Tài liệu Thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học địa lí 12 thpt theo chương trình đánh giá học sinh quốc tế pisa

.. ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ––––––––––––––––––––– HOÀNG THỊ THU THIẾT KẾ CÁC BÀI TẬP NHẬN THỨC TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 - THPT THEO CHƯƠNG TRÌNH ĐÁNH GIÁ HỌC SINH QUỐC TẾ (PISA) LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2018 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ––––––––––––––––––––– HOÀNG THỊ THU THIẾT KẾ CÁC BÀI TẬP NHẬN THỨC TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 - THPT THEO CHƯƠNG TRÌNH ĐÁNH GIÁ HỌC SINH QUỐC TẾ (PISA) Ngành: LL&PP dạy học môn Địa lí Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Phương Liên THÁI NGUYÊN - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của riêng tôi. Các số liệu sử dụng phân tích trong luận án có nguồn gốc rõ ràng, đã công bố theo đúng quy định. Các kết quả nghiên cứu trong luận án do tôi tự tìm hiểu, phân tích một cách trung thực, khách quan và phù hợp với thực tiễn của Việt Nam. Các kết quả này chưa từng được công bố trong bất kỳ nghiên cứu nào khác. Tác giả luận văn Hoàng Thị Thu Xác nhận của khoa chuyên môn Xác nhận của người hướng dẫn khoa học PGS.TS. Nguyễn Phương Liên i LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành được luận văn, đầu tiên tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất đến PGS.TS Nguyễn Phương Liên, người đã dành nhiều công sức, trí tuệ và thời gian để hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành đề tài này. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu trường Đại học sư phạm Thái Nguyên, Ban chủ nhiệm khoa Địa lí, các thầy cô khoa Địa lí đã tạo điều kiện thuận lợi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu. Tác giá cũng xinh chân thành cảm ơn các cán bộ thư viện nhà trường đã tạo điều kiện trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài. Bên cạnh đó, tôi cũng xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ và tạo điều kiện của BGH, các thầy cô giáo trường THPT Hàn Thuyên, trường THPT Quế Võ số 1, THPT Thuận Thành số 3 đã tạo điều kiện cho tôi tổ chức thực nghiệm để kiểm chứng tính khả thi của đề tài. Cuối cùng tôi xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè đã giúp đỡ và động viên tôi trong quá trình học tập và hoàn thành đề tài. Chân thành cảm ơn những ý kiến đóng góp quý báu để luận văn hoàn thiện hơn. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018 Tác giả Hoàng Thị Thu ii MỤC LỤC Lời cam đoan ........................................................................................................ i Lời cảm ơn ........................................................................................................... ii Mục lục ............................................................................................................... iii Bảng chữ cái viết tắt ........................................................................................... iv Danh mục các bảng.............................................................................................. v Danh mục các hình ............................................................................................. vi MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài .......................................................................... 2 3. Mục tiêu nghiên cứu ........................................................................................ 5 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 5 5. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu, thời gian thực hiện....................................... 6 6. Quan điểm nghiên cứu ..................................................................................... 6 7. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 8 8. Những góp mới của luận văn......................................................................... 10 9. Cấu trúc luận văn ........................................................................................... 11 NỘI DUNG ....................................................................................................... 