Tài liệu Thế giới nhân vật trong truyện ngắn nguyễn khải

-1- LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Phạm Quang Long người thầy đã hướng dẫn, chỉ bảo, giúp đỡ em rất chu đáo, nhiệt tình, trách nhiệm trong suốt quá trình thực hiện đề tài này. Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong tổ bộ môn Lý luận văn học, khoa Ngữ văn, phòng Sau đại học - Trường ĐH Sư phạm Hà NộiII đã tạo điều kiện và giúp đỡ, động viên em trong quá trình học tập và nghiên cứu. Tôi xin chân thành cảm ơn tất cả bạn bè, đồng nghiệp và những người thân trong gia đình đã dành cho tôi sự quan tâm, giúp đỡ, sẻ chia về mọi mặt trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành khoá học. Hà Nội, ngày 25 tháng 11 năm 2011 Tác giả luận văn Phạm Thị Hoà -2- LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và không trùng lặp với các đề tài khác. Tôi cũng xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đã được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày 25 tháng 11 năm 2011 Tác giả luận văn Phạm Thị Hoà -3- MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 5 1. Lí do chọn đề tài ....................................................................................... 5 2. Lịch sử vấn đề ........................................................................................... 6 3. Mục đích nghiên cứu .............................................................................. 10 4. Nhiệm vụ nghiên cứu.............................................................................. 10 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.......................................................... 10 5.1. Đối tượng nghiên cứu......................................................................... 10 5.2. Phạm vi nghiên cứu............................................................................ 11 6. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................... 11 7. Dự kiến đóng góp mới ............................................................................ 11 NỘI DUNG ................................................................................................. 12 Chương 1. ................................................................................................... 12 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT VỀ NHÂN VẬT VĂN HỌC VÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN VIỆT NAM HIỆN ĐẠI .............................................................................................................. 12 1.1. Khái niệm nhân vật văn học và vai trò của nhân vật văn học.............. 12 1.1.1. Phương diện từ ngữ ..................................................................... 12 1.1.2. Một số quan niệm về nhân vật trong nghiên cứu lí luận văn học .. 12 1.2. Vai trò của nhân vật văn học .............................................................. 15 1.3. Loại hình nhân vật văn học ................................................................ 16 1.3.1. Nhân vật chính, nhân vật trung tâm, nhân vật phụ ....................... 16 1.3.2. Nhân vật chính diện và nhân vật phản diện.................................. 17 1.3.3. Phân loại theo hình thức cấu trúc nhân vật .................................. 18 1.4. Một số đặc điểm cơ bản của nhân vật trong truyện ngắn Việt Nam hiện đại (từ 1945 đến nay) ................................................................................ 20 1.4.1. Nhân vật trong truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 ...... 20 1.4.1.1.Nhân vật truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945 - 1954 .......... 20 1.4.1.2. Nhân vật truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1954 – 1975 ......... 22 1.4.2. Nhân vật trong truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1975 đến nay .... 24 Chương 2. ................................................................................................... 26 -4- QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƯỜI VÀ CÁC LOẠI NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN KHẢI................................... 26 2.1. Quan niệm nghệ thuật về con người trong truyện ngắn Nguyễn Khải. 26 2.1.1. Khái quát về “quan niệm nghệ thuật về con người” .................... 26 2.1.2. Quan niệm nghệ thuật về con người trong truyện ngắn Nguyễn Khải ....................................................................................................... 