®éng cña häc sinh theo mét chiÕn l­îc hîp lÝ sao cho häc sinh tù chñ chiÕm lÜnh, x©y dùng tri thøc cho m×nh vµ do ®ã ®ång thêi n¨ng lùc trÝ tuÖ vµ nh©n c¸ch toµn diÖn cña hä tõng b­íc ph¸t triÓn. Cã thÓ m« t¶ sù t­¬ng t¸c gi÷a d¹y vµ häc trong hÖ d¹y häc b»ng s¬ ®å m« h×nh sau: §Þnh h­íng Gi¸o viªn Häc sinh Liªn hÖ ng­îc Liªn hÖ ng­îc ThÝch øng Cung cÊp t­ liÖu T¹o t×nh huèng Tæ chøc T­ liÖu ho¹t ®éng d¹y häc (M«i tr­êng) HÖ t­¬ng t¸c d¹y häc [24] -10- Hµnh ®éng cña gi¸o viªn víi t­ liÖu ho¹t ®éng d¹y häc lµ sù tæ chøc t­ liÖu vµ qua ®ã cung cÊp t­ liÖu vµ t¹o t×nh huèng cho ho¹t ®éng häc cña häc sinh. T¸c ®éng trùc tiÕp cña gi¸o viªn tíi häc sinh lµ sù ®Þnh h­íng cña gi¸o viªn ®èi víi hµnh ®éng cña häc sinh víi t­ liÖu, lµ sù ®Þnh h­íng cña gi¸o viªn víi sù t­¬ng t¸c trao ®æi gi÷a häc sinh víi nhau vµ qua ®ã ®ång thêi cßn ®Þnh h­íng c¶ sù cung cÊp nh÷ng th«ng tin liªn hÖ ng­îc tõ phÝa häc sinh cho gi¸o viªn. §ã lµ nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt cho sù tæ chøc vµ ®Þnh h­íng cña gi¸o viªn ®èi víi hµnh ®éng cña häc sinh. Hµnh ®éng cña häc sinh víi t­ liÖu ho¹t ®éng d¹y häc lµ sù thÝch øng cña häc sinh víi t×nh huèng häc tËp, ®ång thêi lµ hµnh ®éng chiÕm lÜnh, x©y dùng tri thøc cho b¶n th©n m×nh vµ sù t­¬ng t¸c ®ã cña häc sinh víi t­ liÖu ®em l¹i cho gi¸o viªn nh÷ng th«ng tin liªn hÖ ng­îc cÇn thiÕt cho sù chØ ®¹o cña gi¸o viªn víi häc sinh. T­¬ng t¸c trùc tiÕp gi÷a c¸c häc sinh víi nhau vµ gi÷a häc sinh víi gi¸o viªn lµ sù trao ®æi, tranh luËn gi÷a c¸c c¸ nh©n häc sinh tranh thñ sù hç trî x· héi tõ phÝa gi¸o viªn vµ tËp thÓ häc sinh trong qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh, x©y dùng tri thøc. 1.2. Tæ chøc d¹y häc theo h­íng ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, tù chñ, s¸ng t¹o cña häc sinh. 1.2.1. TÝnh tÝch cùc cña häc sinh trong häc tËp. 1.2.1.1. C¸c biÓu hiÖn cña tÝnh tÝch cùc häc tËp. Theo PGS.TSKH Th¸i Duy Tuyªn, ®Ó gióp gi¸o viªn ph¸t hiÖn ®­îc häc sinh cã tÝnh tÝch cùc hay kh«ng, cÇn dùa vµo mét sè dÊu hiÖu sau ®©y: - C¸c em cã chó ý häc tËp kh«ng? - Cã h¨ng h¸i tham gia vµo mäi h×nh thøc cña ho¹t ®éng häc tËp kh«ng? (thÓ hiÖn ë chç gi¬ tay ph¸t biÓu ý kiÕn, ghi chÐp…) - Cã hoµn thµnh nh÷ng nhiÖm vô ®­îc giao kh«ng? -11- - Cã hiÓu bµi häc kh«ng? Cã thÓ tr×nh bµy l¹i néi dung bµi häc theo ng«n ng÷ riªng kh«ng? - Cã vËn dông ®­îc nh÷ng kiÕn thøc ®· häc vµo thùc tiÔn kh«ng? - Cã ®äc thªm, lµm thªm c¸c bµi tËp