12 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC THIẾT KẾ CÁC BÀI TẬP NHẬN THỨC TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO CHƯƠNG TRÌNH ĐÁNH GIÁ HỌC SINH QUỐC TẾ (PISA) ............................................................................................ 12 1.1. Định hướng đổi mới giáo dục của nước ta sau 2015 ................................. 12 1.1.1. Đổi mới mục tiêu giáo dục ...................................................................... 12 1.1.2. Đổi mới nội dung giáo dục ...................................................................... 13 1.1.3. Đổi mới phương pháp, phương tiện và hình thức dạy học...................... 13 1.1.4. Đổi mới hình thức và phương pháp thi, kiểm tra, đánh giá chất lượng giáo dục .............................................................................................................. 13 iii 1.1.5. Đổi mới quản lí quá trình xây dựng và thực hiện chương trình .............. 14 1.1.6. Thực hiện chủ trương một chương trình, nhiều sách giáo khoa.............. 14 1.2. Sử dụng bài tập nhận thức trong dạy học ................................................... 15 1.2.1. Khái niệm: bài tập nhận thức................................................................... 15 1.2.2. Vai trò của bài tập nhận thức ................................................................... 15 1.3. Một số vấn đề về đánh giá theo PISA ............................................................. 16 1.3.1. Khái quát về PISA ................................................................................... 16 1.3.2. Mục đích của PISA .................................................................................. 17 1.3.3. Đặc điểm của PISA.................................................................................. 18 1.3.4. Những năng lực được đánh giá trong PISA ............................................ 19 1.3.5. PISA tại Việt Nam ................................................................................... 24 1.4. Mục tiêu, nội dung chương trình Địa lí 12 THPT ...................................... 26 1.4.1. Mục tiêu chương trình ............................................................................. 26 1.4.2. Nội dung chương trình............................................................................. 27 1.5. Đặc điểm tâm sinh lí và trình độ nhận thức của học sinh lớp 12 – THPT 30 1.5.1. Đặc điểm tâm sinh lí của học sinh lớp 12 - THPT .................................. 30 1.5.2. Đặc điểm nhận thức ................................................................................. 31 1.6. Thực trạng của việc thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12 THPT theo định hướng PISA ........................................................................... 33 1.6.1. Khảo sát với giáo viên ............................................................................. 33 1.6.2. Khảo sát với HS ....................................................................................... 36 Tiểu kết chương 1 .............................................................................................. 42 Chương 2. QUY TRÌNH THIẾT KẾ BÀI TẬP NHẬN THỨC TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12- THPT THEO CHƯƠNG TRÌNH ĐÁNH GIÁ HỌC SINH QUỐC TẾ (PISA) ................................................................................. 43 2.1. Nguyên tắc và yêu cầu của việc thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12-THPT theo PISA ......................................................................... 43 2.1.1. Đảm bảo tính khoa học và tính vừa sức với HS ...................................... 43 iv 2.1.2. Đảm bảo tính hệ thống và liên hệ với thực tiễn ...................................... 44 2.1.3. Đảm bảo tính giáo dục ............................................................................. 45 2.1.4. Đảm bảo nguyên tắc tự lực và phát triển tư duy HS ............................... 45 2.2. Quy trình thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học địa lí 12 THPT theo PISA ................................................................................................................... 