29 2.1.2.1. Quan niệm nghệ thuật về con người trong truyện ngắn Nguyễn Khải trước 1975 ................................................................................. 29 2.1.2.2. Quan niệm nghệ thuật về con người trong truyện ngắn Nguyễn Khải kể từ 1975 đến nay..................................................................... 31 2.2. Đặc điểm nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Khải ........................... 37 2.2.1. Nhân vật tư tưởng ........................................................................ 37 2.2.2. Nhân vật loại hình........................................................................ 49 2.2.3. Nhân vật lạc thời.......................................................................... 53 2.2.4. Nhân vật tha hóa.......................................................................... 59 2.2.5. Những con người đẹp của đất Hà thành....................................... 62 2.2.6. Nhân vật “tôi” với bao nỗi niềm trăn trở .................................... 65 Chương 3. ................................................................................................... 71 NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN KHẢI ......................................................................................... 71 3.1. Khắc họa nhân vật từ nhiều điểm nhìn ............................................... 71 3.1.1. Khái niệm điểm nhìn trần thuật.................................................... 71 3.1.2. Khắc họa nhân vật bằng những điểm nhìn nghệ thuật đa dạng, giọng điệu đa thanh ............................................................................... 71 3.2. Cá tính hóa nhân vật bằng ngôn ngữ .................................................. 77 3.2.1. Ngôn ngữ đối thoại như là chất vấn ............................................. 77 3.2.2. Lời thoại như một phương thức bộc lộ cá tính nhân vật ............... 80 3.3. Miêu tả tâm lý nhân vật với những biến thái rung động tinh vi........... 84 3.3.1. Tâm lý nhân vật xét ở phương diện cá nhân ................................. 84 3.3.2. Miêu tả tâm lý đám đông.............................................................. 88 3.4. Thủ pháp tương phản trong khắc họa nhân vật ................................... 90 KẾT LUẬN ................................................................................................. 95 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ........................................ 100 TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................ 101 -5- MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Nhân vật là một trong những phương diện quan trọng bậc nhất của tác phẩm văn học . Do vậy, nghiên cứu văn chương từ góc độ này sẽ làm sáng tỏ nhiều điều về thể loại, trào lưu, quan niệm văn học, phong cách sáng tạo.... Bởi xét đến cùng, văn học không thể thiếu vắng nhân vật. Nhân vật là phương tiện cơ bản để qua đó nghệ sĩ miêu tả và thể hiện quan niệm của mình về đời sống. Có thể thấy, văn học ở bất kỳ thời đại nào, trong bất kỳ loại thể nào cũng đều phản ánh mối quan hệ rất mật thiết của nó đối với đời sống. Và nhằm thể hiện được những bức tranh sinh động của đời sống, văn học phải mượn đến nhân vật (những chủ thể nhất định) để mô hình hóa thực tại. Như thế, việc chiếm lĩnh các mặt giá trị của tác phẩm sẽ khó có thể thực hiện được nếu không tìm hiểu phương diện nhân vật – một trong những thành quả nghệ thuật quan trọng trong sáng tác của mỗi nhà văn. 1.2. Nguyễn Khải (1930 - 2008) là một trong những nhà văn tiêu biểu của nền văn học Việt Nam hiện đại. Sáng tác của ông gồm nhiều thể loại: truyện ngắn, tiểu thuyết, kịch, ký, tạp văn. Ở thể loại nào, ông cũng gặt hái được những thành công và được đông đảo bạn đọc đón nhận. Do đó, nghiên cứu thế giới nhân vật trong các sáng tác nói chung và trong truyện ngắn nói riêng của Nguyễn Khải là rất cần thiết để tìm hiểu quá trình sáng tác cũng như giá trị tác phẩm của nhà văn. Mặt khác, qua đây, luận văn góp thêm cơ sở vào việc đánh giá tài năng, phong cách nghệ thuật và vị trí văn học sử của Nguyễn Khải trong nền văn học Việt Nam. 1.3. Thực tiễn cho thấy, thế giới nhân vật của Nguyễn Khải khá phong phú và đa dạng. Đây cũng chính là một trong những yếu tố quan trọng làm nên nét độc đáo cho các sáng tác của ông. Việc tìm hiểu thế giới nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Khải có ý nghĩa lí luận và thực tiễn quan trọng. -6- Trước hết, tiếp cận truyện ngắn Nguyễn Khải từ góc nhìn này, người nghiên cứu có cơ hội củng cố vững chắc thêm những kiến thức lí luận về nhân vật - phương diện quan trọng nhất, của tác phẩm văn học. Mặt khác, thông qua việc tìm hiểu một hiện tượng cụ thể nhưng mang tính điển hình như Nguyễn Khải sẽ giúp tôi củng cố thêm những tri thức về việc nghiên cứu tác phẩm, tác giả, trong việc nhìn nhận cái bộ phận trong mối quan hệ biện chứng với cái toàn thể, từ đó vận dụng các phương pháp phân tích nhằm phát hiện đúng bản chất của đối tượng. Thứ hai, đối với người giáo viên ngữ văn, việc tìm hiểu và phân tích yếu tố nhân vật trong tác phẩm văn học sẽ góp phần mang lại nhiều lợi ích cho công tác giảng dạy. Quá trình nghiên cứu sẽ giúp cho thao tác phân tích tác phẩm, đặc biệt là phân tích nhân vật trong các bài giảng trở nên thuần thục và hiệu quả hơn, chất lượng giảng dạy cũng được nâng lên. Xuất phát từ những lí do vừa nêu, chúng tôi lựa chọn đề tài Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Khải. Hy vọng rằng, qua việc tập trung tìm hiểu một phương diện quan trọng của truyện ngắn Nguyễn Khải, luận văn sẽ góp thêm một tiếng nói đối với việc nhận diện giá trị tác phẩm cũng như tài năng và phong cách truyện ngắn của Nguyễn Khải. 2. Lịch sử vấn đề Cho tới nay, đã có khá nhiều công trình nghiên cứu về các sáng tác nói chung và thể truyện ngắn nói riêng của Nguyễn Khải. Những bài viết đó tiếp cận truyện ngắn ông từ nhiều bình diện khác nhau. Tiêu biểu trong số này phải kể tới Như Phong với Phương hướng tìm tòi của Nguyễn Khải qua tập Mùa lạc (BLVH-NXBVH 4/1969). Trong bài viết này, nhà nghiên cứu đã đánh giá cao ngòi bút Nguyễn Khải ở phương diện nhà văn đã quan tâm sâu sắc đến số phận và hạnh phúc của con người bình thường. Tập truyện bộc lộ -7- giá trị nhân đạo tích cực, khơi gợi và thức tỉnh con người về thái độ sống có trách nhiệm… Một trong những người nghiên cứu tập trung và đưa ra nhiều nhận xét xác đáng về truyện ngắn Nguyễn Khải, theo chúng tôi là tác giả Phan Cự Đệ. Trên báo Văn nghệ 1969, ông đã khẳng định tài năng Nguyễn Khải trong sự nhìn nhận, phát hiện vấn đề nhưng đồng thời cũng cho rằng nhân vật của Nguyễn Khải mới có cái lõi của tính cách mà chưa có đầy đủ tính đa dạng toàn vẹn của nhân vật hiện thực. Ngoài ra, ở hai chuyên luận về văn học Việt Nam hiện đại, Phan Cự Đệ cũng dành khá nhiều tâm huyết để bàn về các sáng tác của nhà văn này. Khi nói về đặc điểm ngòi bút Nguyễn Khải, Chu Nga trên Tạp chí văn học 2/1974, cho rằng: Nhân vật của Nguyễn Khải chỉ là con người chịu sự điều khiển chứ chưa phải là con người tự làm chủ mình. Bà còn nhận xét: hình như Nguyễn Khải xây dựng tác phẩm thường không trên cơ sở của hình tượng mà trên cơ sở của vấn đề, một vấn đề được định ra từ trước khi tác phẩm hình thành. Điều này chứng tỏ bà đã cảm nhận việc khắc hoạ nhân vật không phải là mối quan tâm của ông mà cái chính là nhà văn quan tâm đến tính vấn đề của tác phẩm. Bước vào thập niên 80, các ý kiến của giới nghiên cứu đều xoay quanh những sáng tác của Nguyễn Khải sau đổi mới. Mở đầu là cuộc bàn luận đầy hào hứng, sôi nổi của hai nhà nghiên cứu phê bình Lại Nguyên Ân và Trần Đình Sử về những sáng tác của Nguyễn Khải. Hai ông đều cho rằng sáng tác của Nguyễn Khải mang cảm hứng nghiên cứu và phân tích. Lại Nguyên Ân đưa ra ý kiến “ Diện mạo nhân vật, ở anh Khải nhiều khi chỉ rõ nét do suy nghĩ, tư tưởng của nó” và nó giống như một kiểu mô tả, một kiểu thể hiện những sự thật đang tồn tại một cách khách quan. -8- Cùng viết về Mùa lạc, Nguyễn Văn Long trong Từ điển văn học (NXB KHXH. 1984) đã đánh giá một cách khách quan những thành công, nét sáng tạo của Nguyễn Khải trong việc phản ánh hiện thực mà nổi bật là nhà văn đã “Tập trung soi rọi mối quan hệ giữa những con người trong xã hội mới”. Và đi đến nhận xét: “Mùa lạc được viết bằng ngòi bút phân tích tâm lý vừa sắc sảo vừa ấm áp tin yêu, có nhiều trang miêu tả con người và khung cảnh thiên nhiên với những vẻ đẹp trong sáng, bình dị”. Nhà văn Ngô Thảo trong Sự hình thành và phát triển của đội ngũ nhà văn kiểu mới ( Một thời đại văn học mới. 1987) đã chỉ ra thế mạnh của cây bút này. Đó là sự sắc sảo, tinh tường trong khả năng nhận xét vì thế mà "tính cách nhân vật được tác giả nêu ra bằng nhận xét, phân tích nhiều hơn bằng sự miêu tả