Tài liệu Thi pháp trường ca thanh thảo

1 Lời cảm ơn Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Phạm Thành Hưng, người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ, động viên tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tôi xin trân trọng cảm ơn các thầy cô giáo, nhà trường đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập. Xin chân thành gửi lời cảm ơn tới gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã dành sự ủng hộ, chia sẻ, giúp đỡ qúy báu để tôi hoàn thành luận văn này. Hà Nội, tháng 6 năm 2011 Tác giả Đỗ Thị Minh Thúy 2 Lời cam đoan Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và không trùng lặp với các đề tài khác. Tôi cũng xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đã được chỉ rõ nguồn gốc. 3 MỤC LỤC Mục lục Trang 1 Lêi c¶m ¬n 2 Lêi cam ®oan 3 6 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 6 2. Mục đích nghiên cứu 7 3. Nhiệm vụ nghiên cứu 9 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 9 5. Phương pháp nghiên cứu 9 6. CÊu tróc cña luËn v¨n NỘI DUNG 10 Chương 1: Thể loại trường ca và trường ca Thanh Thảo 10 trong thơ Việt Nam hiện đại 1.1 Trường ca 10 1.1.1 Những quan niệm về trường ca trên thế giới 10 1.1.2 Những quan niệm về trường ca ở Việt Nam 12 1.1.3 Các khái niệm Trường ca, Thơ và Truyện thơ 15 1.2. Tr­êng ca Thanh Th¶o trong tiÕn tr×nh th¬ ViÖt Nam 19 ®­¬ng ®¹i 1.2.1 Th¬ Thanh Th¶o thêi chèng Mü 19 1.2.2 Trường ca Thanh Thảo những năm sau chiến tranh 20 1.2.3 Trường ca Thanh Th¶o nh÷ng năm trước thời ®æi míi 23 1.2.4 Tr­êng ca Thanh Th¶o ®­¬ng ®¹i 25 1.3 Những căn nguyên của thành tựu trường ca Thanh Th¶o 26 4 1.3.1 Những yếu tố cơ bản cấu thành năng lực, phẩm chất 26 nhà văn 1.3.2 Quan niệm nghệ thuật và những tìm tòi, cách tân về thi 28 pháp là căn nguyên thành tựu 1.4 Quan niÖm cña Thanh Th¶o vÒ tr­êng ca 29 1.5 Thµnh tùu tr­êng ca Thanh Th¶o 30 Ch­¬ng 2: Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi trong th¬ 45 Thanh Th¶o 2.1 ý nghÜa ,vai trß cña quan niÖm nghÖ thuËt trong (hÖ thèng 46 c¸c yÕu tè) thi ph¸p 2.1.1 Quan niÖm nghÖ thuËt lµ nguyªn t¾c lý gi¶i ,c¶m thô 46 cña chñ thÓ 2.1.2 C¬ së lÞch sö x· héi vµ v¨n hãa cña quan niÖm nghÖ 47 thuËt vÒ con ng­êi 2.1.3 ý nghÜa cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi 48 2.2 Con ng­êi cña mét céng ®ång thèng nhÊt, bÊt khuÊt vµ 49 yªu chuéng tù do 2.2.1 H×nh ¶nh nh©n d©n bÊt diÖt – nh÷ng con ng­êi lµm 49 nªn lÞch sö 2.2.2 H×nh t­îng ng­êi lÝnh 51 2.2.3 Nh©n vËt v¨n hãa lÞch sö 55 2.3 Con ng­êi ®au th­¬ng, con ng­êi th©n phËn 59 2.3.1 Thñ ph¹m vµ n¹n nh©n chiÕn tranh 59 2.3.2 Nh÷ng kÎ tay sai b¸n n­íc 61 2.3.3 KÎ thï chung cña d©n téc- c¸i xÊu, c¸i ¸c 62 Ch­¬ng 3: Nh÷ng yÕu tè thi ph¸p ®Æc thï trong tr­êng ca Thanh Th¶o 66 5 3.1 CÊu tróc tr­êng ca Thanh Th¶o 3.1.1 CÊu tróc kiÓu ®iÖn ¶nh 66 67 3.1.1.1 CÊu tróc kiÓu phim tµi liÖu nghÖ thuËt 67 3.1.1.2 CÊu tróc kiÓu kÞch 69 3.1.2 CÊu tróc kiÓu ©m nh¹c 71 3.1.2.1 CÊu tróc giao h­ëng cæ ®iÓn 71 3.1.2.2 CÊu tróc giao h­ëng hiÖn ®¹i 73 3.1.3 CÊu tróc kiÓu vßng trßn 74 3.1.3.1 CÊu tróc vßng trßn ®ãng 74 3.1.3.2 CÊu tróc vßng trßn më 76 3.1.3.3 CÊu tróc nh©n qu¶ liªn hoµn 79 3.1.4 CÊu tróc song tuyÕn tr¸i chiÒu 80 3.2 Ng«n ng÷ tr­êng ca Thanh Th¶o 81 3.2.1 Quan niÖm vÒ ng«n ng÷ th¬ 81 3.2.2 Sù vËn ®éng cña ng«n ng÷ trong tr­êng ca Thanh Th¶o 82 3.2.2.1 Ng«n ng÷ l·ng m¹n chñ nghÜa thêi chiÕn 84 3.2.2.2 Ng«n ng÷ siªu thùc thêi b×nh 87 3.3 HÖ thèng c¸c biÓu t­îng th¬ trong tr­êng ca Thanh Th¶o 90 3.3.1 MÆt ®Êt cá xanh vµ bÇu trêi löa ®á 91 3.3.2 Nói rõng vµ S«ng biÓn 101 3.3.3 B­íc ch©n vµ nh÷g nÎo ®­êng 104 KÕt luËn 109 Danh môc tµi liÖu tham kh¶o 112 6 PhÇn Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi 1.1 Thanh Th¶o lµ mét trong nh÷ng nhµ th¬ tr­ëng thµnh tõ cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü cøu n­íc cña d©n téc, mét c©y bót lu«n biÕt tù lµm míi m×nh b»ng nh÷ng s¸ng t¹o vµ c¸ch t©n ®éc ®¸o. DÊu Ên m¹nh mÏ mµ Thanh Th¶o gieo vµo lßng ng­êi ®äc lµ mét b¶n lÜnh t¸o b¹o, d¸m dÊn th©n tiªn phong trªn con ®­êng ®æi míi c¸ch nh×n vµ ph­¬ng thøc biÓu hiÖn. §ã kh«ng ph¶i lµ nh÷ng “dÊu ch©n trªn tr¶ng cá” thêi gian hiÒn lµnh, mµ lµ nh÷ng dÊu ch©n më lèi gi÷a ch«ng gai nhiÒu khi rím m¸u. Vµ chÝnh nh÷ng giät m¸u rá xuèng trªn con ®­êng t×m kiÕm ®· ®Ó l¹i nh÷ng ®ãa hoa s¸ng t¹o rùc rì s¾c mµu mµ nh÷ng ®ãa hoa ®Ñp nhÊt chÝnh lµ c¸c tr­êng ca cña «ng. Thanh Th¶o b­íc vµo cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü víi t©m nguyÖn ®­îc “tr¶ nghÜa ®êi m×nh b»ng m¸u”. T©m nguyÖn Êy cïng víi kh«ng khÝ hµo hïng cña nh÷ng ngµy “c¶ n­íc ra trËn ” ®· t¹o nªn ©m h­ëng chÝnh trong c¸c s¸ng t¸c cña «ng. 1.2. Tr­ëng thµnh tõ trong phong trµo th¬ trÎ nh÷ng n¨m cuèi cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü cøu n­íc, tiÕng th¬ Thanh Th¶o næi bËt lµ tiÕng nãi riªng, trung thùc cña mét thÕ hÖ cÇm sóng tù gi¸c tr­íc vËn mÖnh d©n téc vµ lÞch sö. Sau 1975, Thanh Th¶o dµnh nhiÒu t©m huyÕt cho viÖc ®æi míi th¬, lµm míi h×nh thøc biÓu ®¹t cña th¬, c¸ch t©n cÊu tróc th¬. Nh÷ng t¸c phÈm thµnh c«ng cña «ng cã sù gia t¨ng chÊt nghÜ, c¶m høng ph©n tÝch - triÕt luËn trªn mét cÊu tróc th¬ linh ®éng mµ l¹i kÕt dÝnh bëi m¹ch liªn t­ëng phãng tóng, tù do. Víi chÝn tr­êng ca vµ n¨m bµi th¬ dµi mang d¸ng dÊp tr­êng ca th× Thanh Th¶o cã ®Õn 14 “tr­êng ca”. ChØ xÐt riªng tr­êng ca ®· thÊy râ nh÷ng c¸ch t©n vµ nh÷ng s¸ng t¹o ®éc ®¸o cña t¸c gi¶ trong qu¸ tr×nh vËn ®éng cña thÓ lo¹i nµy. 7 NhiÒu bµi th¬ Thanh Th¶o ®i vµo v¨n tuyÓn, cã bµi ®­îc trÝch gi¶ng trong ch­¬ng tr×nh v¨n häc phæ th«ng trung häc, nhiÒu tr­êng ca Thanh Th¶o ®­îc t¸i b¶n liªn tôc. Tr­êng ca Thanh Th¶o ®· trë thµnh mét phÇn kh«ng thÓ thiÕu ®­îc trong nÒn th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i, viÖc t×m hiÓu thi ph¸p tr­êng ca cña Thanh Th¶o lµ mét ph­¬ng thøc tiÕp cËn vµ ®Þnh vÞ chç ®øng cña nhµ th¬ còng nh­ nh÷ng ®ãng gãp nghÖ thuËt cña nhµ th¬ trªn con ®­êng c¸ch t©n, ®æi míi th¬ ViÖt Nam ®­¬ng ®¹i. XuÊt ph¸t tõ quan niÖm ®ã, chóng t«i chän vÊn ®Ò “Thi ph¸p tr­êng ca Thanh Th¶o” lµm ®Ò tµi nghiªn cøu cho luËn v¨n cña m×nh. Cho ®Õn nay, ®· cã rÊt nhiÒu ý kiÕn, chuyªn luËn, luËn v¨n, luËn ¸n... bµn vÒ th¬ vµ tr­êng ca Thanh Th¶o: Trong bµi Thanh Th¶o - th¬ vµ tr­êng ca (1980), ThiÕu Mai chñ yÕu ®¸nh gi¸ vÒ phong c¸ch : “Th¬ Thanh Th¶o cã nh÷ng d¸ng riªng. §äc anh, dï chØ mét lÇn, thÊy ngay d¸ng Êy ”, t¸c gi¶ còng lµ ng­êi ®Çu tiªn nãi vÒ ®é mê nhße trong nghÜa th¬ Thanh Th¶o. Một trong những người quan tâm nhiều đến thơ Thanh Thảo là Mai Bá Ên, ông có rÊt nhiÒu viết về thơ Thanh Thảo. Tiêu biểu như: Quan niệm của Thanh Thảo về thơ; Thanh Thảo – ông hoàng của trường ca; Thanh Th¶o vµ nh÷ng tr¨n trë vÒ con ng­êi, Ng­êi lÝnh trong tr­êng ca Thu Bån, NguyÔn Khoa §iÒm vµ Thanh Th¶o; Cá xanh vµ löa ®á - mét ®èi lËp l«gic cña th¬ Thanh Th¶o... vµ míi ®©y (2008) lµ LuËn ¸n TiÕn sÜ V¨n häc §Æc tr­ng tr­êng ca Thu Bån, NguyÔn Khoa §iÒm vµ Thanh Th¶o. Trong nh÷ng bµi viÕt vµ c«ng tr×nh nghiªn cøu nµy, Mai B¸ Ên míi dõng l¹i ë viÖc chØ ra nh÷ng nÐt ®Æc tr­ng trong th¬ vµ tr­êng ca Thanh Th¶o. Gièng nh­ Mai B¸ Ên, L¹i Nguyªn ¢n còng chó ý ®Õn h×nh ¶nh ng­êi lÝnh trong th¬ Thanh Th¶o (DÊu ch©n nh÷ng ng­êi lÝnh trÎ vµ th¬ Thanh Th¶o, http: //lainguyenan.free.fr/Vanhoc/Dauchan.html ), cßn Chu V¨n S¬n l¹i khai th¸c th¬ Thanh Th¶o ë mét ph­¬ng diÖn kh¸c: ®ã lµ b¶n lÜnh nhµ th¬ vµ nh÷ng 8 nç lùc t×m tßi nghÖ thuËt (Thanh Th¶o nghÜa khÝ vµ c¸ch t©n, http://evan.nnexpress.net/News/phe-binh/phebinh/2004 /12/3B9A...) Trong Thanh Th¶o - nhµ th¬ cña nh÷ng c¸ch t©n ®Çy s¸ng t¹o, §ç Quang Vinh míi chó ý ®Õn yÕu tè c¸ch t©n vµ sù s¸ng t¹o trong th¬ Thanh Th¶o. Vò V¨n