46 2.3. Các dạng bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12 THPT theo đánh giá HS quốc tế (PISA) ............................................................................................. 56 2.3.1. Bài tập phát triển năng lực đọc hiểu ........................................................ 57 2.3.2. Bài tập phát triển năng lực tính toán ....................................................... 69 2.3.3. Bài tập phát triển năng lực vận dụng kiến thức khoa học địa lí .............. 72 Tiểu kết chương 2 .............................................................................................. 74 Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM....................................................... 75 3.1. Mục đích và nhiệm vụ, nguyên tắc thực nghiệm ....................................... 75 3.1.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm .............................................................. 75 3.1.2. Nhiện vụ thực nghiệm sư phạm............................................................... 75 3.1.3. Nguyên tắc thực nghiệm .......................................................................... 75 3.1.3. Phương pháp thực nghiệm ....................................................................... 76 3.2. Tổ chức thực nghiệm .................................................................................. 76 3.2.1. Địa bàn thực nghiệm................................................................................ 76 3.2.2. Cách thức tổ chức thực nghiệm ............................................................... 76 3.3. Nội dung thực nghiệm ................................................................................ 77 3.4. Kết quả thực nghiệm................................................................................... 91 3.4.1. Xử lý kết quả thực nghiệm ...................................................................... 91 3.4.2. Nhận xét kết quả thực nghiệm ................................................................. 92 Tiểu kết chương 3 .............................................................................................. 95 KẾT LUẬN....................................................................................................... 96 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 98 PHỤ LỤC v DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT STT VIẾT ĐẦY ĐỦ VIẾT TẮT 1 BTNT Bài tập nhận thức 2 ĐC Đối chứng 3 GD&ĐT Giáo dục và đào tạo 4 GV Giáo viên 5 HS Học sinh 6 KTĐG Kiểm tra đánh giá 7 PPDH Phương pháp dạy học 8 SGK Sách giáo khoa 9 THCS Trung học cơ sở 10 THPT Trung học phổ thông 11 TN Thực nghiệm iv DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Nội dung đánh giá của PISA qua các kì ........................................... 17 Bảng 1.2: Kết quả xếp hạng của Việt Nam tham gia PISA .............................. 25 năm 2012 và 2015.............................................................................................. 25 Bảng1.3: Cấu trúc SGK địa lí 12 cơ bản ........................................................... 27 Bảng 1.4: Mức độ hiểu biết căn bản và sự vận dụng PISA ............................... 34 của GV trong quá trình dạy học ở ttrường THPT ............................................. 34 Bảng 1.5: Kết quả kiểm tra khảo sát HS ........................................................... 39 Bảng 1.6: Tổng hợp kết quả thăm dò HS sau bài kiểm tra khảo sát ................. 40 Bảng 2.1: Cơ cấu lao động nước ta giai đoạn 2005-2016 ................................. 49 Bảng 2.2: Sự đa dạng thành phần loài và sự suy giảm số lượng loài thực vật, động vật ................................................................................................... 52 Bảng 2.3: Tỷ lệ dân số dưới 15 tuổi và trên 60 tuổi nước ta ............................. 61 giai đoạn 1979 - 2014 ........................................................................................ 61 Bảng 2.4: Lượng mưa và lưu lượng nước sông................................................. 62 của sông Hồng- trạm Sơn Tây (Hà Nội)............................................................ 62 Bảng 3.1: Tên trường và GV tham gia thực nghiệm ......................................... 