hành động hoặc bằng cá tính hoá ngôn ngữ: Đó là thế mạnh cũng là nguyên nhân của những nhược điểm trong việc khắc hoạ nhân vật của Nguyễn Khải". Về nhân vật Nguyễn Khải trong các truyện ngắn gần đây, Đinh Quang Tốn khi giới thiều về tập truyện Hà nội trong mắt tôi cũng cho rằng: “Các nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Khải chỉ là những quân cờ trong tay ông phục vụ ý đồ chiến lược của ông đã vạch sẵn”[19,tr42]. Vương Trí Nhàn trong lời giới thiệu Tuyển tập Nguyễn Khải đã nhận định: nhân vật Nguyễn Khải gần đây đa dạng, phong phú hơn, sáng tác Nguyễn Khải những năm gần đây thể hiện cuộc đối thoại lớn giữa ngòi bút Nguyễn Khải hôm nay và những trang viết mấy chục năm qua. Ở phương diện thi pháp, Bích Thu trong Giọng điệu trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Khải những năm 80 đến nay [43,tr127] đã chỉ ra tính phức hợp, đa giọng điệu, đa âm thanh của lối văn hiện đại Nguyễn Khải. Trong bài viết này, tác giả đã có một nhận xét quan trọng về nhân vật của Nguyễn Khải: “Nhà văn không chủ trương xây dựng tính cách, hình tượng -9- khách quan của nhân vật mà xây dựng ý kiến của nhân vật về bản thân nó, về thế giới của nó”. Đào Thuỷ Nguyên trong Phong cách hiện thực tỉnh táo và thế giới nhân vật Nguyễn Khải trên Tạp chí tác phẩm mới số 3.1998, cũng khẳng định sự phong phú của thế giới nhân vật Nguyễn Khải thể hiện ở chỗ bao gồm “nhiều kiểu người, đại diện cho những tầng lớp nghề nghiệp và trình độ xã hội khác nhau”, chúng tỏ sự am hiểu của nhà văn cả về bề rộng và bề sâu tâm lý, tính cách của nhiều kiểu người trong xã hội. Nguyễn Thị Bình trong Nguyễn Khải và tư duy tiểu thuyết TCVH số 7,1998, đã diện phong cách văn xuôi Nguyễn Khải là có khả năng biết thích ứng và có một tư duy tiểu thuyết. Chính những yếu tố ấy đã khiến Nguyễn Khải luôn là gương mặt đáng chú ý của văn xuôi đương đại nước ta. Khi nói về nhân vật mà Nguyễn Khải ưa thích, tác giả cho rằng “Trí tuệ là phẩm chất hàng đầu của các nhân vật mà nhà văn tâm đắc” và “ Nguyễn Khải đặc biệt say mê loại nhân vật có khả năng thích ứng với thời thế”. Nét nổi bật ở văn xuôi Nguyễn Khải là sự quan tâm đến tư tưởng vì thế “ Nhân vật truyện là nhân vật tư tưởng”. Tuy nhiên, qua khảo sát, chúng tôi nhận thấy, chưa có công trình chuyên biệt nào nghiên cứu thế giới nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Khải một cách qui mô, hệ thống. Hầu hết các bài viết chỉ dừng lại ở việc khai thác một vài khía cạnh của tác phẩm, bàn về thi pháp học, phong cách của Nguyễn Khải… Vì thế, luận văn này sẽ đi sâu khai thác phương diện nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Khải. Trên cơ sở đó, góp phần làm rõ hơn về sáng tác của ông đồng thời khẳng định thêm tính hữu hiệu của việc nghiên cứu văn học từ sự phân tích thế giới nhân vật. - 10 - 3. Mục đích nghiên cứu - Vận dụng lí thuyết về nhân vật văn học vào nghiên cứu truyện ngắn Nguyễn Khải nhằm chỉ ra những nét độc đáo của thế giới nhân vật được thể hiện cụ thể qua các dạng thức và đặc điểm nhân vật, qua nghệ thuật xây dựng nhân vật của nhà văn. - Từ kết quả nghiên cứu đã thu được, luận văn góp phần làm sáng rõ hơn cá tính sáng tạo và phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Dựa trên những khái niệm về nhân vật văn học đã được các công trình nghiên cứu chuyên biệt xây dựng, chúng tôi sẽ tìm hiểu yếu tố nhân vật trong tác phẩm văn học của nhà văn từ góc độ ứng dụng những lý thuyết đó vào một trường hợp cụ thể, mang tính điển hình, đồng thời cũng góp phần kiểm nghiệm tính khoa học của những lý thuyết đó. - Khảo sát và phân tích các truyện ngắn tiêu biểu của Nguyễn Khải, đặt chúng trong mối tương quan với một số hiện tượng văn học đương thời. Trên cơ sở đó, thấy được quan niệm nghệ thuật về con người và chỉ ra được những kiểu loại nhân vật chủ yếu trong sáng tác của ông qua mỗi giai đoạn (trước và sau 1975). - Phát hiện ra những sáng tạo độc đáo trong nghệ thuật xây dựng nhân vật của Nguyễn Khải. 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 5.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu là toàn bộ thế giới nhân vật trong các truyện ngắn, truyện vừa của ông (khái niệm truyện ngắn hay vừa cũng chỉ mang ý nghĩa tương đối). Mục đích của luận văn là tìm hiểu sự biểu hiện phong phú, độc đáo của thế giới nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Khải (quan niệm - 11 - nghệ thuật về con người, các dạng thức nhân vật, nghệ thuật xây dựng nhân vật). 