kh¸c kh«ng? - Tèc ®é häc tËp cã nhanh kh«ng? - Cã høng thó trong häc tËp kh«ng hay v× mét ngo¹i lùc nµo ®ã mµ ph¶i häc? - Cã quyÕt t©m, cã ý chÝ v­ît khã kh¨n trong häc tËp kh«ng? - Cã s¸ng t¹o trong häc tËp kh«ng? 1.2.1.2. Møc ®é tÝnh tÝch cùc cña häc sinh. [26] VÒ møc ®é tÝnh tÝch cùc cña häc sinh cã thÓ dùa vµo mét sè dÇu hiÖu sau: - Cã tù gi¸c häc tËp kh«ng hay bÞ b¾t buéc buéc bëi nh÷ng t¸c ®éng bªn ngoµi? (gia ®×nh, b¹n bÌ, x· héi…) - Thùc hiÖn nhiÖm vô cña thÇy gi¸o theo yªu cÇu tèi thiÓu hay tèi ®a? - TÝch cùc nhÊt thêi hay th­êng xuyªn liªn tôc? - TÝch cùc ngµy cµng t¨ng hay gi¶m dÇn? - Cã kiªn tr×, v­ît khã hay kh«ng? 1.2.1.3. Nguyªn nh©n cña tÝnh tÝch cùc nhËn thøc. TÝnh tÝch cùc nhËn thøc cña häc sinh tuy n¶y sinh trong qu¸ tr×nh häc tËp nh­ng nã l¹i lµ hËu qu¶ cña nhiÒu nguyªn nh©n: Cã nh÷ng nguyªn nh©n ph¸t sinh lóc häc tËp, cã nh÷ng nguyªn nh©n ®­îc h×nh thµnh tõ qu¸ khø, thËm chÝ tõ lÞch sö l©u dµi cña nh©n c¸ch. Nh×n chung, tÝnh tÝch cùc nhËn thøc phô thuéc vµo c¸c nh©n tè sau ®©y: - Høng thó. - Nhu cÇu. - §éng c¬. - N¨ng lùc. -12- - ý chÝ. - Søc khoÎ. - M«i tr­êng. Nh÷ng nh©n tè trªn ®©y, cã nh÷ng nh©n tè cã thÓ h×nh thµnh ngay, nh­ng cã nh÷ng nh©n tè chØ ®­îc h×nh thµnh qua mét qu¸ tr×nh l©u dµi d­íi ¶nh h­ëng cña rÊt nhiÒu t¸c ®éng. Nh­ vËy, viÖc tÝch cùc ho¸ ho¹t ®éng nhËn thøc cña häc sinh ®ßi hái mét kÕ ho¹ch l©u dµi vµ toµn diÖn khi phèi hîp ho¹t ®éng gia ®×nh, nhµ tr­êng vµ x· héi. 1.2.1.4. C¸c biÖn ph¸p ph¸t huy tÝnh tÝch cùc nhËn thøc. Ph¸t huy tÝnh tÝch cùc nhËn thøc kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò míi. Tõ thêi cæ ®¹i, c¸c nhµ s­ ph¹m tiÒn bèi nh­ Khæng Tö, Aritstot... ®· tõng nãi ®Õn tÇm quan träng to lín cña viÖc ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, chñ ®éng cña häc sinh vµ ®· nãi lªn nhiÒu biÖn ph¸p ph¸t huy tÝnh tÝch cùc nhËn thøc. J.A. Komenxki - nhµ s­ ph¹m lçi l¹c thÕ kû XVII ®· ®­a ra nh÷ng biÖn ph¸p d¹y häc b¾t häc sinh ph¶i t×m tßi, suy nghÜ ®Ó tù n¾m ®­îc b¶n chÊt cña sù vËt hiÖn t­îng. J.J. Rux« còng cho r»ng ph¶i h­íng häc sinh tÝch cùc tù giµnh kiÕn thøc b»ng c¸ch t×m hiÓu, kh¸m ph¸ vµ s¸ng t¹o. A. Distecvec th× cho r»ng ng­êi gi¸o viªn tåi lµ ng­êi cung cÊp cho häc sinh ch©n lÝ, ng­êi gi¸o viªn giái lµ ng­êi d¹y cho hä t×m ra ch©n lÝ. K.D.Usinxki nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña viÖc ®iÒu khiÓn, dÉn d¾t häc sinh cña thÇy gi¸o. Trong thÕ kû XX , c¸c nhµ gi¸o ®Òu t×m kiÕm