Tài liệu Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết lê lựu thời kỳ đổi mới

1 Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr­êng ®¹i häc s­ ph¹m hµ néi 2  Ph¹m thu minh ThÕ giíi nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt lª lùu thêi kú ®æi míi luËn v¨n th¹c sÜ v¨n HäC Hµ néi, 2010 2 Lêi c¶m ¬n T«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi c« gi¸o – TS. NguyÔn ThÞ KiÒu Anh, ng­êi ®· tËn t×nh h­íng dÉn, gióp ®ì t«i hoµn thµnh luËn v¨n nµy. T«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n c¸c thÇy c« gi¸o ®· gi¶ng d¹y c¸c chuyªn ®Ò trong thêi gian häc tËp t¹i tr­êng, ban chñ nhiÖm khoa ng÷ v¨n, phßng Sau ®¹i häc – tr­êng §¹i häc S­ ph¹m Hµ Néi 2 ®· ®ãng gãp ý kiÕn vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho t«i trong qu¸ tr×nh häc tËp vµ nghiªn cøu. Xin tr©n träng c¶m ¬n sù gióp ®ì, ®éng viªn cña b¹n bÌ vµ gia ®×nh. Hµ Néi, ngµy th¸ng T¸c gi¶ n¨m 2010 Ph¹m Thu Minh 3 Môc lôc Trang Trang phô b×a Lêi c¶m ¬n Lêi cam ®oan Môc lôc B¶ng KÝ hiÖu c¸c ch÷ viÕt t¾t Më ®Çu 1 1. Lý do chän ®Ò tµi 1 2. LÞch sö vÊn ®Ò 3 3. Môc ®Ých nghiªn cøu 9 4. §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu 9 4.1. §èi t­îng nghiªn cøu 9 4.2. Ph¹m vi nghiªn cøu 9 5. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu 9 5.1. Ph­¬ng ph¸p thèng kª - ph©n lo¹i 9 5.2. Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch 10 5.3. Ph­¬ng ph¸p so s¸nh 10 Néi dung 11 Ch­¬ng 1: Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu thêi k× ®æi míi 1.1. Kh¸i niÖm quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi 1.2. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi trong v¨n häc ViÖt Nam thêi k× ®æi míi 1.3. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu thêi k× ®æi míi 1.3.1. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu tr­íc thêi k× ®æi míi 11 11 12 14 14 4 1.3.2. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu thêi k× ®æi míi 17 Ch­¬ng 2: ThÕ giíi nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu thêi k× ®æi 26 míi 2.1. Kh¸i niÖm vÒ nh©n vËt vµ thÕ giíi nh©n vËt 26 2.1.1. Kh¸i niÖm vÒ nh©n vËt 26 2.1.2. Kh¸i niÖm thÕ giíi nh©n vËt 28 2.2. Vµi nÐt vÒ nh©n vËt tiÓu thuyÕt vµ nh©n vËt trong v¨n häc ViÖt Nam 30 thêi k× ®æi míi 2.2.1. Vµi nÐt vÒ nh©n vËt tiÓu thuyÕt 30 2.2.2. Nh©n vËt trong v¨n häc ViÖt Nam thêi k× ®æi míi 33 2.3. ThÕ giíi nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu thêi k× ®æi míi 36 2.3.1. Nh©n vËt bi kÞch 36 2.3.2. Nh©n vËt tha hãa biÕn chÊt 42 2.3.3. Nh©n vËt h­íng thiÖn 48 2.3.4. Nh©n vËt l­ìng hãa 52 2.3.5. Nh©n vËt ®¸m ®«ng 56 Ch­¬ng 3: NghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu thêi kú ®æi míi 63 3.1. NghÖ thuËt kh¾c häa t©m lý nh©n vËt 63 3.2. NghÖ thuËt miªu t¶ tÝnh c¸ch vµ sè phËn nh©n vËt 72 3.3. Ng«n ng÷ nghÖ thuËt 77 3.3.1. Ng«n ng÷ ®èi tho¹i 78 3.3.2. Ng«n