5.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn tập trung khảo sát các truyện của Nguyễn Khải từ khi vào nghề cho đến khi ông mất, trong đó tập trung vào những tác phẩm tiêu biểu nhất. 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp hệ thống 6.2. Phương pháp phân tích - tổng hợp 6.3. Phương pháp so sánh 7. Dự kiến đóng góp mới 7.1. Luận văn là công trình nghiên cứu thế giới nhân vật thuộc thể loại truyện ngắn và vận dụng lý thuyết nhân vật để nghiên cứu hệ thống tác phẩm văn học của một nhà văn trong sự vận động của đời sống và của nhận thức, tư duy văn học trong những giai đoạn lịch sử cụ thể. 7.2. Phát hiện được các kiểu loại nhân vật tiêu biểu trong truyện ngắn Nguyễn Khải giai đoạn trước và sau năm 1975, đồng thời chỉ ra những nét đặc sắc của nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tác phẩm của ông. 7.3. Góp phần làm rõ cá tính sáng tạo, phong cách nghệ thuật, những đóng góp và vị trí văn học sử của Nguyễn Khải trong dòng chảy văn học dân tộc. - 12 - NỘI DUNG Chương 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT VỀ NHÂN VẬT VĂN HỌC VÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN VIỆT NAM HIỆN ĐẠI 1.1. Khái niệm nhân vật văn học và vai trò của nhân vật văn học 1.1.1. Phương diện từ ngữ Thuật ngữ nhân vật xuất hiện từ rất sớm (tiếng Hy Lạp: persona, tiếng Anh: personage, tiếng Nga: personaj). Theo tiếng Hy Lạp cổ, persona lúc đầu có nghĩa là "chiếc mặt nạ" - một dụng cụ biểu diễn của diễn viên trên sân khấu. Về sau, từ này được dùng phổ biến hơn và trở thành thuật ngữ chỉ nhân vật văn học. Ở một khía cạnh nào đó thuật ngữ “nhân vật” có điểm gặp gỡ với thuật ngữ “vai” và “tính cách”. Trong nhiều trường hợp người ta sử dụng hai thuật ngữ này thay cho nhân vật văn học. Thuật ngữ “vai” nhấn mạnh đến tính chất hành động của cá nhân, phù hợp với loại “nhân vật hành động”. Còn thuật ngữ “tính cách” lại chỉ những nhân vật có tính cách. Tuy nhiên không phải nhân vật nào cũng hành động và cũng không phải nhân vật nào cũng mang tính cách rõ nét. Như vậy, thuật ngữ “vai” và “tính cách” có nội hàm hẹp hơn “nhân vật”, chúng không bao quát được hết những biểu hiện khác nhau của các loại nhân vật trong sáng tác văn học. Bởi vậy, “nhân vật” chính là thuật ngữ đúng đắn và đầy đủ nhất. 1.1.2. Một số quan niệm về nhân vật trong nghiên cứu lí luận văn học Nhân vật là khái niệm được dùng trong nhiều lĩnh vực nhưng chủ yếu nhất vẫn là nghệ thuật. Về khái niệm nhân vật văn học, giới nghiên cứu, phê bình đã đưa ra khá nhiều quan điểm xung quanh vấn đề này. Trong cuốn 150 thuật ngữ văn học, tác giả Lại Nguyên Ân quan niệm: - 13 - “Nhân vật văn học là một trong những khái niệm trung tâm để xem xét sáng tác của một nhà văn, một khuynh hướng, trường phái hoặc dòng phong cách. Nhân vật văn học là hình tượng nghệ thuật về con người. Một trong những dấu hiệu về sự tồn tại toàn vẹn của con người trong nghệ thuật ngôn từ. Bên cạnh con người, nhân vật văn học có khi là các con vật, các loài cây, các sinh thể hoang đường được gán cho những đặc điểm giống con người”[2,tr 241]. Với khái niệm này, tác giả đã xem xét nhân vật trong mối tương quan với cá tính sáng tạo, phong cách nhà văn, khuynh hướng, trường phái văn học. Các tác giả trong Từ điển văn học lại nhìn nhận nhân vật ở khía cạnh vai trò, chức năng của nó đối với nội dung và hình thức của tác phẩm: “Nhân vật là yếu tố cơ bản nhất trong tác phẩm văn học, tiêu điểm để bộc lộ chủ đề, tư tưởng chủ đề và đến lượt mình nó lại được các yếu tố có tính chất hình thức của tác phẩm tập trung khắc họa. Nhân vật do đó là nơi tập trung giá trị tư tưởng – nghệ thuật của tác phẩm văn học” [36,tr86]. Trong giáo trình Lý luận văn học, GS Trần Đình Sử cho rằng: “Nói đến nhân vật văn học là nói đến con người được miêu tả, thể hiện trong tác phẩm bằng phương tiện văn học. Đó là những nhân vật có tên như Tấm, Cám, Thạch Sanh, Thúy Kiều,… Đó là những nhân vật không tên như thằng bán tơ, một mụ nào trong “Truyện Kiều”, những kẻ đưa tin, lính hầu, chạy hiệu thường thấy trong kịch. Đó là những con vật trong truyện cổ tích, đồng thoại, thần thoại, bao gồm cả quái vật lẫn thần linh, ma quỷ, những con vật mang nội dung và ý nghĩa con người. Nhân vật có thể được thể hiện bằng những hình thức khác nhau nhất. Đó có thể là những con người được miêu tả đầy đặn cả ngoại hình lẫn nội tâm, có tính cách, tiểu sử như thường thấy trong tác phẩm tự sự, kịch. Đó có thể là những người thiếu hẳn những nét đó, nhưng lại - 14 - có tiếng nói, giọng điệu, cái nhìn như nhân vật người trần thuật, hoặc chỉ có cảm xúc, nỗi niềm, ý nghĩ, cảm nhận như nhân vật trữ tình trong thơ trữ tình.