77 Bảng 3.2: Nhiệt độ ở một số địa phương ( 0C) ................................................ 79 Bảng 3.3: Nhiệt độ trung bình năm và tổng nhiệt độ năm ................................ 81 của một số điểm nước ta .................................................................................... 81 Bảng 3.4: Lượng mưa một số địa điểm nước ta ................................................ 82 Bảng 3.5: Bảng tổng hợp kết quả bài kiểm tra kiến thức HS sau khi học xong bài thực nghiệm số 1 ở nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng ............. 91 Bảng 3.6: Bảng tổng hợp kết quả kiểm tra kiến thức HS sau khi học xong bài thực nghiệm số 2 ở nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng ................... 91 Bảng 3.7: Bảng so sánh kết quả kiểm tra kiến thức HS sau khi học xong 2 bài thực nghiệm ở nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng .......................... 92 v DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1. Tỉ lệ gia tăng dân số trung bình năm qua các giai đoạn. ................... 54 Hình 2.2. Gió mùa mùa đông ở khu vực Đông Nam Á..................................... 55 Hình 2.3. Các nước Đông Nam Á ..................................................................... 58 Hình 2.4. Địa hình Việt Nam............................................................................. 59 Hình 2.5. Bản đồ tự nhiên Việt Nam ................................................................. 60 Hình 2.6. Hình ảnh tắc đường thường thấy ở Hà Nội ....................................... 63 Hình 2.7. Một đoạn sông Tô Lịch ..................................................................... 63 Hình 2.8. Nạn chặt phá rừng ở nước ta ............................................................. 64 Hình 2.9. So sánh năng suất lao động theo giờ năm 2012 giữa các nước Đông Nam Á ..................................................................................... 65 Hình 2.10. Trạm khí hậu Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh ..................................... 66 Hình 3.1. Biểu đồ so sánh kết quả thực nghiệm giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ........................................................................................... 92 vi MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong thế kỉ 21, xu hướng giáo dục theo định hướng phát triển năng lực được đặc biệt chú ý bởi: định hướng phát triển năng lực nhằm đảm bảo đầu ra của quá trình dạy học, thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất nhân cách, chú trọng năng lực vận dụng tri thức vào tình huống thực tiễn nhằm chuẩn bị cho học sinh năng lực giải quyết các tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp trong tương lai. Dạy học theo quan điểm phát triển năng lực không chỉ chú ý tích cực hóa hoạt động nhận thức của HS về trí tuệ mà còn chú ý rèn luyện năng lực giải quyết vấn đề gắn với các tình huống của cuộc sống. PISA là chương trình đánh giá giáo dục về năng lực phổ thông của HS ở độ tuổi 15, độ tuổi kết thúc giáo dục bắt buộc ở hầu hết các quốc gia (OECD khởi xướng và chỉ đạo thực hiện). Nội dung đánh giá của PISA hoàn toàn được xác định dựa trên các kiến thức, kỹ năng cần thiết cho cuộc sống tương lai. Các bài toán của PISA đều là các câu hỏi dựa trên các tình huống của đời sống thực, nhiều tình huống được lựa chọn không phải chỉ để HS thực hiện các thao tác về tư duy, mà còn để HS ý thức về các vấn đề xã hội, vấn đề toàn cầu. Chương trình Địa lí 12 có mục tiêu là giúp học sinh hiểu và trình bày được các kiến thức phổ thông, cơ bản về đặc điểm tự nhiên, dân cư và tình hình phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam; những vấn đề đặt ra đối với cả nước nói chung và các vùng, các địa phương nói riêng. Bên cạnh đó còn củng cố và phát triển kĩ năng học tập và nghiên cứu địa lí: quan sát, nhận xét, phân tích, so sánh, đánh giá các sự vật, hiện tượng địa lí; vẽ lược đồ, biểu đồ; phân tích, sử dụng bản đồ, Atlat, lát cắt, số liệu thống kê... Rèn luyện cho các em kĩ năng thu thập, xử lí, tổng hợp và thông báo thông tin Địa lí, kĩ năng vận dụng tri thức địa lí để giải thích các hiện tượng, sự vật địa lí và bước đầu tham gia giải quyết những vấn đề của cuộc sống phù hợp với