con ®­êng tÝch cùc ho¸ ho¹t ®éng d¹y häc. Chóng ta th­êng kÓ ®Õn t­ t­ëng cña c¸c nhµ gi¸o dôc næi tiÕng nh­: B.P. £xip«p, M.A. Danil«p, M.N. Xeatkin, I.F. Kharlam«p, L.I. Xam«va (Liªn X«), Okon (Ba Lan), Skinner (MÜ) ... ë ViÖt Nam c¸c nhµ lÝ -13- luËn d¹y häc còng ®· viÕt nhiÒu vÒ tÝnh tÝch cùc nhËn thøc, t­ t­ëng d¹y häc tÝch cùc ®· lµ mét chñ tr­¬ng quan träng cña ngµnh gi¸o dôc n­íc ta. C¸c biÖn ph¸p n©ng cao tÝnh tÝch cùc nhËn thøc cña häc sinh trong giê lªn líp ®­îc ph¶n ¸nh tãm t¾t nh­ sau: - Nãi lªn ý nghÜa lý thuyÕt vµ thùc tiÔn, tÇm quan träng cña vÊn ®Ò nghiªn cøu. - Néi dung d¹y häc ph¶i míi, nh­ng c¸i míi ë ®©y kh«ng ph¶i qu¸ xa l¹ víi häc sinh, c¸i míi ph¶i liªn hÖ vµ ph¸t triÓn c¸i cò. KiÕn thøc ph¶i cã tÝnh thùc tiÔn, gÇn gòi víi sinh ho¹t, víi suy nghÜ hµng ngµy, tho¶ m·n nhu cÇu nhËn thøc cña c¸c em. - Ph¶i dïng c¸c ph­¬ng ph¸p d¹y häc ®a d¹ng: Nªu vÊn ®Ò vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, ®µm tho¹i, thuyÕt tr×nh... lµm viÖc ®éc lËp vµ phèi hîp chóng víi nhau. - KiÕn thøc ph¶i ®­îc tr×nh bµy trong d¹ng ®éng, ph¸t triÓn vµ m©u thuÉn víi nhau. Nh÷ng vÊn ®Ò quan träng, c¸c hiÖn t­îng then chèt cã lóc diÔn ra mét c¸ch ®ét ngét, bÊt ngê. - Sö dông c¸c ph­¬ng tiÖn d¹y häc, ®Æc biÖt ë c¸c líp nhá. Dông cô trùc quan cã t¸c dông tèt trong viÖc kÝch thÝch høng thó cña häc sinh. - Sö dông c¸c h×nh thøc tæ chøc d¹y häc kh¸c nhau: C¸ nh©n, nhãm, tËp thÓ, tham quan, lµm viÖc trong phßng thÝ nghiªm… - LuyÖn tËp d­íi c¸c h×nh thøc kh¸c, vËn dông kiÕn thøc vµo thùc tiÔn, vµo c¸c t×nh huèng míi. - KÝch thÝch tÝnh tÝch cùc qua th¸i ®é, c¸ch øng xö gi÷a gi¸o viªn víi häc sinh, ®éng viªn, khen th­ëng cña thÇy c« vµ b¹n bÌ khi cã thµnh tÝch tèt. 1.2.2. Ph¸t triÓn t­ duy cña häc sinh. 1.2.2.1. T­ duy. T­ duy lµ mét qu¸ tr×nh nhËn thøc kh¸i qu¸t vµ gi¸n tiÕp nh÷ng sù vËt vµ hiÖn t­îng cña hiÖn thùc trong nh÷ng dÊu hiÖu, nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt cña -14- chóng, nh÷ng mèi quan hÖ kh¸ch quan, phæ biÕn gi÷a chóng, ®ång thêi còng lµ sù vËn dông s¸ng t¹o nh÷ng kÕt luËn kh¸i qu¸t ®· thu ®­îc vµo nh÷ng dÊu hiÖu cô thÓ, dù ®o¸n ®­îc nh÷ng thuéc tÝnh, hiÖn t­îng, quan hÖ míi.[23] T­ duy cã c¸c ®Æc ®iÓm sau: - T­ duy cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhËn thøc c¶m tÝnh. - T­ duy cã tÝnh trõu t­îng vµ kh¸i qu¸t. - T­ duy cã tÝnh gi¸n tiÕp. - T­ duy liªn hÖ chÆt chÏ víi ng«n ng÷. - T­ duy chØ b¾t ®Çu khi con ng­êi gÆp “t×nh huèng cã vÊn ®Ò”. 