[…] Khái niệm nhân vật có khi được sử dụng một cách ẩn dụ, không chỉ một con người cụ thể nào mà chỉ một hiện tượng nổi bật trong tác phẩm.[…] Nhưng chủ yếu vẫn là con người trong tác phẩm.[…] Nhân vật văn học là một hiện tượng ước lệ, có những dấu hiệu để ta nhận ra” [39,tr277-278]. Có thể nói, đây là quan niệm khá cụ thể, chi tiết về nhân vật văn học. Còn đây là cách nhìn nhận về nhân vật của GS Hà Minh Đức:“Nhân vật văn học là một hiện tượng nghệ thuật mang tính ước lệ, đó không phải là sự sao chụp mọi chi tiết biểu hiện của con người mà chỉ là sự thể hiện con người qua những đặc điểm về tiểu sử, nghề nghiệp, tính cách… Và cần chú ý thêm một điều: thực ra khái niệm nhân vật thường được quan niệm với một phạm vi rộng hơn nhiều, đó không chỉ là con người, những con người có tên hoặc không tên, được khắc họa sâu đậm hoặc chỉ xuất hiện thoáng qua trong tác phẩm mà còn có thể là những sự vật, loài vật khác ít nhiều mang bóng dáng, tính cách con người… Cũng có khi đó không phải là những con người hoặc có liên quan tới con người, được thể hiện nổi bật trong tác phẩm” [11,tr 126]. F. Đôxtôiepxki thì cho rằng, với văn học, toàn bộ vấn đề là ở tính cách, nghĩa là nếu nhà văn xây dựng được nhân vật có khả năng “ găm” nó vào trí nhớ người đọc thì đó là dấu hiệu của sự thành công. Trên đây là một số quan niệm về nhân vật văn học của các nhà nghiên cứu, phê bình trong nước. Những quan niệm này nhìn nhận nhân vật ở nhiều khía cạnh khác nhau nhưng nhìn chung vẫn có sự gặp gỡ nhau ở một số điểm nhất định như: nhân vật là đối tượng mà văn học miêu tả, được xây dựng bằng những phương tiện nghệ thuật nhằm phản ánh đời sống hiện thực; là yếu tố cơ bản nhất của tác phẩm, mang tính ước lệ và thể hiện sự sáng tạo của nhà văn. - 15 - Với tầm quan trọng quan trọng như thế, nhân vật trở thành đối tượng không thể bỏ qua khi tìm hiểu, nghiên cứu sáng tác của một nhà văn nào đó. 1.2. Vai trò của nhân vật văn học Nhân vật là thành tố quan trọng, là “tín hiệu thẩm mĩ lớn nhất của truyện” [20;tr 43], quyết định lớn đến sự thành công hay thất bại của tác phẩm văn học. Vai trò của nhân vật được thể hiện cụ thể ở một số bình diện cơ bản sau: Thứ nhất, nhân vật là phương tiện để nhà văn khái quát những quy luật của đời sống, thể hiện sự nhận thức, lí giải và ước mơ về con người. Nhà văn sáng tạo ra nhân vật là nhằm thể hiện những con người xã hội cụ thể, cá biệt đồng thời qua đó, bộc lộ quan niệm về chính những cá nhân ấy. Nói khác đi, nhân vật là phương tiện để khái quát các loại tính cách, số phận con người và các quan niệm về chúng. Về cơ bản, nhân vật dưới mọi hình thức biểu hiện đều thường có tính cách. Trên một ý nghĩa khái quát nhất, tính cách là sự thể hiện các phẩm chất xã hội lịch sử của con người thông qua các đặc điểm cá nhân, gắn liền với phẩm chất tâm sinh lí của họ. Tính cách là một hiện tượng xã hội lịch sử, lịch sử, do đó chức năng định hướng giá trị của nhân vật cũng mang tính lịch sử. Thứ hai, nhân vật là "công cụ" dẫn dắt ta vào một thế giới đời sống. Nói khác đi, nó là chiếc chìa khóa quan trọng giúp nhà văn mở rộng các mảng đề tài mới, rộng lớn và sâu sắc. Mỗi nhân vật văn học sẽ cung cấp cho nhà văn và bạn đọc một điểm nhìn để khám phá đời sống. Thứ ba, nhân vật là nơi thể hiện tư tưởng, quan niệm nghệ thuật cũng như lý tưởng thẩm mĩ của tác giả về cuộc đời và về con người. “Nhân vật văn học được sáng tạo ra, hư cấu để khái quát và biểu hiện tư tưởng, thái độ đối với cuộc sống. Ca ngợi nhân vật là ca ngợi đời, lên án nhân vật là lên án đời, xót xa cho nhân vật là xót xa cho đời. Do vậy tìm hiểu nhân vật là tìm hiểu - 16 - cách hiểu về cuộc đời của tác giả đối với con người” [28, tr 96]. Thông qua nhân vật, nhà văn bao giờ cũng gửi gắm, một quan niệm, một triết lí nào đó về đời sống và về con người. Chẳng hạn, các nhân vật của Victor Hugo trong Những người khốn khổ và Nhà thờ Đức Bà thể hiện rõ tư tưởng chống pháp luật bất công và định kiến xã hội. Trong các sáng tác của văn học hiện đại, nhân vật thường là nơi thể hiện trạng thái nhân sinh nào đó. Qua nhân vật Santiago trong Ông già và biển cả, Hemingwey đã ca ngợi bản lĩnh kiên