SÜ trong Th¬ 1975 - 1995, sù biÕn ®æi thÓ lo¹i (1995) cho r»ng: Thanh Th¶o lµ ng­êi ®i ®Çu trong sù “ph©n hãa cÊu tróc thÓ lo¹i tr­êng ca” nh»m tr÷ t×nh hãa yÕu tè tù sù. TrÇn M¹nh H¶o víi Cã mét thêi ®¹i míi trong th¬ ca (1996) nhËn xÐt: “LÇn ®Çu xuÊt hiÖn trªn thi ®µn... LËp tøc th¬ «ng trë thµnh mét hiÖn t­îng vµo n¨m 1974 vµ nèi dµi qua nh÷ng ngµy gi¶i phãng víi tr­êng ca Nh÷ng ng­êi ®i tíi biÓn”. TrÇn §×nh Sö trong bµi V¨n häc ViÖt Nam trong nh÷ng thËp kØ chuyÓn m×nh cho r»ng: Thanh Th¶o cã “ý thøc nh×n nhËn con ng­êi ë nhiÒu h­íng, nhiÒu chiÒu ®ang ®­îc nhiÒu nhµ v¨n chia sÎ. Trong V¨n ch­¬ng vµ c¶m luËn (1998), NguyÔn Träng T¹o nhÊn m¹nh tÝnh bÝ Èn, ®é mê nhße vÒ nghÜa trong th¬ Thanh Th¶o “th¬ anh kh«ng sê mã ®­îc. Nã lµ mét tia chíp tõ trêi cao lµm hiÖn lªn lung linh tÊt c¶ sù vËt xung quanh ta vèn ch×m trong bãng tèi bÝ mËt, råi vôt t¾t sau kho¶nh kh¾c”. Bïi C«ng Hïng trong Sù c¸ch t©n th¬ v¨n ViÖt Nam hiÖn ®¹i, (2000) tËp trung nhËn xÐt “tÝnh giao h­ëng, tÝnh phøc ®iÖu” cña th¬ Thanh Th¶o. Cßn trong Thanh Th¶o cßn nh÷ng bµi th¬ lÎ, (2007) NguyÔn ViÖt ChiÕn ghi nhËn vµ kh¼ng ®Þnh sù thµnh c«ng cña ThanhTh¶o ë c¶ th¬ tr­íc vµ sau chiÕn tranh... Tõ nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu trªn, chóng ta thÊy c¸c bµi viÕt chñ yÕu nghiªn cøu vÒ ®Æc ®iÓm tr­êng ca nãi chung, trong ®ã cã ®Ò cËp ®Õn Thanh Th¶o. Cßn nh÷ng bµi viÕt riªng vÒ Thanh Th¶o th× ®Ò cËp ®Õn c¶ th¬ vµ tr­êng ca. NÕu cã riªng cho tr­êng ca th× còng chØ ®Ò cËp ®Õn mét m¶ng nµo ®ã cña mét vµi tr­êng ca, hoÆc mét tr­êng ca mang tÝnh chÊt giíi thiÖu chung. VÊn ®Ò cÊu tróc thÓ lo¹i, c¸ch t©n nghÖ thuËt ®· ®­îc ®Ò cËp ®Õn song ch­a cã mét c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo ®Ò cËp ®Õn thi ph¸p tr­êng ca Thanh Th¶o mét c¸ch hÖ thèng. 9 2. Môc ®Ých nghiªn cøu Trªn c¬ së thµnh tùu cña nh÷ng ng­êi ®i tr­íc, luËn v¨n cè g¾ng ®­a ra mét kh¸i niÖm vÒ tr­êng ca vµ nh÷ng nÐt ®éc ®¸o trong thi ph¸p tr­êng ca Thanh Th¶o trong mèi t­¬ng quan víi tr­êng ca ViÖt Nam nh»m t×m ra phong c¸ch nghÖ thuËt riªng cña t¸c gi¶ vµ nh÷ng ®ãng gãp cña «ng trong qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa th¬ ca d©n téc. §ång thêi luËn v¨n còng cè g¾ng chØ ra nh÷ng ®Æc tr­ng c¬ b¶n trong thi ph¸p tr­êng ca Thanh Th¶o. 3. NhiÖm vô nghiªn cøu - Kh¶o s¸t tr­êng ca Thanh Th¶o, c¾t nghÜa nh÷ng thµnh c«ng cña «ng. Cô thÓ lµ chØ ra ®­îc: + Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi vµ thÕ giíi trong th¬ Thanh Th¶o + Nh÷ng yÕu tè thi ph¸p ®Æc thï trong tr­êng ca Thanh Th¶o 4. §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu 4.1 §èi t­îng nghiªn cøu Toµn bé tr­êng ca vµ mét sè bµi th¬ dµi mang d¸ng dÊp tr­êng ca cña Thanh Th¶o. Liªn hÖ víi c¸c tr­êng ca hiÖn ®¹i cña c¸c t¸c gi¶ kh¸c ®Ó cã c¸i nh×n ®èi s¸nh. 4.2. Ph¹m vi nghiªn cøu Nh÷ng yÕu tè thi ph¸p ®Æc thï trong tr­êng ca Thanh Th¶o. Tõ gãc nh×n quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi vµ xem xÐt trªn c¸c b×nh diÖn cÊu tróc, ng«n ng÷, biÓu t­îng... trong c¸c t¸c phÈm cña «ng. 10 5. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu LuËn v¨n sö dông c¸c ph­¬ng ph¸p cã tÝnh thao t¸c truyÒn thèng, bao gåm: - Ph­¬ng ph¸p thèng kª - Ph­¬ng ph¸p so s¸nh - ®èi chiÕu - Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch - tæng hîp 6. CÊu tróc cña luËn v¨n Ngoµi phÇn më ®Çu vµ phÇn kÕt luËn, luËn v¨n gåm 3 ch­¬ng: Ch­¬ng I: ThÓ lo¹i tr­êng ca vµ tr­êng ca Thanh Th¶o trong th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i Ch­¬ng II: Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi trong th¬ Thanh Th¶o Ch­¬ng III: Nh÷ng yÕu tè thi ph¸p ®Æc thï trong tr­êng ca Thanh Th¶o 11 PhÇn Néi dung CHƯƠNG 1: THỂ LOẠI TRƯỜNG ca VÀ tr­êng ca thanh th¶o TRONG THƠ VIỆT NAM HIỆN ĐẠI 1.1 Tr­êng ca 1.1.1 Nh÷ng quan niÖm vÒ tr­êng ca trªn thÕ giíi Trường ca lµ một