1.2.2.2. C¸c lo¹i t­ duy. Cã nhiÒu c¸ch ph©n biÖt t­ duy, dùa theo nh÷ng dÊu hiÖu kh¸c nhau. Trong d¹y häc VËt lý, ng­êi ta quan t©m ®Õn nh÷ng lo¹i t­ duy chñ yÕu d­íi ®©y: - T­ duy kinh nghiÖm. - T­ duy lý luËn. - T­ duy logic. - T­ duy VËt lý. 1.2.2.3. C¸c biÖn ph¸p ph¸t triÓn t­ duy cña häc sinh.[23] a. T¹o nhu cÇu høng thó, kÝch thÝch tÝnh tß mß, ham hiÓu biÕt cña häc sinh. T­ duy lµ qu¸ tr×nh t©m lý diÔn ra trong ®Çu häc sinh. T­ duy chØ thùc sù cã hiÖu qu¶ khi häc sinh tù gi¸c mang hÕt søc m×nh ®Ó thùc hiÖn. T­ duy chØ thùc sù b¾t ®Çu khi trong ®Çu häc sinh xuÊt hiÖn mét c©u hái mµ ch­a cã lêi gi¶i ®¸p ngay, khi hä gÆp ph¶i m©u thuÉn gi÷a mét bªn lµ nhu cÇu, nhiÖm vô míi ph¶i gi¶i quyÕt vµ mét bªn lµ tr×nh ®é kiÕn thøc hiÖn cã kh«ng ®ñ ®Ó gi¶i quyÕt nhiÖm vô ®ã, cÇn ph¶i x©y dùng kiÕn thøc míi, t×m gi¶i ph¸p míi. Lóc ®ã, häc sinh võa ë tr¹ng th¸i t©m lÝ h¬i c¨ng th¼ng, võa h­ng phÊn khao kh¸t v­ît qua ®­îc khã kh¨n, gi¶i quyÕt ®­îc m©u thuÉn, ®¹t ®­îc mét tr×nh ®é -15- cao h¬n trªn con ®­êng nhËn thøc. Ta nãi r»ng häc sinh ®­îc ®Æt vµo “t×nh huèng cã vÊn ®Ò”. Cã thÓ t¹o ra nhu cÇu, høng thó b»ng c¸ch kÝch thÝch bªn ngoµi, ch¼ng h¹n: Khen th­ëng, sù ng­ìng mé cña b¹n bÌ, gia ®×nh, sù høa hÑn mét t­¬ng lai t­¬i ®Ñp, thùc tÕ x©y dùng quª h­¬ng ®Êt n­íc… Nh÷ng sù kÝch thÝch nµy kh«ng ®­îc th­êng xuyªn, bÒn v÷ng vµ phô thuéc nhiÒu vµo hoµn c¶nh cña mçi häc sinh. Nhu cÇu, høng thó cã thÓ n¶y sinh ngay trong qu¸ tr×nh häc tËp, nghiªn cøu mét m«n häc, mét bµi häc, nghÜa lµ tõ néi dung bé m«n häc, tõ m©u thuÉn néi t¹i cña qu¸ tr×nh nhËn thøc. Nh÷ng t×nh huèng ®iÓn h×nh hay gÆp trong d¹y häc VËt lÝ lµ: - T×nh huèng ph¸t triÓn: Häc sinh ®øng tr­íc mét vÊn ®Ò chØ míi ®­îc gi¶i quyÕt mét phÇn, mét bé phËn, trong mét ph¹m vi hÑp, cÇn ph¶i ®­îc tiÕp tôc ph¸t triÓn, hoµn chØnh, më réng sang nh÷ng ph¹m vi míi, lÜnh vùc míi. - T×nh huèng lùa chän: Häc sinh ®øng tr­íc mét vÊn ®Ò cã mang mét sè dÊu hiÖu quen thuéc cã liªn quan ®Õn mét sè kiÕn thøc hay nhiÒu ph­¬ng ph¸p gi¶i quyÕt ®· biÕt, nh­ng ch­a biÕt ch¾c ch¾n cã thÓ dïng kiÕn thøc nµo hay ph­¬ng ph¸p nµo sÏ mang l¹i kÕt qu¶ ch¾c ch¾n. Häc sinh cÇn ph¶i lùa chän, thËm chÝ cßn ph¶i lµm thö míi biÕt c¸ch nµo ®em l¹i kÕt qu¶ nh­ mong muèn. - T×nh huèng bÕ t¾c: Häc sinh ®øng tr­íc mét hiÖn t­îng th­êng thÊy nh­ng kh«ng hiÓu v× sao, vÉn coi nh­ mét ®iÒu bÝ mËt cña tù nhiªn. B©y giê, hä ®­îc giao nhiÖm vô t×m hiÓu nguyªn