khả năng của học sinh... 1 Học sinh lớp 12 THPT, các em đã được trang bị các kiến thức về Địa lí đại cương và Địa lí Thế giới. Do vậy việc tìm hiểu Địa lí đất nước thông qua các bài tập nhận thức theo định hướng PISA không chỉ giúp các em hoàn thiện kiến thức, kĩ năng cơ bản mà còn giúp các em hình thành và phát triển các năng lực như: tính toán, năng lực vận dụng kiến thức khoa học, năng lực đọc hiểu. Thiết kế các bài tập nhận thức theo định hướng PISA để tổ chức quá trình học tập cho học sinh do đó là một trong những giải pháp đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng tiếp cận năng lực. Từ những lí do trên, để nâng cao chất lượng dạy học, đáp ứng mục tiêu giáo dục hiện nay, tác giả đã chọn đề tài: “Thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12 trung học phổ thông theo chương trình đánh giá học sinh quốc tế (PISA)" để làm luận văn tốt nghiệp. 2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài 2.1. Trên thế giới Phần lớn giới học thuật cho rằng dạy học theo định hướng phát triển năng lực được phát triển từ đào tạo sư phạm cuối những năm 1960 rồi dần dần được áp dụng ở Tiểu học, Trung học phổ thông, và dạy nghề vào những năm 1970. Xu hướng này được tiếp nhận trong chương trình dạy nghề ở Anh và Đức vào những năm 1980 và chương trình đào tạo nghiệp vụ ở Oxtraylia vào những năm 1960. Việc sử dụng bài tập nhận thức trong dạy và học cũng từ đó được đặt ra từ thập kỉ 60 của thế kỉ XX bởi một nhà bác học người Nga tên là I. Lerner, thông qua tác phẩm Bài Tập Nhận Thức, do hai dịch giả Nguyễn Cao Lũy và Văn Chu chuyển ngữ sang tiếng Việt. Tác phẩm đã đưa ra những quan niệm về bài tập nhận thức, vị trí của bài tập nhận thức trong dạy học ở nhà trường phổ thông. Tuy nhiên tác phẩm chưa đưa ra được cách xây dựng cũng như cách sử dụng bài tập nhận thức trong các môn học ở trường phổ thông. Hiện nay ngoài công trình nghiên cứu của I. Lerner thì chưa có công trình nghiên cứu nào đề cập một cách hệ thống, chưa có ấn phẩm nào về BTNT 2 được xuất bản làm tài liệu tham khảo cho GV. Trong điều kiện như vậy việc tìm ra cách thức xây dựng BTNT và áp dụng vào thực tế giảng dạy một cách có hiệu quả là cần thiết. PISA là chương trình đánh giá giáo dục về năng lực phổ thông của HS ở độ tuổi 15, độ tuổi kết thúc giáo dục bắt buộc ở hầu hết các quốc gia do các thành viên OECD đề xuất. PISA chú trọng trong việc xem xét đánh giá về các năng lực của HS trong việc ứng dụng các kiến thức, kĩ năng phổ thông vào các tình huống thực tiễn. Các bài tập của PISA đều là các câu hỏi dựa trên các tình huống của đời sống thực, nhiều tình huống được lựa chọn không phải chỉ để HS thực hiện các thao tác về tư duy, mà còn để HS ý thức về các vấn đề xã hội, vấn đề toàn cầu. Đặc biệt, câu hỏi PISA chú trọng đến những dạng câu hỏi để HS bộc lộ tư duy và quan điểm cá nhân, năng lực của bản thân trong các lĩnh vực như: đọc hiểu, tính toán, khoa học, giải quyết vấn đề. Do vậy việc thiết kế các bài tập nhận thức theo định hướng PISA là một hướng mới trong dạy học nói chung và dạy học Địa lí nói riêng. Người GV không đơn giản là xây dựng các BTNT thông thường mà xây dựng các BTNT gắn với các tình huống trong thực tế để phát huy năng lực của các em . 2.2. Ở Việt Nam Ở nước ta hiện nay cũng đã có rất nhiều công trình nghiên cứu đến việc vận dụng bài toán hoặc định hướng PISA vào trong dạy học ở nhà trường phổ thông và được coi như một giải pháp đổi mới dạy học ở nhà trường phổ thông theo định hướng phát triển năng lực. Hiện nay có nhiều công trình nghiên cứu về PISA nói riêng và thiết kế BTNT theo PISA nói riêng. Các tác phẩm tiêu biểu là: “PISA và các dạng câu hỏi” - Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam. Tác phẩm đã đưa ra cách thức xây dựng các dạng câu hỏi có thể sử dụng trong thiết kế các bài tập theo định hướng PISA. 3 “Chương trình đánh giá HS quốc tế (PISA)” của Nguyễn Thị Phương Hoa trên Tạp chí Khoa học Đại học Quốc gia Hà Nội số 25/2000 đã đề cập đến mục đích, tiến trình thực hiện, các kết quả chính của PISA. Bài báo giới thiệu về PISA, chương trình nghiên cứu so sánh, đánh giá trình độ học sinh quốc tế lớn nhất trên thế giới từ trước đến nay, được bắt đầu từ năm 2000 và tiến hành ba năm một lần. Ngoài việc trình