thể lọai xuÊt hiÖn sím trong v¨n häc thÕ giíi. Trong lÞch sö ph¸t triÓn, tr­êng ca ®· ghi l¹i ®­îc nh÷ng giai ®o¹n hµo hïng, nh÷ng chiÕn c«ng vang déi cña c¸c d©n téc. BÊt k× mét ®Êt n­íc nµo còng mong cã ®­îc nh÷ng b¶n tr¸ng ca mu«n ®êi. Víi t­ c¸ch lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc mang ®Ëm chÊt sö thi, g¾n liÒn víi tinh thÇn d©n téc, tr­êng ca cã mét ý nghÜa rÊt ®Æc biÖt. Tõ thÓ lo¹i nµy chóng ta sÏ thÊy ®­îc sù vËn ®éng cña ý thøc céng ®ång, cña lÞch sö vµ sù vËn ®éng cña tr­êng ca trong tiÕn tr×nh v¨n häc d©n téc. Trªn thÕ giíi hiÖn nay tån t¹i kh¸ nhiÒu quan niÖm vÒ tr­êng ca * Hªghen quan niÖm: Th¬ ca lµ lÜnh vùc cao nhÊt cña nghÖ thuËt l·ng m¹n. Trong thÕ giíi th¬ ca Êy th× sö thi l¹i mang tÝnh khëi nguyªn, më ®Çu. Tuy nhiªn Hªghen chØ chÊp nhËn tr­êng ca víi t­ c¸ch lµ “th¸nh kinh cña mét d©n téc” ®èi víi nh÷ng tr­êng ca xuÊt hiÖn vÒ sau, ®ã lµ nh÷ng tr­êng ca chÝnh thøc - tr­êng ca ch©n chÝnh. Hªghen cho r»ng, tuy g¾n víi biÓu hiÖn céng ®ång d©n téc, song “sö thi tøc tr­êng ca, theo c¸ch gäi cña chóng ta hiÖn t¹i vÉn kh«ng kÐm mang tÝnh chÊt c¸ nh©n sinh ®éng vµ cô thÓ” vµ “kh«ng cã mét lo¹i th¬ nµo mµ trong ®ã chi tiÕt l¹i chiÕm mét ®Þa vÞ to lín nh­ trong tr­êng ca sö thi” * Qu¸ tr×nh h×nh thµnh lý thuyÕt thÓ lo¹i tr­êng ca ë Nga còng kh¸ phøc t¹p. Trong cuèn LÞch sö v¨n häc Nga (do nhãm t¸c gi¶ ViÖt Nam biªn so¹n) gäi Rótxlan vµ Liótmila lµ tr­êng ca vµ nhÊn m¹nh ®©y lµ mét ‘‘b¶n 12 tr­êng ca kiÓu míi, l·ng m¹n chñ nghÜa” ®ång thêi gäi t¸c phÈm Ng­êi tï C¸pcaz lµ “lo¹i tr­êng ca l·ng m¹n c¸ch m¹ng”. Cßn ë Puskin th× cã sù ®ång nhÊt gi÷a truyÖn th¬ vµ tr­êng ca. §Õn LÐcmontèp, Maiac«pxki vµ tõ nh÷ng n¨m 50 - 60 cña thÕ kØ XX, th× tÊt c¶ c¸c t¸c phÈm trÇn thuËt b»ng th¬ ®Òu ®­îc gäi lµ tr­êng ca. Nh­ng A.N.S«k«l«p cho r»ng: thÓ lo¹i tr­êng ca ®­îc hiÓu víi hµm nghÜa réng vµ «ng ph¶n ®èi viÖc sö dông réng r·i tªn gäi tr­êng ca cho bÊt k× mét t¸c phÈm trÇn thuËt b»ng th¬ nµo. Bëi theo «ng, Tr­êng ca lµ mét t¸c phÈm ca ngîi v× vËy nã mang tÝnh chÊt anh hïng. Cho dï mçi t¸c phÈm ®ã mang mét thÓ lo¹i ®Æc biÖt (biÕn thÓ) cña tr­êng ca, nh­ng vÉn mang ®Æc tr­ng chung lµ nh©n tè anh hïng, dï nh©n tè nµy xuÊt hiÖn ë mçi t¸c phÈm mét c¸ch kh¸c nhau. ViÖn sÜ Gulaiep quan niÖm tr­êng ca x¸c ®Þnh h¬n: “Tr­êng ca lµ nh÷ng t¸c phÈm gåm nhiÒu phÇn mang ®Æc tÝnh sö thi vµ tr÷ t×nh - tr­êng ca, ®ã lµ mét kÕ tôc trùc tiÕp cña sö thi cæ ®iÓn vµ anh hïng ca” [30, tr.233]. Quan niÖm vÒ truêng ca hiÖn ®¹i ë Nga cã rÊt nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau. Mét sè quan ®iÓm chØ chÊp nhËn nh÷ng tr­êng ca tr÷ t×nh vµ cho r»ng lo¹i tr­êng ca kÓ theo cèt truyÖn ®· lçi thêi. Tuy nhiªn nhiÒu ý kiÕn l¹i cho r»ng, tr­êng ca hiÖn ®¹i kh«ng thÓ chØ giíi h¹n ë h×nh thøc ®éc tho¹i tr÷ t×nh mµ vÉn cÇn ph¶i sö dông cèt truyÖn. * Tõ gi÷a thÕ kØ XI ®Õn cuèi thÕ kØ XII ®­îc xem lµ giai ®o¹n më ®Çu cña lÞch sö v¨n häc Ph¸p. §©y lµ giai ®o¹n ra ®êi cña nh÷ng tr­êng ca anh hïng cæ nhÊt nh­ Bµi ca R«land, Bµi ca Guilaure, ...Nh÷ng bµi th¬ dµi viÕt b»ng ng«n ng÷ th«ng tôc ®­îc gäi chung lµ “bµi ca anh hïng”. Giai ®o¹n nµy ng­êi ta ®ång nhÊt gi÷a c¸c kh¸i niÖm sö thi anh hïng, tr­êng ca anh hïng vµ bµi ca anh hïng. §Õn thÕ kØ XVIII, V«nte, t¸c gi¶ tiªu biÓu cña th¬ ca Ph¸p thêi ®¹i ¸nh s¸ng ®· s¸ng t¸c Anh hïng ca La Henriade (1728) vµ tr­êng ca Nµng trinh n÷ xø OrlÐan (1755). Tuy nhiªn b¶n anh hïng ca La Henriade l¹i mang d¸ng dÊp kh¸c víi kiÓu anh hïng ca thêi cæ cßn tr­êng ca Nµng trinh n÷ xø OrlÐan l¹i 13 ®­îc xem nh­ mét t¸c phÈm sö thi anh hïng hµi h­íc. Râ rµng ë ®©y vÉn cã sù ®ång nhÊt ranh giíi gi÷a sö thi vµ tr­êng ca. NghÜa lµ, chóng vÉn chØ lµ mét d¹ng cô thÓ cña sö thi anh hïng vµ tr­êng ca anh hïng. §Õn thÕ kØ XIX, Lamactin kh«ng gäi lµ tr­êng ca mµ chØ gäi lµ “mét t¸c phÈm th¬ ®å sé”. §Õn nöa