cường, tinh thần không cam chịu thất bại của con người… Thứ tư, nhân vật đóng vai trò quyết định tạo nên mối liên kết giữa các yếu tố thuộc hình thức của tác phẩm. Nói như G. N. Pospelov thì: “Nhân vật là phương diện có tính thứ nhất trong hình thức tác phẩm. Nó quyết định phần lớn vừa cốt truyện, vừa lựa chọn chi tiết, vừa ngôn ngữ, vừa kết cấu” [39; tr157]. Với chức năng này, nhân vật góp phần quan trọng trong việc tạo nên tính chỉnh thể sống động của tác phẩm văn học. Như vậy, những nhận thức về nhân vật văn học và vai trò của nó như đã trình bày ở trên là vô cùng cần thiết đối với người nghiên cứu. Hệ thống các khái niệm vừa nêu sẽ là nền tảng lí luận cơ sở vững chắc, phục vụ đắc lực cho quá trình nghiên cứu đề tài khoa học đã chọn. 1.3. Loại hình nhân vật văn học 1.3.1. Nhân vật chính, nhân vật trung tâm, nhân vật phụ Dựa vào vị trí, vai trò của nhân vật trong kết cấu tác phẩm văn học, người ta chia nhân vật văn học thành: nhân vật chính, nhân vật trung tâm, nhân vật phụ. 1.3.1.1. Nhân vật chính là nhân vật đóng vai trò then chốt trong truyện. Đó là những con người liên quan đến các sự kiện chủ yếu của tác phẩm, là cơ sở để tác giả triển khai đề tài cơ bản của tác phẩm. Các nhân vật Thuý Kiều, Kim Trọng, Từ Hải, Hoạn Thư, Tú Bà, Sở Khanh, Hồ Tôn Hiến… là những - 17 - nhân vật chính trong Truyện Kiều; Chí Phèo, Bá Kiến trong Chí Phèo; Chiến tranh và hoà bình có hàng chục nhân vật chính… 1.3.1.2. Nhân vật trung tâm là loại nhân vật qui tụ các mối mâu thuẫn của tác phẩm, là nơi thể hiện vấn đề trung tâm của tác phẩm có ý nghĩa xuyên suốt tác phẩm từ đầu đến cuối. Các nhân vật: Đôn Kihôtê (Đônkihôtê- Nhà quý tộc tài ba xứ Mantra); Tào Tháo, Lưu – Quan – Trương, Tôn Quyền ( Tam quốc diễn nghĩa); Thuý Kiều (Truyện Kiều), Chí Phèo (Chí Phèo), chị Sứ (Hòn đất)… có thể xem là những nhân vật trung tâm của tác phẩm. 1.3.1.3. Nhân vật phụ là nhân vật mang các tình tiết, sự kiện, tư tưởng có tính chất phụ trợ, bổ sung nhưng không thể coi nhẹ nhân vật phụ. Nhân vật phụ làm nhiệm vụ soi sáng cho nhân vật trung tâm, vấn đề trung tâm của tác phẩm, góp phần thể hiện sự đa dạng, sinh động của bức tranh đời sống được miêu tả. Likhazev cho rằng: “Vai trò của các nhân vật phụ thường là ở chức năng dây cót là cho bộ máy của cốt truyện vận động”. Có thể thấy đặc điểm này qua nhân vật: Thuý Vân, Vương Quan, vãi Giác Duyên (Truyện Kiều); Binh Chức, Năm Thọ, Thị Nở (Chí Phèo); thầy thơ lại (Chữ người tử tù).… 1.3.2. Nhân vật chính diện và nhân vật phản diện Xét về phương diện tư tưởng, về quan hệ thuận – nghịch đối với lí tưởng, có thể chia nhân vật thành: nhân vật chính diện và nhân vật phản diện. 1.3.2.1. Nhân vật chính diện (nhân vật tích cực) đối lập với nhân vật phản diện, là nhân vật thể hiện những giá trị tinh thần, những phẩm chất đẹp đẽ, những hành vi cao cả của con người được nhà văn miêu tả, khẳng định, đề cao trong tác phẩm theo một quan điểm tư tưởng, một lí tưởng - xã hội thẩm mĩ nhất định. Chẳng hạn, các nhân vật Nữ Oa, Thánh Gióng, Thạch Sanh, Sọ Dừa, anh Khoai; các nhà nho, các bậc trượng phu tiết tháo, những anh hùng cứu nước (Lê Lợi, nghĩa sĩ Cần Giuộc)… - 18 - 1.3.2.2. Nhân vật phản diện (nhân vật tiêu cực) là nhân vật mang những tính cách xấu xa, trái với đạo lí và lí tưởng của con người, được nhà văn miêu tả trong tác phẩm với thái độ chế giễu, lên án, phủ định. Có thể thấy rõ kiểu nhân vật này thông qua hình tượng: mẹ con Cám (trong truyện Tấm Cám), Mã Giám Sinh, Sở Khanh (trong Truyện Kiều)… 1.3.3. Phân loại theo hình thức cấu trúc nhân vật 1.3.3.1. Nhân vật dẹt (E.M. Forster):là loại nhân vật không được khắc hoạ đầy đặn các mặt, ít “giống thực” nhất theo đánh giá của một kiểu tri giác đơn giản về nghệ thuật. Nhân vật dẹt bao gồm: + Nhân vật chức năng (mặt nạ) – Theo L. Ghinzburg, đây là loại nhân vật chủ yếu xuất hiện trong văn học cổ trung đại (nhất là ở cổ tích), được “giao nhiệm vụ” thực hiện một chức năng cố định nào đó trong tác phẩm và trong phản ánh đời sống. Nhân vật chức năng không có đời sống nội tâm, các phẩm chất, đặc điểm luôn tồn tại như một hằng số và nó hành động gần như theo công thức định sẵn. Vì điều này mà nhân vật chức năng dễ trở thành một ý niệm hay một biểu tượng trong đời sống tinh thần và được hình thức hoá trong sáng tác. Trong các tác phẩm văn học dân gian, nhân vật thường là nhân vật chức năng (nhân vật “mặt nạ”). Đó là loại nhân vật có phẩm chất, đặc