bày mục đích, phương pháp, tiến trình thực hiện, bài báo cũng đã phân tích các kết quả chính của PISA qua các kì và các nguyên nhân cơ bản dẫn đến các kết quả này “Xây dựng và sử dụng bài toán nhận thức theo định hướng PISA trong dạy học Địa lí ở nhà trường phổ thông” của Ngô Thị Hải Yến, Kỉ yếu Hội thảo Địa lý toàn quốc lần thứ 8, năm 2014. Tác giả đã đưa ra quy trình xây dựng các bài toán nhận thức theo định hướng PISA trong dạy học Địa lí ở nhà trường phổ thông. Luận văn thạc sĩ: " Xây dựng và sử dụng bài toán nhận thức trong dạy học Địa lí 10 ở trường THPT chuyên Bắc Ninh theo định hướng PISA" của Nguyễn Thị Yến- Trường ĐHSP Hà Nội. Luận văn đã xây dựng được hệ thống các bài tập nhận thức theo định hướng PISA và sử dụng chúng vào việc dạy học Địa lí 10 trong phần Địa lí tự nhiên đại cương. Luận văn thạc sĩ "Xây dựng và sử dụng bộ câu hỏi PISA trong dạy học lịch sử Việt Nam thời kì 1954-1975 ở trường phổ thông"- Trường Đại học Giáo dục, Đại học Quốc Gia Hà Nội. Luận văn đã nêu ra thực trạng sử dụng câu hỏi PISA trong môn lịch sử ở trường phổ thông, đồng thời xây dựng được bộ câu hỏi PISA trong dạy học Lịch sử giai đoạn 1954-1975. Ngoài ra còn có một số tác phẩm khác như: “Góp phần tìm hiểu về chương trình đánh giá HS quốc tế (PISA)” của Nguyễn Ngọc Sơn trên Tập san Giáo dục - Đào tạo số 3/2010. “Chương trình đánh giá HS quốc tế PISA” của Đỗ Tiến Đạt trên Kỷ yếu Hội thảo Quốc gia về giáo dục Toán học phổ thông năm 2011. 4 Luận văn Thạc sĩ: “Tiếp cận đánh giá PISA bằng phương pháp giải quyết vấn đề qua dạy học các bài toán thực tiễn phần khối đa diện và khối tròn xoay (hình học không gian lớp 12 - Ban cơ bản” của Tăng Hồng Dương - lớp Cao học lý luận và phương pháp dạy học môn Toán K5 - Trường đại học Giáo dục, đại học Quốc gia Hà Nội. Các tác phẩm trên đều đã đề cập đến những vấn đề cơ bản của PISA và BTNT cũng như cách thức xây dựng và sử dụng các bài tập nhận thức nói chung, bài tập theo định hướng PISA nói riêng. Tuy nhiên việc xây dựng và sử dụng bài tập nhận thức theo định hướng PISA trong dạy học Địa lí 12 THPT chưa tác giả nào nghiên cứu. Từ những cở sở trên tác giả đã thực hiện đề tài “Thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12 ở trường THPT theo định hướng PISA", nhằm góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy bộ môn ở trường THPT và đáp ứng ứng mục tiêu giáo dục phổ thông ở nước ta hiện nay. 3. Mục tiêu nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề lí luận và thực tiễn về xây dựng bài tập nhận thức theo PISA, luận văn nhằm thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12 THPT để nâng cao hiệu quả dạy học Địa lí theo định hướng phát triển năng lực. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của việc xây dựng và sử dụng các bài tập trong dạy học Địa lí 12 theo định hướng PISA. - Nghiên cứu đặc điểm chương trình Địa lí 12- THPT - Nghiên cứu đặc điểm nhận thức và tâm sinh lí học sinh lớp 12 - Nghiên cứu thực trạng của việc thiết kế bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12 theo PISA ở trường phổ thông. - Đưa ra được các yêu cầu và nguyên tắc của việc xây dựng và sử dụng các bài tập trong dạy học Địa lí 12 theo định hướng PISA. - Đưa ra quy trình xây dựng và sử dụng các bài toán trong dạy học Địa 12, theo định hướng PISA. 5 - Thực nghiệm sư phạm để đánh giá tính khả thi của đề tài. - Đưa ra các đề xuất và kiến nghị 5. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu, thời gian thực hiện - Để tài tiến hành khảo sát, thực nghiệm ở một số trườngTHPT trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh - Đề tài tập trung nghiên cứu về việc xây dựng và sử dụng kiểu bài tập tính toán, kiểu bài tập đọc hiểu, kiểu bài tập vận dụng kiến thức khoa học ở trong các chủ đề về tự nhiên, dân cư sách giáo khoa Địa lí 12. - Thời gian thực hiện: 08 tháng 6. Quan điểm nghiên cứu 6.1. Quan điểm hệ thống Hệ thống là một quan điểm hoàn chỉnh, phức tạp, có tổ chức, là sự tổng hợp, phối hợp các vật thể hoặc các bộ phận, tạo thành một thể thống nhất hoàn chỉnh. Trong quá trình dạy học, tất cả các yếu tố từ nội dung, phương pháp, phương tiện dạy học đến GV, HS và môi trường giáo dục đều có mối liên hệ mật thiết trong một thể thống nhất. Đề tài vận dụng quan