nh©n, lÝ gi¶i râ rµng nh÷ng ch­a biÕt dùa vµo ®©u. - T×nh huèng ng¹c nhiªn, bÊt ngê: Häc sinh ®øng tr­íc mét hiÖn t­îng x¶y ra theo mét chiÒu h­íng tr¸i víi suy nghÜ th«ng th­êng, do ®ã ph¶i kÝch thÝch sù tß mß, l«i cuèn sù chó ý cña hä t×m c¸ch lÝ gi¶i, ph¶i bæ sung hoµn chØnh hoÆc thay ®æi quan niÖm cò sai lÇm cña m×nh. -16- - T×nh huèng l¹: Häc sinh ®øng tr­íc mét hiÖn t­îng l¹ cã nh÷ng nÐt ®Æc biÖt l«i cuèn sù chó ý cña hä mµ hä ch­a thÊy bao giê. b. X©y dùng mét logic néi dung phï hîp víi ®èi t­îng häc sinh: VËt lý häc ®­a vµo d¹y häc ë tr­êng phæ th«ng kh«ng ph¶i lµ VËt lý ®­îc tr×nh bµy d­íi d¹ng hiÖn ®¹i nhÊt cña khoa häc, bëi nÕu nh­ vËy th× nhiÒu khi häc sinh kh«ng thÓ hiÓu ®­îc. H¬n n÷a, ta l¹i yªu cÇu häc sinh ph¶i tù lùc ho¹t ®éng ®Ó x©y dùng, ®Ó chiÕm lÜnh kiÕn thøc. Bëi vËy, gi¸o viªn ph¶i t×m mét con ®­êng thÝch hîp võa víi tr×nh ®é häc sinh ®Ó hä cã thÓ lµm ®­îc viÖc Êy. MÆc dï nhiÒu khi VËt lý trong nhµ tr­êng phæ th«ng ®¬n gi¶n, dÔ hiÓu h¬n VËt lý trong khoa häc thùc sù nh­ng kh«ng ®­îc tr¸i víi tinh thÇn cña khoa häc hiÖn ®¹i. Trong qu¸ tr×nh häc lªn c¸c líp trªn, kiÕn thøc cña häc sinh sÏ ®­îc hoµn chØnh, bæ sung thªm, tiÕp cËn ngµy cµng gÇn h¬n víi khoa häc VËt lý hiÖn ®¹i. Sau khi chän mét yªu cÇu thÝch hîp víi mét néi dung khoa häc, cßn cÇn ph¶i chän lùa mét con ®­êng h×nh thµnh thÝch hîp. Theo quan ®iÓm ho¹t ®éng, d¹y häc lµ liªn tiÕp tæ chøc cho häc sinh tù lùc ho¹t ®éng ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, qua ®ã mµ chiÕm lÜnh kiÕn thøc. Bëi vËy, gi¸o viªn cÇn ph¶i ph©n chia mét vÊn ®Ò lín thµnh mét chuçi nh÷ng vÊn ®Ò nhá h¬n mµ häc sinh cã thÓ tù lùc gi¶i quyÕt ®­îc víi sù h­íng dÉn cÇn thiÕt cña gi¸o viªn. Trong chuçi c¸c vÊn ®Ò nhá Êy, cã nh÷ng vÊn ®Ò häc sinh cã thÓ vËn dông kiÕn thøc, ph­¬ng ph¸p ®· biÕt ®Ó gi¶i quyÕt vµ cã nh÷ng vÊn ®Ò ph¶i ®ßi hái kiÕn thøc míi, ph­¬ng ph¸p míi. C«ng viÖc nµy ®ßi hái ng­êi gi¸o viªn mét sù s¸ng t¹o chø kh«ng ph¶i chØ nh¾c ®i, nh¾c l¹i nh­ trong lèi d¹y häc gi¶ng minh häa, truyÒn thô mét chiÒu. c. RÌn luyÖn cho häc sinh kÜ n¨ng thùc hiÖn c¸c thao t¸c t­ duy, nh÷ng hµnh ®éng nhËn thøc phæ biÕn trong häc tËp VËt lÝ. Trong qu¸ tr×nh nhËn thøc VËt lÝ, häc sinh ph¶i lu«n thùc hiÖn c¸c thao t¸c tay ch©n, c¸c thao t¸c t­ duy, c¸c hµnh ®éng nhËn thøc. §Ó cho häc sinh -17- cã thÓ tù lùc ho¹t ®éng nhËn thøc cã kÕt qu¶ vµ ho¹t ®éng víi tèc ®é ngµy cµng nhanh th× gi¸o viªn ph¶i lu«n lu«n cã kÕ ho¹ch