sau thÕ kØ XIX, Victo Huyg« ®· s¸ng t¸c nhiÒu t¸c phÈm th¬ ®å sé nh­: TruyÒn k× c¸c thêi ®¹i, NghÖ thuËt lµm «ng, ...nh­ng vÉn kh«ng thÊy gäi lµ sö thi hay tr­êng ca. 1.1.2 Nh÷ng quan niÖm vÒ tr­êng ca ë ViÖt Nam Đến nay, khái niệm và thuật ngữ trường ca vẫn chưa được hiểu thống nhất. Có người dùng khái niệm trường ca để chỉ các tác phẩm sử thi, anh hùng ca. Có người coi những tác phẩm được viết bằng thơ, dung lượng lớn, thường có cốt truyện, hoặc sườn truyện trữ tình và chúng có thể được ca ngâm hoặc kể theo lối ngâm là trường ca. Số khác quan niệm, trường ca có 4 đặc điểm cơ bản sau: được viết bằng thơ; nội dung lớn, chia thành nhiều phần; chất trữ tình lấn át chất tự sự; cảm hứng ngợi ca trở thành điểm tựa chủ đạo và nhất thiết phải có nhạc điệu. ë ViÖt Nam, tr­êng ca víi t­ c¸ch lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc chuyªn nghiÖp, v¨n b¸c häc chØ thùc sù ph¸t triÓn trong nÒn v¨n häc hiÖn ®¹i. Tuy nhiªn nã ®· cã tiÒn ®Ò tõ xa x­a, tõ nh÷ng thÓ lo¹i nh­ khan, mo, sö thi T©y Nguyªn, diÔn ca lÞch sö, cho ®Õn c¸c truyÖn th¬ N«m khuyÕt danh hoÆc cã t¸c gi¶, nh÷ng bµi th¬ dµi...Trong nÒn v¨n häc hiÖn ®¹i, c¸ch nh×n nhËn vÒ thÓ lo¹i tr­êng ca còng rÊt kh¸c nhau. Cã ng­êi cho r»ng nã kh«ng tån t¹i, nghÜa lµ kh«ng xøng ®¸ng trë thµnh mét thÓ lo¹i tån t¹i ®éc lËp. Tuy nhiªn, trªn thùc tÕ thÓ lo¹i tr­êng ca vÉn lu«n tån t¹i, dï s«i næi nh­ thêi chèng Mü hay b×nh lÆng nh­ giai ®o¹n sau nµy, dï cã rÊt nhiÒu quan niÖm kh¸c nhau vÒ nã. * Trong MÊy suy nghÜ vÒ thÓ tr­êng ca, L¹i Nguyªn ¢n cho r»ng: Tr­êng ca cã kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh réng lín, nã lµ n¬i gÆp gì, dung hîp cña c¸c ph­¬ng thøc tù sù vµ tr÷ t×nh. Cã thÓ t×m thÊy ë tr­êng ca c¸c yÕu tè cña 14 truyÖn, th¬, kÞch, kÝ....vµ tuy th¬ kh«ng lµm nhiÖm vô cña tiÓu thuyÕt hay kÝ sù nh­ng nã vÉn kh«ng ngõng t¨ng c­êng bÒ réng ph¶n ¸nh. Thùc tÕ ®êi sèng phong phó vµ ®a d¹ng cÇn ®­îc ph¶n ¸nh mét c¸ch quy m« kh«ng chØ b»ng kÞch hay tiÓu thuyÕt mµ cßn b»ng c¸c tËp tr­êng ca. *Trong Tr­êng ca vµ ng­êi viÕt tr­êng ca, Ph¹m Ngäc C¶nh sau khi lý gi¶i nÒn t¶ng ra ®êi cña tr­êng ca, ®Æc biÖt lµ vai trß cña ng­êi viÕt ®· kÕt luËn: “Tr­êng ca ph¶i lµ mét sù kh¸i qu¸t néi dung réng lín, mét c¸ch thÓ hiÖn ®a d¹ng nh­ng cßn ph¶i lµ mét lùc hÊp dÉn ®éc ®¸o”. * Trªn c¬ së tiÕp thu nh÷ng thµnh tùu nghiªn cøu lý luËn vÒ tr­êng ca trong v¨n häc Nga, Hoµng Ngäc HiÕn trong N¨m bµi gi¶ng vÒ thÓ lo¹i, ®· kh¸i qu¸t: Tr­êng ca lµ thuËt ng÷ v¨n häc dÞch tõ ch÷ poema cña Nga “cã thÓ hiÓu víi mét nghÜa rÊt réng” vµ “ tr­êng ca cßn cã mét nghÜa x¸c ®Þnh h¬n, chØ mét thÓ lo¹i t¸c phÈm th¬ ®Æc biÖt cã ®Æc tr­ng néi dung x¸c ®Þnh” ®ång thêi “Tr­êng ca lµ mét thÓ lo¹i lín víi hai nghÜa: cã néi dung lín vµ mang “néi dung lín”... Tr­êng ca hiÖn ®¹i ph¸t triÓn víi xu h­íng nguyªn t¾c tr÷ t×nh lÊn ¸t nguyªn t¾c tù sù”. Tõ nh÷ng lý lÏ ®ã «ng ®i ®Õn kÕt luËn: “Tr­êng ca lµ ca nh­ng tr­êng ca hiÖn ®¹i ®ßi hái chÊt th¬”. * M· Giang L©n trong Tr­êng ca, vÊn ®Ò thÓ lo¹i, l¹i ®Æc biÖt chó ý ®Õn “®iÒu kiÖn sinh ho¹t, ý thøc x· héi vµ tr×nh ®é thÈm mü cña thêi ®¹i mµ thÓ lo¹i Êy tån t¹i” vµ khi ph©n tÝch mèi quan hÖ gi÷a sö thi vµ tiÓu thuyÕt, ph©n biÖt gi÷a th¬ dµi vµ tr­êng ca «ng qu¶ quyÕt r»ng: “§­êng ®i cña sö thi lµ sö thi ®Õn tiÓu thuyÕt. Cßn th¬ tr÷ t×nh lµ c¸i n«i cña th¬ dµi vµ tr­êng ca. Tr­êng ca ®· tiÕp thu, vËn dông vµ s¸ng t¹o nªn c¸c yÕu tè c¬ b¶n cña th¬ tr÷ t×nh vµ sö thi nghÜa lµ kÕt hîp c¶ hai ph­¬ng thøc biÓu hiÖn: tù sù vµ tr÷ t×nh”. * Anh Ngäc trong H·y ®­a cho t«i mét t­ t­ëng cho r»ng: “Tr­êng ca kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i bao hµm ®é dµi vËt chÊt, mµ nã n»m trong c¸i môc ®Ých vµ qu¸ tr×nh phÊn ®Êu nhÊt qu¸n ®Ó ®¹t môc ®Ých ®ã’’ vµ quan träng nhÊt lµ tÝnh t­ t­ëng cña t¸c phÈm. 15 * Trªn T¹p chÝ v¨n häc sè 6 (1982), Vò §øc