ng÷ ®éc tho¹i 83 KÕT LUËN 93 Danh môc c¸c c«ng tr×nh cña t¸c gi¶ 95 Danh môc c¸c tµi liÖu tham kh¶o 96 5 Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi Lª Lùu sinh ngµy 12/12/1942 t¹i th«n MÉn Hßa, x· T©n Ch©u, huyÖn Kho¸i Ch©u, tØnh H­ng Yªn trong mét gia ®×nh nhµ nho nghÌo. N¨m 1959, Lª Lùu gia nhËp qu©n ®éi vµ chÝnh n¬i ®©y «ng ®· trë thµnh mét nhµ v¨n nhµ b¸o. Sau gi¶i phãng, «ng vÒ c«ng t¸c t¹i tßa so¹n T¹p chÝ V¨n nghÖ qu©n ®éi trong nhiÒu n¨m. HiÖn nay, ®¹i t¸ nhµ v¨n Lª Lùu, ngoµi c«ng viÖc s¸ng t¸c, «ng cßn lµ gi¸m ®èc trung t©m v¨n hãa doanh nghiÖp. MÆc dï kh«ng næi bËt ngay tõ khi míi xuÊt hiÖn nh­ mét sè nhµ v¨n cïng thêi nh­ng Lª Lùu ®· cã ®­îc nh÷ng thµnh tùu nhÊt ®Þnh. ¤ng ®· lµm nªn mét khu«n mÆt riªng vµ t¹o dùng ®­îc cho m×nh mét vÞ trÝ kh¸ v÷ng ch¾c trong nÒn v¨n xu«i ®­¬ng ®¹i ViÖt Nam. Nh÷ng thÓ nghiÖm ®Çu tay cña «ng lµ hµng lo¹t truyÖn ng¾n xuÊt hiÖn kh¸ ®Òu ®Æn trªn t¹p chÝ V¨n nghÖ qu©n ®éi vµ b¸o V¨n nghÖ vµo nh÷ng n¨m 60: TÕt lµng Môa (V¨n nghÖ qu©n ®éi, 2/1964), Nh÷ng ng­êi ë l¹i hËu ph­¬ng (V¨n nghÖ qu©n ®éi,7/1964), Gan gãc B¹ch Long (V¨n nghÖ qu©n ®éi, 7/1965), Nh÷ng ng­êi ®i nèi m¹ch cÇu (V¨n nghÖ, 2/1967),… Nh­ng ph¶i ®Õn truyÖn Ng­êi cÇm sóng, ®­îc trao gi¶i nh× (kh«ng cã gi¶i nhÊt) trong cuéc thi truyÖn ng¾n do tuÇn b¸o V¨n nghÖ tæ chøc n¨m 1967 - 1968 Lª Lùu míi thùc sù ®­îc b¹n ®äc chó ý. Ngay trong nh÷ng truyÖn ng¾n ®Çu tay vµ ®Æc biÖt víi truyÖn võa Ng­êi vÒ ®ång cãi, s¸ng t¸c cña Lª Lùu ®· ®em ®Õn cho ng­êi ®äc mét kh«ng khÝ míi to¸t ra tõ chÊt liÖu cña ®êi, cña hiÖn thùc kh¸ch quan. §óng nh­ quan niÖm cña «ng: “Toµn bé nh÷ng trang viÕt cña t«i chØ theo ®uæi mét nguyªn t¾c lµ thËt. T«i kh«ng thÓ viÕt ®­îc nÕu kh«ng b¸m lÊy sù thËt” [48]. Cã ng­êi ®· cho r»ng víi Ng­êi vÒ ®ång cãi v¨n cña Lª Lùu ®· cã “chÊt tiÓu thuyÕt”. Råi nh­ mét duyªn nghiÖp, ngßi bót cña «ng ®· th©m nhËp vµo ®Þa h¹t cña tiÓu thuyÕt nh­ muèn béc lé râ h¬n c¸i “chÊt tiÓu 6 thuyÕt” tiÒm Èn trong t­ duy s¸ng t¹o cña «ng. Vµ kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn sau ®ã Lª Lùu lÇn luît tr×nh diÖn lµng v¨n c¸c tiÓu thuyÕt: Më rõng (1977), Ranh giíi (1979). Ph¶i ®Õn Thêi xa v¾ng th× vÞ thÕ cña Lª Lùu trong lµng v¨n míi thùc sù ®­îc kh¼ng ®Þnh mét c¸ch ch¾c ch¾n. T¸c phÈm ®­îc gi¶i A cña Héi nhµ v¨n ViÖt Nam n¨m 1986. §©y kh«ng chØ lµ t¸c phÈm ®Ó ®êi trong sù nghiÖp v¨n ch­¬ng cña nhµ v¨n mµ cßn lµ t¸c phÈm cã ý nghÜa “tiÒn tr¹m” trong tiÕn tr×nh ®æi míi v¨n xu«i ViÖt Nam sau 1975. Sau tiÓu thuyÕt Thêi xa v¾ng (1986), Lª Lùu tiÕp tôc cho ra ®êi: §¹i t¸ kh«ng biÕt ®ïa (1989), ChuyÖn lµng Cuéi (1993), Sãng ë ®¸y s«ng (1994), Hai nhµ (2000). Trong ®ã tiÓu thuyÕt Sãng ë ®¸y s«ng ®· ®­îc chuyÓn thµnh phim nhùa cïng tªn. Ngoµi t­ c¸ch mét nhµ v¨n, Lª Lùu cßn lµ mét nhµ b¸o cã tµi. Nh÷ng bót kÝ cña «ng viÕt vÒ n­íc Mü: Mét thêi lÇm lçi (1989), Trë l¹i n­íc Mü (1990) ®· thùc