rÌn luyÖn cho häc sinh. ChÝnh trong qu¸ tr×nh t¸i t¹o c¸c kh¸i niÖm, ph¸t hiÖn c¸c ®Þnh luËt VËt lÝ, häc sinh ph¶i thùc hiÖn c¸c thao t¸c, hµnh ®éng nhËn thøc phæ biÕn ®ã. Nh÷ng thao t¸c t­ duy l¹i diÔn ra trong ®Çu häc sinh, cho nªn gi¸o viªn kh«ng thÓ quan s¸t ®­îc mµ uèn n¾n trùc tiÕp. MÆt kh¸c, häc sinh còng kh«ng thÓ quan s¸t ®­îc hµnh ®éng trÝ tuÖ cña gi¸o viªn mµ b¾t tr­íc. Bëi vËy, gi¸o viªn cã thÓ sö dông nh÷ng c¬ së ®Þnh h­íng sau ®©y ®Ó gióp häc sinh cã thÓ tù lùc thùc hiÖn nh÷ng thao t¸c t­ duy ®ã: - Gi¸o viªn tæ chøc qu¸ tr×nh häc tËp sao cho ë tõng giai ®o¹n, xuÊt hiÖn nh÷ng t×nh huèng b¾t buéc häc sinh ph¶i thùc hiÖn c¸c thao t¸c t­ duy vµ hµnh ®éng nhËn thøc míi cã thÓ gi¶i quyÕt ®­îc vÊn ®Ò vµ hoµn thµnh ®­îc nhiÖm vô häc tËp. - Gi¸o viªn ®­a ra nh÷ng c©u hái ®Ó ®Þnh h­íng cho häc sinh t×m nh÷ng thao t¸c t­ duy hay ph­¬ng ph¸p suy luËn, hµnh ®éng trÝ tuÖ cho thÝch hîp. - Gi¸o viªn ph©n tÝch c©u tr¶ lêi cña häc sinh, chØ ra chç sai cña hä trong khi thùc hiÖn c¸c thao t¸c t­ duy vµ h­íng dÉn c¸ch söa ch÷a. Gi¸o viªn gióp häc sinh kh¸i qu¸t ho¸ kinh nghiÖm thùc hiÖn c¸c suy luËn logÝc d­íi d¹ng nh÷ng quy t¾c ®¬n gi¶n. d. TËp d­ît ®Ó häc sinh gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nhËn thøc theo ph­¬ng ph¸p nhËn thøc cña VËt lÝ. §Ó rÌn luyÖn t­ duy VËt lÝ cho häc sinh th× tèt nhÊt ph¶i tËp duît cho hä gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô nhËn thøc b»ng chÝnh ph­¬ng ph¸p cña c¸c nhµ VËt lÝ. ViÖc hiÓu vµ vËn dông ®­îc mét ph­¬ng ph¸p khoa häc lµ ®iÒu khã kh¨n h¬n c¶ viÖc tiÕp thu mét ®Þnh luËt VËt lÝ cô thÓ. ViÖc d¹y cho häc sinh ph­¬ng ph¸p nhËn thøc t¸ch rêi khái qu¸ tr×nh nghiªn cøu m«n häc sè lµ lµm viÖc rÊt Ýt hiÖu qu¶. ChÝnh trong qu¸ tr×nh h­íng dÉn häc sinh tù lùc ho¹t ®éng ®Ó t¸i t¹o kiÕn thøc VËt lÝ, gi¸o viªn lµm cho hä hiÓu râ néi dung cña c¸c ph­¬ng -18- ph¸p VËt lÝ vµ sö dông ph­¬ng ph¸p nµy ë nh÷ng møc ®é thÝch hîp, tuú theo tr×nh ®é cña häc sinh vµ ®iÒu kiÖn cña nhµ tr­êng. Sau mét sè lÇn ¸p dông c¸c ph­¬ng ph¸p nhËn thøc cô thÓ, gi¸o viªn cã thÓ gióp häc sinh kh¸i qu¸t ho¸ thµnh mét tr×nh tù c¸c giai ®o¹n cña mçi ph­¬ng ph¸p, dïng lµm c¬ së ®Þnh h­íng tæng qu¸t cho ho¹t ®éng nhËn thøc VËt lÝ cña häc sinh. Nh÷ng ph­¬ng ph¸p nhËn thøc chñ yÕu hay dïng trong ho¹t ®éng nhËn thøc ë tr­êng phæ th«ng: Ph­¬ng ph¸p thùc nghiÖm, ph­¬ng ph¸p m« h×nh, ph­¬ng ph¸p t­¬ng tù. e. RÌn luyÖn ng«n ng÷ VËt lÝ cho häc sinh. Nh­ ta ®· biÕt, ng«n ng÷ lµ h×nh th­c biÓu hiÖn cña mçi t­ duy. Mçi kh¸i niÖm VËt lÝ ®­îc biÓu ®¹t b»ng mét tõ, mçi ®Þnh nghÜa, ®Þnh luËt VËt lÝ ®­îc ph¸t biÓu b»ng mét mÖnh ®Ò, mçi suy luËn bao gåm nhiÒu ph¸n ®o¸n liªn tiÕp. Tuy kiÕn thøc VËt lÝ rÊt ®a d¹ng, nh­ng nh÷ng c¸ch ph¸t biÓu ®Þnh nghÜa, quy t¾c, ®Þnh luËt VËt lÝ còng cã nh÷ng h×nh thøc chung nhÊt ®Þnh, gi¸o viªn cã thÓ chó ý rÌn luyÖn cho häc sinh quen dÇn. 1.2.3. Ph¸t triÓn n¨ng lùc s¸ng t¹o cña häc sinh. 1.2.3.1. Kh¸i niÖm n¨ng lùc. Trong khoa häc t©m lÝ ta coi n¨ng lùc lµ thuéc tÝnh t©m lÝ riªng rÊt c¸ nh©n; nhê nh÷ng thuéc tÝnh nµy mµ con ng­êi hoµn thµnh tèt mét lo¹i ho¹t ®éng nµo ®ã, mÆc dï ph¶i bá ra Ýt søc lao ®éng nh­ng vÉn ®¹t kÕt qu¶ tèt. N¨ng lùc g¾n liÒn víi kÜ n¨ng, kÜ x¶o trong lÜnh vùc ho¹t ®éng t­¬ng øng. Xong kÜ n¨ng, kÜ x¶o liªn quan ®Õn viÖc thùc hiÖn mét lo¹i hµnh ®éng hÑp, chuyªn biÖt, ®Õn møc thµnh th¹o, tù ®éng ho¸, m¸y mãc. Cßn n¨ng lùc chøa ®ùng yÕu tè míi mÎ, linh ho¹t trong hµnh ®éng, cã thÓ gi¶i quyÕt nhiÖm vô thµnh c«ng trong nhiÒu t×nh huèng kh¸c nhau, trong mét lÜnh vùc réng h¬n. 1.2.3.2. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc. -19- T©m lÝ häc hiÖn ®¹i cho r»ng: Con ng­êi míi sinh ra ch­a cã n¨ng lùc, ch­a cã nh©n c¸ch. ChÝnh trong qu¸ tr×nh sèng, häc tËp, lao ®éng, giao l­u, con ng­êi ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña m×nh. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc cña con ng­êi chÞu t¸c ®éng cña nhiÒu yÕu tè: - YÕu tè sinh häc. - YÕu tè ho¹t ®éng cña chñ thÓ. - YÕu tè m«i tr­êng x· héi. - Vai trß cña gi¸o dôc, d¹y häc. 1.2.3.3. Kh¸i niÖm n¨ng lùc s¸ng t¹o. “ S¸ng t¹o lµ mét ho¹t ®éng mµ kÕt qu¶ cña nã lµ mét s¶n phÈm tinh thÇn hay vËt chÊt cã tÝnh ®æi míi, cã ý nghÜa x· héi, cã gi¸ trÞ”[27]. N¨ng lùc s¸ng t¹o cã thÓ hiÓu lµ kh¶ n¨ng t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ míi vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn, t×m ra c¸i míi, gi¶i ph¸p míi, c«ng cô míi, vËn dông thµnh c«ng nh÷ng hiÓu biÕt ®· cã vµo hoµn c¶nh míi. Nh­ vËy s¶n phÈm cña sù s¸ng t¹o kh«ng thÓ suy ra tõ c¸i ®· biÕt b»ng c¸ch suy luËn l«gic hay b¾t ch­íc lµm theo. N¨ng lùc s¸ng t¹o g¾n liÒn víi kÜ n¨ng, kÜ x¶o vµ vèn hiÓu biÕt cña chñ thÓ. Trong bÊt k× lÜnh vùc ho¹t ®éng nµo, cµng thµnh th¹o vµ cã kiÕn thøc s©u réng th× cµng nh¹y bÐn trong dù ®o¸n, ®Ò ra ®­îc nhiÒu dù ®o¸n, nhiÒu ph­¬ng ¸n ®Ó lùa chän, cµng t¹o ra ®iÒu kiÖn cho trùc gi¸c ph¸t