điểm hệ thống để thông qua các bài tập Địa lí theo định hướng PISA đưa ra được nội dung, phương tiện, biện pháp dạy học Địa lí 12- THPT trong hệ thống thống nhất của quá trình dạy học. 6.2. Quan điểm công nghệ Công nghệ dạy học là coi quá trình dạy học như là một quy trình công nghệ. Gồm ba phần: Đầu vào (input), đầu ra (output) và quá trình tác động (procees). Theo quan điểm công nghệ dạy học, chúng ta cần tổ chức một cách khoa học quá trình dạy học và giáo dục trên cơ sở xác định một cách chính xác và sử dụng một cách tối ưu đầu ra (mục tiêu giáo dục), đầu vào (học sinh), nội dung dạy học, các điều kiện phương tiện kĩ thuật dạy học...Mô hình dạy học theo quan điểm công nghệ là thầy thiết kế, trò thi công và nhiệm vụ của GV và HS cũng được xác định cụ thể trong quá trình dạy học. Đề tài vận dụng quan 6 điểm này để xây dựng các bài toán nhận thức trong dạy học Địa lí 12- THPT theo chương trình đánh giá quốc tế nhắm phát triển năng lực cho học sinh. 6.3. Quan điểm dạy học theo định hướng phát triển năng lực Dạy học theo định hướng phát triển năng lực không chỉ chú ý tích cực hoá học sinh về hoạt động trí tuệ mà còn chú ý rèn luyện năng lực giải quyết vấn đề gắn với những tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp, đồng thời gắn hoạt động trí tuệ với hoạt động thực hành, thực tiễn.Thông qua quá trình dạy học để phát triển các năng lực như: năng lực tự học, năng lực sáng tạo, năng lực ngôn ngữ, năng lực giao tiếp, năng lực giải quyết vấn đề. ..Đặc biệt năng lặc giải quyết vấn đề từ thực tiến của người học. Đề tài đã vận dụng quan điểm này để xây dựng các bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12 THPT theo đánh giá học sinh phổ thông quốc tế (PISA). Thông qua các bài tập nhận thức theo định hướng PISA phát huy các năng lực cần thiết cho HS thông qua những bối cảnh, tình huống trong thực tiến và việc học sinh trình bày ý kiến cá nhân về các vấn đề tự nhiên, xã hội, môi trường. 6.4. Quan điểm dạy học lấy học sinh làm trung tâm Theo quan điểm dạy học lấy học sinh làm trung tâm: Người thày có vai trò điều khiển, định hướng quá trình học tập, người học là trung tâm của quá trình nhận thức. Việc dạy phải tính đến nhu cầu, nguyện vọng của người học, đến đặc điểm tâm sinh lí và cấu trúc tư duy của người học. Việc dạy học phải xuất phát từ người học, vì người học, phải đáp ứng được yêu cầu của người học cũng như xã hội. Theo quan điểm này, trong quá trình học tập HS chủ động tham gia các hoạt động nhận thức, tự tìm tòi tri thức và giải quyết vấn đề. Như vậy việc thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12 THPT theo định hướng PISA cũng theo quan điểm dạy học lấy học sinh làm trung tâm. 6.5. Quan điểm thực tiễn Thực tiễn là nguồn gốc là động lực, mục tiêu, là tiêu chuẩn đánh giá sản phẩm nghiên cứu khoa học. Thực tiễn là nguồn gốc đề tài nghiên cứu, các mâu 7 thuẫn của thực tiễn là những gợi ý cho các đề tài. Những yêu cầu thực tiễn nhằm phục vụ sự phát triển của loài người, là động lực thúc đẩy quá trình phát triển triển khai nghiên cứu là tiêu chẩn đánh giá kết quả nghiên cứu. Quan điểm thực tiễn trong nghiên cứu khoa học đòi hỏi nghiên cứu cần bám sát thực tiễn và phục vụ cho thực tiễn và xã hội. Mọi đề tài nghiên cứu đều phải có tính cấp thiết xuất phát từ thực tiễn và phải có ý nghĩa lí luận và thực tiễn. Nghiên cứu và ứng dụng là hai mắt xích của chu trình nghiên cứu khoa học, nghiên cứu thực tiễn và ứng dụng kết quả vào thực tiễn, cải tạo thực tiễn. Xuất phát từ yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay, từ thực tế nội dung chương trình và đặc điểm học sinh lớp 12 THPT, đề tài đã thiết kế các bài tập nhận thức theo PISA để phục vụ đáp ứng yêu cầu trong thực tiễn. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp thu thập tài liệu, xử lý tài liệu Chúng tôi kế thừa có chọn lọc và phân tích các nguồn tài liệu, tư liệu có liên quan, đánh giá chúng theo yêu cầu và mục đích nghiên cứu. Sau khi tiến hành thực nghiệm chúng tôi thống kê các số liệu thu được theo bảng biểu và trình bày bằng biểu đồ. Phương pháp này giúp chúng tôi rút ngắn thời gian, đa dạng nguồn tài liệu tham khảo, so sánh kết quả thực nghiệm rõ ràng. 7.2. Phương pháp so sánh, phân tích, tổng hợp Đây là phương pháp cần thiết cho việc hoàn thành luận văn.Với đề tài này, tác giả đã tiến hành thu thập, phân tích và lựa chọn tài liệu từ các nguồn khác nhau như: sách giáo khoa, sách tham khảo, các luận văn, công trình nghiên cứu khoa học, phần mềm tin học… Sau đó tổng hợp phân tích so sánh các tài liệu để làm tư liệu cho bài viết của mình. 7.3. Phương pháp quan sát Quan sát là phương pháp tri giác có mục đích, có kế hoạch một sự kiện, hiện tượng, quá trình (hay hành vi cử chỉ của con người) trong những hoàn cảnh tự nhiên khác nhau nhằm thu thập những số liệu, sự kiện cụ thể đặc trưng 8 cho quá trình diễn biến của sự kiện, hiện tượng đó. Luận văn sử dụng phương pháp này để quan sát các hoạt động dạy và học có sử dụng bài tập theo định hướng PISA tại Trường THPT Hàn Thuyên, THPT Thuận Thành số 3, THPT Quế Võ số 1 nhằm phát hiện vấn đề nghiên cứu. 7.4.Phương pháp điều tra khảo sát Điều tra là phương pháp khảo sát một nhóm đối tượng trên một diện rộng nhằm phát hiện những quy luật phân bố, trình độ phát triển, những đặc điểm về mặt định tính và định lượng của các đối tượng cần nghiên cứu. Các tài liệu điều tra được là những thông tin quan trọng về đối tượng cần cho quá trình nghiên cứu và là căn cứ quan trọng để đề xuất những giải pháp khoa học hay giải pháp thực tiễn. Phương pháp này được sử dụng nhằm thu thập các tài liệu thực tế cần thiết cho đề tài thông qua dự giờ, thăm lớp, sử dụng các phiếu hỏi điều tra tình hình dậy và học, điều tra chất lượng dậy và học cũng như thái độ của giáo viên và học sinh đối việc thiết kế bài tập nhận thức địa lý theo định hướng PISA trong dạy và học. 7.5. Phương pháp chuyên gia Thực chất đây là phương pháp sử dụng trí tuệ, khai thác ý kiến đánh giá của các chuyên gia có trình độ cao để xem xét, nhận định một vấn đề, một sự kiện khoa học để tìm ra giải pháp tối ưu cho vấn đề, sự kiện đó. Phương pháp chuyên gia rất cần thiết cho người nghiên cứu không chỉ trong quá trình nghiên cứu mà còn cả trong quá trình nghiệm thu, đánh giá kết quả, hoặc thậm chí cả trong quá trình đề xuất giả thuyết nghiên cứu, lựa chọn phương pháp nghiên cứu, củng cố các luận cứ…. Đề tài đã tham khảo ý kiến của các chuyên gia, các giảng viên và giáo viên có nhiều kinh nghiệm về việc thiết kế các bài tập nhận thức theo định hướng PISA trong giảng dạy địa lý hiện nay. 7.6. Phương pháp thực nghiệm Là phương pháp thu thập các sự kiện trong những điều kiện được tạo ra một cách đặc biệt (tạo ra kinh nghiệm mới, lý thuyết mới để khẳng định những 9 mối liên hệ dự kiến sẽ có trong những điều kiện mới) đảm bảo cho sự thể hiện tích cực, chủ động của các hiện tượng, sự kiện nghiên cứu. Đề tài đã dựa vào giả thuyết khoa học đã đặt ra, tiến hành thực nghiệm để xem xét hiệu quả và tính khả thi của hệ thống câu hỏi, bài tập theo định hướng PISA trong dạy học địa lý 12-THPT đã được xây dựng. 7.7. Phương pháp thống kê Phương pháp nầy là dựa trên nguồn thông tin sơ cấp và thứ cấp thu thập được từ những tài liệu nghiên cứu trước đây để xây dựng cơ sở luận cứ để chứng minh giả thuyết. Đề tài sử dụng phương pháp thống kê trong việc xử lý kết quả thông qua quá trình tìm hiểu thực tế tại một số trường THPT, qua thực nghiệm việc thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học địa lý 12 ở trường THPT theo định hướng PISA, từ đó có thể kiểm tra tính khả thi của đề tài. 8. Những góp mới của luận văn Luận văn đã hệ thống hóa, làm sáng tỏ cơ sở lí luận và thực tiễn của việc thiết kế BTNT trong dạy học Địa lí 12 THPT theo PISA. Luận văn đã tổng hợp, phân tích, đánh giá thực trạng của việc thiết kế BTNT theo PISA thông qua sự điều tra khảo sát ở các trường THPT trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. Từ đó chỉ ra rằng việc thiết kế các BTNT trong dạy học Địa lí 12 THPT theo PISA là cần thiết để nâng cao chất lượng dạy học và đổi mới phương pháp dạy học ở nhà trường phổ thông. Luận văn đã thiết kế được hệ thống các BTNT ở phần Địa lí tự nhiên và Địa lí dân cư ở các dạng bài: đọc hiểu, tính toán, vận dụng kiến thức khoa học Địa lí vào các tình hướng của cuộc sống. Đồng thời luận văn đã kiểm chứng được hiệu quả của đề tài thông qua kết quả thực nghiệm tại 3 trường THPT qua hai bài Tncos sử dụng BTNT trong chương trình Địa lí lớp 12. 10