Phóc cho r»ng ‘‘Tr­êng ca lµ mét thuËt ng÷ v¨n häc míi, ch­a chÝnh x¸c, ch­a æn ®Þnh, ®Ó chØ c¸c s¸ng t¸c th¬ dµi’’. * Trong VÒ mét ®Æc tr­ng thi ph¸p th¬ ViÖt Nam 1945 - 1995, Vò V¨n Sü nhËn xÐt: “VÒ b¶n chÊt, tr­êng ca kh¸c víi truyÖn th¬ truyÒn thèng, kh¸c víi tr­êng ca cæ ®iÓn (khan, diÔn ca lÞch sö...) nh­ng l¹i gÇn víi th¬ tr­êng thiªn, th¬ tr÷ t×nh”. * Ngay tõ ®Çu NguyÔn Träng T¹o ®· nghi ngê vÒ tÝnh kh¶ thi cho viÖc ®Þnh nghÜa tr­êng ca. ¤ng chÊp nhËn cã hai lo¹i tr­êng ca lµ cã cèt truyÖn vµ kh«ng cã cèt truyÖn nh­ng ®Òu gÆp nhau ë ®iÓm chung lµ: ‘‘ph¶i ph¶n ¸nh ®­îc nh÷ng sù kiÖn lÞch sö cã ý nghÜa réng lín vµ soi s¸ng ®­îc cuéc sèng cña nh©n d©n trong toµn bé tÝnh ®a d¹ng cña nã’’. * TrÇn Ngäc V­¬ng trong ‘‘VÒ thÓ lo¹i tr­êng ca vµ tÝnh chÊt cña nã’’ ®· nãi: TÝnh chÊt ‘‘tÇm cì ’’ cña thÓ lo¹i tr­êng ca lµ ë ‘‘dung l­îng c¶m høng... Mét c¶m høng lín nh­ vËy chØ cã thÓ xuÊt hiÖn ë mét thêi ®¹i c¸ch m¹ng. Ph¹m trï c¸i cao th­îng, c¸i anh hïng vµ c¸i bi kÞch ®Òu cã thÓ t×m thÊy chç ®øng ch¾c ch¾n trong thÓ lo¹i nµy’’. Cßn vÒ sù vËn ®éng cña thÓ lo¹i t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh : Tr­êng ca sèng m·i víi h×nh thøc thÝch hîp ë mçi thêi [65, tr.129]. * TrÇn §¨ng XuyÒn quan niÖm: Tr­êng ca ‘‘cã kh¶ n¨ng «m chøa, tæng hîp nhiÒu h×nh thøc, thÓ lo¹i kh¸c nhau, võa ®Ëm ®µ tÝnh chÊt tr÷ t×nh, võa giµu chÊt suy nghÜ, triÕt lý’’ [66, tr.123-124]. KÕt luËn : Tõ mét sè quan niÖm vÒ tr­êng ca nªu trªn, ta cã thÓ kh¸i qu¸t vÒ qu¸ tr×nh ra ®êi vµ ph¸t triÓn quan niÖm tr­êng ca ë ViÖt Nam nh­ sau: Tªn gäi tr­êng ca cã nguån gèc tõ v¨n häc ph­¬ng T©y. ë ViÖt Nam, mét thêi ta dïng nã ®Ó chØ c¸c sö thi d©n gian, råi dÇn dÇn ®­îc dïng ®Ó gäi tªn nh÷ng t¸c phÈm th¬ hiÖn ®¹i dµi h¬i cã dung l­îng lín, sù kiÖn bao qu¸t vµ quy m« c¶m xóc, t­ t­ëng lín. 16 Nh­ vËy cã hai c¸ch hiÓu vÒ tr­êng ca, theo quan niÖm réng (gäi chung c¶ sö thi, truyÖn th¬ vµ th¬ dµi) cã dung l­îng lín lµ ®Æc ®iÓm quan träng nhÊt cña tr­êng ca; theo quan niÖm hÑp: Tr­êng ca lµ kh¸i niÖm dïng ®Ó chØ nh÷ng t¸c phÈm th¬ cã dung l­îng lín vÒ néi dung vµ nghiªng vÒ h­íng tr÷ t×nh hãa mäi yÕu tè tù sù víi mét cÊu tróc nghÖ thuËt phøc hîp. Trªn thùc tÕ s¸ng t¸c, trong nh÷ng thËp niªn gÇn ®©y (®Æc biÖt tõ cuèi thËp niªn 80 cña thÕ kû XX vÒ sau), tr­êng ca ®· gi¶m dÇn tÝnh sö thi, hoµnh tr¸ng vµ nghiªng vÒ néi dung ®êi t­, thÕ sù. 1.1.3 C¸c kh¸i niÖm Tr­êng ca, Th¬ vµ TruyÖn th¬ Trong sù hiÖn h÷u cña c¸c thÓ th¬, tr­êng ca, th¬ dµi vµ truyÖn th¬, c¸c ®Æc ®iÓm cÇn ph©n biÖt: §Òu lµ nh÷ng t¸c phÈm dµi h¬i, truyÖn th¬ cã nh©n vËt, cèt truyÖn, t¸c gi¶ th­êng khuÊt lÊp ®»ng sau; Th¬ dµi th× chñ yÕu bµy tá nh÷ng suy c¶m cña t¸c gi¶ - c¸i t«i tr÷ t×nh béc lé trùc tiÕp. Hai thÓ tµi nµy cã ®­êng biªn kh¸ râ, dÔ ph©n biÖt. Nh­ng gi÷a th¬ dµi vµ tr­êng ca (®Æc biÖt lµ tr­êng ca hiÖn ®¹i) ®Òu lÊy c¸i m¹ch tr÷ t×nh lµm c¸i s­ên chÝnh ®Ó ph¸t triÓn. NÕu lÊy c¸i chç ®øng c¸ nh©n, sù ph¸t ng«n cña t¸c gi¶ lµm tiªu chÝ ph©n biÖt th× ®«i khi kh«ng râ rµng, dÔ nhÇm lÉn, v× chóng ®Òu liªn kÕt víi nhau xung quanh chñ ®Ò b»ng nh÷ng suy c¶m tr÷ t×nh, t©m lý, triÕt lý cña t¸c gi¶ dÉu cã nhiÒu ch­¬ng ®o¹n ph©n khóc ch¨ng n÷a. ë ®©y, chç dùa duy nhÊt ®Ó b¸m vµo mµ ph©n biÖt ®ã lµ mét t­ duy h­íng vÒ tinh thÇn cao c¶ víi c¶m høng sö thi, ca ngîi nh÷ng g× mang tÝnh lý t­ëng cao ®Ñp, víi tÝnh c¸ch vÜ ®¹i cña nh©n d©n, d©n téc. Nãi c¸ch kh¸c, c¸i t«i tr÷ t×nh trùc c¶m ®Òu cã trong th¬ dµi vµ tr­êng ca tr÷ t×nh, nh­ng kh¸c vÒ chÊt, c¸i t«i tr÷ t×nh trong tr­êng ca chÝnh lµ chñ thÓ tr÷ t×nh mang s¾c th¸i céng ®ång, thÓ hiÖn tÝnh lý t­ëng cao ®Ñp cña céng ®ång, s¾c th¸i c¸ nh©n kh«ng lé râ nh­ trong th¬. Víi c¸ch hiÓu: “Tr­êng ca lµ t¸c phÈm th¬ cã dung l­îng lín, th­êng cã cèt truyÖn tù sù hoÆc tr÷ t×nh. Tr­êng ca còng ®­îc dïng ®Ó gäi c¸c t¸c phÈm sö 17 thi thêi cæ vµ thêi