điểm cố định, không thay đổi từ đầu đến cuối, không có đời sống nội tâm, sự tồn tại và hành động của nó chỉ nhằm thực hiện một số chức năng trong truyện và trong phản ánh đời sống. Chẳng hạn như, các anh hùng xuất hiện là để đánh trăn tinh, yêu quái, phù thuỷ cứu người đẹp; công chúa và vua cha thường bị nạn, được cứu và cuối cùng là phần thưởng cho người anh hùng; thần tiên, ông Bụt thường đóng vai trò an ủi, thử lòng tốt, ban hạnh phúc; kẻ địch chuyên làm ác về sau bị trừng trị. + Nhân vật loại hình : Theo L. Ghinzburg, nhân vật loại hình là loại nhân vật có thể đứng ra làm đại diện cho một loại người nhất định trong đời - 19 - sống, do chỗ nó thể hiện được những nét đặc trưng, ổn định và bất biến ở phẩm chất xã hội, đạo đức, tính cách của loại người đó. Ví dụ như: Acpagông (Lão hà tiện - Môlie) khái quát cho loại người hà tiện, keo kiệt, Tactuyf tiêu biểu cho thói đạo đức giả... Khi xây dựng nhân vật loại hình, điều nhà văn quan tâm nhất là làm sao chỉ ra được nét khu biệt về tính cách xã hội của một loại người nào đó, vì vậy thủ pháp mô hình hoá được vận dụng triệt để. Tính “phạm trù” là hạt nhân cấu trúc của loại nhân vật này, do vậy trong nhiều trường hợp, nhân vật loại hình có thể trở thành điển hình tính cách. 1.3.3.2. Nhân vật tròn (E.M. Forster): là loại nhân vật được khắc hoạ, ngắm nhìn trên nhiều bình diện, đưa tới cho độc giả cảm tưởng “thực”, như cảm tưởng trong ta khi ta đi quanh một bức tượng tròn. Nhân vật tròn thực chất cũng là nhân vật tính cách (theo một cách gọi tên khác của L. Ghinzburg). Đó là loại nhân vật mà sức hấp dẫn chủ yếu của nó không nằm ở phẩm chất “loại” trừu tượng như nhân vật loại hình , mà nằm ở cá tính cùng cấu trúc phức tạp của nó. Nhân vật tính cách thường đa diện, chứa đầy mâu thuẫn, và chính những mâu thuẫn ấy làm cho tính cách không tĩnh tại mà vận động, phát triển, đôi khi làm bất ngờ cả người sáng tạo ra nó. Cấu trúc của nhân vật tính cách phản ánh một trình độ cao của văn học trong vấn đề khái quát và chiếm lĩnh thực tại. Chẳng hạn, có thể thấy, mầm mống của nhân vật tính cách trong tác phẩm của Tư Mã Thiên, Shakespeare, Xécvantetx... Đến chủ nghĩa hiện thực, kiểu nhân vật tính cách thực sự chín muồi trong sáng tác của Banzăc, Xtăngđan, Puskin, Đôtôiepxki, Nguyễn Du... Nhân vật tâm lí là một hình thái cụ thể của nhân vật tính cách. Với loại nhân vật này, tâm lực nhà văn dồn vào việc tái hiện “hiện thực tâm lí”, vào những hành động bên trong chứ không phải hoạt động bên ngoài của nhân vật. Hiện thực tâm lí không chỉ làm nên nhân vật mà còn làm nên chính câu chuyện – những “Truyện không có cốt truyện”. - 20 - Nhân vật tư tưởng: là loại nhân vật có nhiều điểm tương đồng với nhân vật chức năng và có hạt nhân cấu trúc là một tư tưởng, một ý thức. Xây dựng loại nhân vật này nhà văn nhằm tới việc phát biểu hoặc tuyên truyền cho một tư tưởng nào đó về đời sống, và việc phát biểu, tuyên truyền đó thậm chí đôi khi được thực hiện lộ liễu, không cần che giấu. Sự đa dạng của tính cách bị tổn thất. “Tầm vóc” của những nhân vật này được qui định bởi tầm vóc tư tưởng mà tác giả muốn biểu đạt. Tóm lại, sự phân loại nhân vật văn học như trên chỉ có ý nghĩa tương đối. Loại nhân vật nào cũng có sự hấp dẫn riêng của nó. Không thể đem tiêu chí của nhân vật này để đánh giá khiên cưỡng nhân vật kia và ngược lại cũng vậy. 1.4. Một số đặc điểm cơ bản của nhân vật trong truyện ngắn Việt Nam hiện đại (từ 1945 đến nay) 1.4.1. Nhân vật trong truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 Lịch sử văn học dù ở giai đoạn nào cũng có mối quan hệ rất mật thiết với lịch sử xã hội. Văn học Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 diễn ra trong hoàn cảnh hai cuộc kháng chiến của dân tộc, do vậy không thể không chịu sự chi phối đặc biệt của hoàn cảnh lịch sử. Tìm hiểu đặc điểm nhân vật trong truyện ngắn Việt Nam giai đoạn này chúng ta không thể không đặt nó trong mối quan hệ với đời sống lịch sử xã hội và bối cảnh chung của nền văn học dân tộc. Để nhận diện rõ nét đặc điểm cũng như sự vận động biến đổi của nhân vật truyện ngắn trong văn học Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975, dưới đây chúng tôi xin hệ thống lại những vấn đề mà giới nghiên cứu đã đánh giá(trong đó có một phần là ý kiến của chúng tôi) theo các mốc thời gian được xác định như sau: 1.4.1.1.Nhân vật truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945 - 1954