triÓn. Bëi vËy, kh«ng thÓ rÌn luyÖn n¨ng lùc s¸ng t¹o ®éc lËp, t¸ch rêi víi häc tËp kiÕn thøc vÒ mét lÜnh vùc nµo ®ã. §Æc tr­ng t©m lÝ quan träng cña ho¹t ®éng s¸ng t¹o lµ tÝnh chÊt hai mÆt chñ quan vµ kh¸ch quan: Chñ quan theo quan ®iÓm cña ng­êi nhËn thøc mµ trong ®Çu ®ang diÔn ra qu¸ tr×nh s¸ng t¹o vµ kh¸ch quan theo qua ®iÓm cña ng­êi nghiªn cøu c¸i qu¸ tr×nh s¸ng t¹o ®ã xem nh­ mét qu¸ tr×nh diÔn ra cã -20- quy luËt, t¸c ®éng qua l¹i gi÷a ba thµnh tè: Tù nhiªn, ý thøc con ng­êi vµ sù ph¶n ¸nh tù nhiªn vµo ý thøc con ng­êi. Ho¹t ®éng s¸ng t¹o cña häc sinh kh¸c víi ho¹t ®éng s¸ng t¹o cña nhµ khoa häc. §èi víi nhµ khoa häc th× chØ nh÷ng ph¸t minh mµ nh©n lo¹i ch­a hÒ biÕt ®Õn míi ®­îc coi lµ s¸ng t¹o míi. §èi víi häc sinh th× sù s¸ng t¹o lµ t¹o ra c¸i míi ®èi víi b¶n th©n m×nh, chø gi¸o viªn vµ nhiÒu ng­êi kh¸c cã thÓ ®· biÕt råi. Bëi vËy ho¹t ®éng s¸ng t¹o ®èi víi häc sinh mang ý nghÜa lµ mét ho¹t ®éng tËp r­ît s¸ng t¹o, s¸ng t¹o l¹i. §iÒu quan träng cÇn ®¹t ®­îc kh«ng ph¶i lµ nh÷ng s¶n phÈm s¸ng t¹o mµ lµ kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña hä. KiÕn thøc häc sinh s¸ng t¹o ra sau nµy sÏ quªn ®i v× kh«ng ®­îc dïng ®Õn, cßn n¨ng lùc s¸ng t¹o cña hä lu«n lu«n ®­îc sö dông trong ho¹t ®éng thùc tiÔn sau nµy. 1.2.3.4. C¸c biÖn ph¸p h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc s¸ng t¹o cña häc sinh trong d¹y häc VËt lÝ.[17] a. Tæ chøc ho¹t ®éng s¸ng t¹o g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh x©y dùng kiÕn thøc míi. KiÕn thøc VËt lÝ trong tr­êng phæ th«ng lµ nh÷ng kiÕn thøc ®· d­îc loµi ng­êi kh¼ng ®Þnh; tuy vËy chóng lu«n lu«n míi mÎ ®èi víi häc sinh. ViÖc x©y dùng kiÕn thøc míi sÏ th­êng xuyªn t¹o ra nh÷ng t×nh huèng ®ßi hái häc sinh ph¶i ®­a ra nh÷ng ý kiÕn míi, gi¶i ph¸p míi ®èi víi chÝnh b¶n th©n hä. Khi x©y dùng kiÕn thøc míi, nÕu tæ chøc qu¸ tr×nh nhËn thøc V©t lÝ theo chu tr×nh s¸ng t¹o sÏ gióp häc sinh trªn con ®­êng ho¹t ®éng s¸ng t¹o dÔ nhËn biÕt ®­îc: Chç nµo cã thÓ suy nghÜ dùa trªn nh÷ng hiÓu biÕt ®· cã, chç nµo ph¶i ®­a ra kiÕn thøc míi, gi¶i ph¸p míi. ViÖc tËp trung søc lùc vµo chç míi ®ã sÏ gióp ho¹t ®éng s¸ng t¹o cã hiÖu qu¶, rÌn luyÖn t­ duy trùc gi¸c nh¹y bÐn, phong phó. Trong nhiÒu tr­êng hîp gi¸o viªn cã thÓ giíi thiÖu cho häc sinh kinh nghiÖm s¸ng t¹o cña c¸c nhµ b¸c häc. Theo quan ®iÓm ho¹t ®éng, qu¸ tr×nh VËt lÝ ®­îc x©y dùng ®i tõ dÔ ®Õn khã, phï hîp víi tr×nh ®é häc sinh, tËn dông ®­îc nh÷ng kinh nghiÖm sèng