trung ®¹i, khuyÕt danh hoÆc cã t¸c gi¶ ” [13, tr.319-320], th× nhiÒu t¸c phÈm thùc chÊt lµ truyÖn th¬ hoÆc th¬ dµi, thËm chÝ lµ diÔn ca vÉn ®­îc gäi lµ tr­êng ca. ThÓ lo¹i tr­êng ca mµ chóng ta nghiªn cøu ë ®©y chÝnh lµ nh÷ng t¸c phÈm th¬ theo h­íng tù sù ®­îc tr÷ t×nh hãa b»ng mét cÊu tróc nghÖ thuËt phøc hîp vµ hoµnh tr¸ng c¶ vÒ ph­¬ng diÖn néi dung vµ h×nh thøc. Tuy nhiªn trªn thùc tÕ s¸ng t¸c, nhiÒu nhµ nghiªn cøu ®· t×m ra sù kh¸c biÖt cña chóng, tõ ®ã n¶y sinh nhiÒu cuéc tranh luËn bµn b¹c vÒ thÓ lo¹i v¨n häc ®Æc biÖt nµy, mµ ®Õn nay vÉn ch­a cã mét c«ng tr×nh nµo ®­a ®Õn mét kÕt qu¶ hoµn chØnh. V× vËy sù ph©n biÖt cña chóng t«i ë ®©y còng chØ mang tÝnh chÊt t­¬ng ®èi. * Tr­êng ca vµ th¬ tr÷ t×nh Th¬ tr÷ t×nh vµ tr­êng ca kh¸c nhau ë dung l­îng ng¾n dµi vµ dung l­îng néi dung hiÖn thùc ph¶n ¸nh còng nh­ c¶m xóc. C¶ th¬ tr÷ t×nh vµ tr­êng ca ®Òu b¾t nguån tõ c¶m xóc, nh­ng c¶m xóc cña mét bµi th¬ cã thÓ t¾t ®i trong chíp nho¸ng sau khi bµi th¬ kÕt thóc. Cßn nguån m¹ch c¶m xóc cao ®é cña tr­êng ca ph¶i l©u bÒn, ph¶i ®­îc kh¬i dËy m¹nh mÏ trong suèt chiÒu dµi cña b¶n tr­êng ca víi néi dung ph¶n ¸nh ®a diÖn vµ trÝ t­ëng t­îng ®a chiÒu vµ mét trÝ tuÖ ®ñ tÇm v¨n hãa lÞch sö xuyªn suèt trong qu¸ tr×nh s¸ng t¹o. Cã nh÷ng thÓ th¬ kh«ng thÓ tù nã ®éc lËp lµm ph­¬ng tiÖn ph¶n ¸nh trong mét bµi th¬ v× dÔ g©y nhµm ch¸n, nh­ng l¹i cã thÓ ®øng rÊt v÷ng vµng c¶ mét ®o¹n dµi trong mét tr­êng ca, v× tr­íc vµ sau nã ®­îc sù b¶o bäc, “trî gióp” cña rÊt nhiÒu thÓ th¬ kh¸c. Nh­ vËy, tr­êng ca chÝnh lµ sù më réng dung l­îng vµ cÊu tróc cña th¬ tr÷ t×nh bëi: cã rÊt nhiÒu bµi th¬ lÎ n»m trong tr­êng ca vµ cã thÓ t¸ch mét ®o¹n th¬ trong tr­êng ca ra khái chØnh thÓ mµ nã vÉn tån t¹i nh­ mét bµi th¬ ®éc lËp. (VÝ dô: khóc mét trong ch­¬ng mét: ChiÕc ¸o ng¾n trong tr­êng ca Nh÷ng ng­êi ®i tíi biÓn cña Thanh Th¶o: ch­¬ng §Êt n­íc trong 18 tr­êng ca MÆt ®­êng kh¸t väng cña NguyÔn Khoa §iÒm; ®o¹n th¬ cã nhan ®Ò VÜnh biÖt trong tr­êng ca MÆt trêi trong lßng ®Êt cña TrÇn M¹nh H¶o...). Nh­ vËy, cã thÓ nãi, tr­êng ca vµ th¬ tr÷ t×nh gièng nhau ë chç: ®Òu lµ th¬, ®iÓm kh¸c nhau c¬ b¶n lµ tr­êng ca ®· thùc hiÖn tèt chøc n¨ng ‘‘tù sù ®­îc tr÷ t×nh hãa” nh÷ng “néi dung lín” mang tÝnh sö thi cña thêi ®¹i mµ th¬ tr÷ t×nh kh«ng thùc hiÖn ®­îc. Cho nªn tr­êng ca lµ hÖ qu¶ cña sù më réng quy m« tr÷ t×nh cña th¬ tr÷ t×nh. ChÝnh v× lÏ ®ã mµ tr­êng ca hiÖn ®¹i cã søc sèng l©u bÒn, cho dï nã vÉn tù sù vÒ nh÷ng “néi dung lín” mang tÝnh sö thi thêi hiÖn ®¹i. * Ph©n biÖt tr­êng ca víi th¬ dµi Th¬ dµi thùc chÊt lµ th¬ tr÷ t×nh nh­ng më réng ph¹m vi ph¶n ¸nh hiÖn thùc b»ng c¸ch t¨ng c­êng yÕu tè tù sù, v× thÕ trong mét thêi gian dµi chóng ta ®· ®¸nh ®ång th¬ dµi vµ tr­êng ca. ë ®©y, chóng ta cã thÓ ph©n biÖt, th¬ dµi lµ th¬ tr÷ t×nh níi réng tr­êng ®é. NghÜa lµ th¬ dµi còng lµ th¬, nh­ng ®Ó ph¶n ¸nh néi dung réng lín, nhµ th¬ ph¶i níi dµi ®é réng lín cña h×nh thøc th¬ ®Ó chuyÓn t¶i ®­îc hÕt néi dung réng lín ®ã. Tuy nhiªn, dung l­îng cña mét bµi th¬ dµi còng cã giíi h¹n nhÊt ®Þnh v× trong th¬ dµi h×nh bãng “nh©n vËt” kh«ng lÊn ¸t ®­îc c¸i t«i cña th¬ tr÷ t×nh. Nh­ vËy, chóng ta cã thÓ ph©n biÖt tr­êng ca vµ th¬ dµi nh­ sau: NÕu th¬ dµi lµ sù më réng dung l­îng cña th¬ tr÷ t×nh ë møc ®é vÉn cßn ®­îc gäi lµ th¬ th× tr­êng ca còng lµ sù më réng dung l­îng cña th¬ tr÷ t×nh nh­ng “l­îng” më réng nµy ®· tÝch lòy ®ñ ®Ó biÕn thµnh mét “chÊt” míi: thÓ lo¹i tr­êng ca. Nã hoµn toµn kh«ng ph¶i th¬ tr÷ t×nh mµ cã kh¶ n¨ng nhËn th¬ tr÷ t×nh nh­ mét thµnh tè trong chØnh thÓ t¸c phÈm tr­êng ca. * Ph©n biÖt tr­êng ca víi truyÖn th¬ 19 Nh×n l¹i tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam, ta thÊy truyÖn th¬ N«m lµ thÓ lo¹i ph¸t triÓn ®Õn ®Ønh cao vµ lµm nªn diÖn m¹o v¨n häc trung ®¹i. Ng­êi ViÖt vèn lµ c­ d©n n«ng nghiÖp lóa n­íc, thuéc lo¹i h×nh v¨n hãa gèc n«ng nghiÖp ®iÓn h×nh cho nªn rÊt m¹nh vÒ t­ duy tæng hîp vµ yÕu trong t­ duy ph©n tÝch, cã thiªn h­íng duy c¶m h¬n duy lý, träng t×nh h¬n träng lý. V× lÏ ®ã, ng­êi ViÖt träng th¬ h¬n v¨n, xem th¬ lµ lo¹i h×nh nghÖ thuËt siªu phµm nhÊt trong mäi lo¹i h×nh v¨n häc nghÖ thuËt. Ch÷ viÕt cña ng­êi ViÖt cæ sím bÞ hñy diÖt bëi ©m m­u ®ång hãa cña ngo¹i x©m, c¸c lo¹i ch÷ H¸n, ch÷ N«m sau nµy l¹i qu¸ khã häc, khã phæ cËp, nªn sè l­îng ng­êi biÕt ch÷ trong x· héi ViÖt Nam giai ®o¹n tr­íc c¸ch m¹ng th¸ng T¸m - 1945 t­¬ng ®èi thÊp. V× vËy, nh÷ng s¸ng t¸c mµ hä ­a thÝch lµ nh÷ng s¸ng t¸c viÕt b»ng th¬, cã vÇn, cã nhÞp, dÔ truyÒn miÖng. Do xuÊt ph¸t tõ ®Æc tr­ng v¨n hãa nµy mµ trong tiÕn tr×nh hiÖn ®¹i hãa nÒn v¨n häc ViÖt Nam vµo ®Çu thÕ kØ XX ®· x¶y ra hiÖn t­îng “sèng l¹i” cña truyÖn th¬ sau khi tiÓu thuyÕt b»ng v¨n xu«i hiÖn ®¹i xuÊt hiÖn vµ kh«ng ®­îc ng­êi ®äc chÊp nhËn. (TruyÖn thÇy La za r« PhiÒn cña NguyÔn Träng Qu¶n võa ra ®êi, kh«ng ®­îc b¹n ®äc ®ãn nhËn vµ bÞ ch×m ngay vµo quªn l·ng). Cho ®Õn khi v¨n xu«i cña nhãm Tù lùc v¨n ®oµn ra ®êi chiÕm lÜnh ®­îc v¨n ®µn, truyÖn th¬ míi lui vµo im lÆng. Thùc tÕ cho thÊy, v¨n xu«i Tù lùc v¨n ®oµn th¾ng thÕ do l­îng ng­êi ®äc ë ®« thÞ (trÝ thøc tiÓu t­ s¶n, tiÓu th­¬ng thµnh thÞ) chø qu¶ng ®¹i quÇn chóng c«ng n«ng th× vÉn cßn mª truyÖn th¬. V× thÕ khi b­íc vµo kh¸ng chiÕn víi khÈu hiÖu “®¹i chóng hãa’’ v¨n häc ®Ó phôc vô c«ng, n«ng binh, truyÖn th¬ ®ét nhiªn sèng l¹i. §iÒu ®Æc biÖt lµ truyÖn th¬ ®­îc sèng l¹i b»ng chÝnh s¸ng t¸c cña c¸c nhµ th¬ hiÖn ®¹i nh­: Huy CËn, TÕ Hanh, NguyÔn BÝnh, Hoµng CÇm…§iÒu nµy cho thÊy, chøc n¨ng thÓ lo¹i tr­íc yªu cÇu hiÖn thùc lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh ®èi víi v¨n häc. Cã nghÜa lµ, do tÝnh “b¶o thñ” cña c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa mµ trong lÞch sö v¨n häc n­íc ta, truyÖn th¬ cø sèng dai d¼ng trong khi thùc tÕ nã ®· hoµn thµnh “sø m¹ng thÓ lo¹i” tõ v¨n häc trung ®¹i. ChØ sèng chø kh«ng thÓ ph¸t triÓn cao h¬n truyÖn th¬ N«m 20 truyÒn thèng v× b¶n chÊt truyÖn th¬ lµ tù sù - tr÷ t×nh vÒ ®Ò tµi thÕ sù, ®êi t­, kh«ng thÓ ®ñ søc hoµnh tr¸ng hãa hiÖn thùc sö thi. V× lÏ ®ã mµ cho ®Õn nay, tÊt c¶ c¸c truyÖn th¬ hiÖn ®¹i ®Òu kh«ng cßn sèng ®­îc mµ duy chØ cã truyÖn th¬ N«m truyÒn thèng lµ tån t¹i vÜnh viÔn víi thêi gian (“TruyÖn KiÒu” cña NguyÔn Du, truyÖn “Lôc V©n Tiªn” cña NguyÔn §×nh ChiÓu…). Nh­ vËy ta dÔ dµng nhËn ra sù gièng vµ kh¸c nhau cña truyÖn th¬ vµ tr­êng ca. C¶ truyÖn th¬ vµ tr­êng ca ®Òu ®­îc viÕt b»ng th¬, nh­ng truyÖn th¬ nghiªng vÒ phÝa tù sù kÕt hîp víi tr÷ t×nh trªn nÒn mét cèt truyÖn vµ nh©n vËt cã tÝnh c¸ch, trong khi tr­êng ca l¹i tr÷ t×nh hãa c¸c yÕu tè tù sù mµ kh«ng cÇn cèt truyÖn hoµn chØnh, kh«ng cÇn h×nh t­îng nh©n vËt ®iÓn h×nh, mµ chØ kh¬i gîi nh÷ng con ng­êi, nh÷ng sù kiÖn mang ®Ëm chÊt th¬. Cã thÓ thÊy r»ng, truyÖn th¬ lµ nh÷ng t¸c phÈm v¨n xu«i cã cèt truyÖn, nh©n vËt hoµn chØnh theo lèi truyÒn thèng, cßn tr­êng ca nh­ lµ nh÷ng t¸c phÈm th¬ kh«ng cã cèt truyÖn, nh©n vËt râ nÐt, ®ang lµm nªn ®iÓm nhÊn ®æi míi trong v¨n xu«i ViÖt Nam ®­¬ng ®¹i. Theo Tõ ®iÓn thuËt ng÷ V¨n häc [13, tr.319-320]. Tr­êng ca lµ t¸c phÈm th¬ cã dung l­îng lín, th­êng cã cèt truyÖn tù sù hoÆc tr÷ t×nh. Tr­êng ca còng ®­îc dïng ®Ó gäi c¸c t¸c phÈm sö thi thêi cæ vµ thêi trung ®¹i, khuyÕt danh hoÆc cã t¸c gi¶. Nhìn chung, các nhà nghiên cứu và phê bình đều xem Tr­êng ca lµ mét t¸c phÈm ®­îc viÕt b»ng th¬ trªn ph­¬ng thøc kÕt hîp nhuÇn nhuyÔn hai yÕu tè tù sù vµ tr÷ t×nh, cã tÝnh hoµnh tr¸ng vÒ c¶ ph­¬ng diÖn néi dung t­ t­ëng vµ cÊu tróc nghÖ thuËt t¸c phÈm, ®­îc nhµ th¬ viÕt nªn b»ng mét dung l­îng c¶m høng m¹nh mÏ, c¶m xóc tu«n trµo, g¾n liÒn víi nh÷ng biÕn ®éng lín lao cña lÞch sö, cña d©n téc vµ thêi ®¹i. 1.2. Tr­êng ca Thanh Th¶o trong tiÕn tr×nh th¬ ViÖt Nam ®­¬ng ®¹i 1.2.1 Th¬ Thanh Th¶o thêi chèng Mü