sù ®em ®Õn cho b¹n ®äc nh÷ng trang viÕt s¾c s¶o, sinh ®éng vµ cuèn hót. Víi c¸c thÓ lo¹i truyÖn ng¾n, truyÖn võa, ký, tiÓu thuyÕt Lª Lùu ®Òu gÆt h¸i ®­îc nh÷ng thµnh c«ng nhÊt ®Þnh, ®Æc biÖt víi c¸c tiÓu thuyÕt s¸ng t¸c trong thêi k× ®æi míi. N¨m 2001, Lª Lùu lµ mét trong sè hiÕm hoi nh÷ng nhµ v¨n cña thÕ hÖ chèng Mü, vinh dù ®­îc nhËn gi¶i th­ëng Nhµ n­íc víi côm t¸c phÈm: Ng­êi cÇm sóng, Më rõng, Thêi xa v¾ng. Qua nh÷ng trang viÕt cña «ng, cã thÓ nhËn ra mét t­ duy v¨n häc hÕt søc s¾c s¶o. Lª Lùu cã së tr­êng n¾m b¾t nh÷ng c¸i míi, thêi sù cña cuéc sèng ®­¬ng ®¹i. PhÇn lín tiÓu thuyÕt cña «ng ®Òu thÓ hiÖn c¸i nh×n nh¹y bÐn, cã nhiÒu ph¸t hiÖn ®èi víi hiÖn thùc. T¸c phÈm cña Lª Lùu chøa ®ùng nÐt ®éc ®¸o, míi l¹ cña mét c©y bót tiÒm tµng kh¶ n¨ng s¸ng t¹o. §Æc biÖt thÕ giíi nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu ®· lµm nªn nh÷ng dÊu Ên riªng cho s¸ng t¸c cña «ng trong viÖc kh¸m ph¸ hiÖn thùc vµ thÓ hiÖn con ng­êi. ViÖc nghiªn cøu vÒ nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu cã ý nghÜa quan träng võa nh»m nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ nh÷ng thµnh c«ng vÒ mét trong 7 nh÷ng ph­¬ng diÖn nghÖ thuËt viÕt tiÓu thuyÕt cña t¸c gi¶ võa thÊy ®­îc nh÷ng ®ãng gãp cña nhµ v¨n vµo qu¸ tr×nh c¸ch t©n v¨n häc ViÖt Nam ®­¬ng ®¹i. §ång thêi nghiªn cøu nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt Lª Lùu còng lµ c¸ch vËn dông thùc tiÔn (nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt cña mét t¸c gi¶ cô thÓ) ®Ó nghiªn cøu, hiÓu s©u thªm vÒ nh÷ng kiÕn thøc lý luËn v¨n häc: lý thuyÕt vÒ nh©n vËt v¨n häc (®Æc ®iÓm, vÞ trÝ, ý nghÜa, nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt), vÒ thÓ lo¹i (tiÓu thuyÕt, nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt),vÒ phong c¸ch nhµ v¨n. Sù ®éc ®¸o, míi l¹ cña tiÓu thuyÕt Lª Lùu trªn thùc tÕ ®· ®­îc d­ luËn quan t©m. §· cã mét sè bµi viÕt, mét sè luËn v¨n khoa häc nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ vÒ t¸c phÈm cña «ng. Nh­ng ch­a cã bµi viÕt, c«ng tr×nh nµo ®i s©u vµo ph­¬ng diÖn nh©n vËt trong s¸ng t¸c còng nh­ trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu. V× nh÷ng lý do trªn, chóng t«i chän nghiªn cøu: ThÕ giíi nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt Lª Lùu thêi k× ®æi míi. 2. LÞch sö vÊn ®Ò Lª Lùu lµ nhµ v¨n cã qu¸ tr×nh s¸ng t¸c l©u dµi, cã uy tÝn vµ ®· ®­îc kh¼ng ®Þnh trong d­ luËn. Trong lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i, khi nãi ®Õn thµnh tùu cña v¨n häc chèng Mü vµ v¨n häc thêi k× ®æi míi, giíi nghiªn cøu v¨n häc kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn nhµ v¨n Lª Lùu vµ ®Æt «ng ë vÞ trÝ xøng ®¸ng cña thÕ hÖ nhµ v¨n tr­ëng thµnh trong kh¸ng chiÕn chèng Mü, ®ång thêi lµ ng­êi kh¬i nguån c¶m høng míi cho v¨n xu«i ViÖt Nam trong thêi k× ®æi míi. Nh÷ng gÆt h¸i ®Çu tiªn trªn hµnh tr×nh s¸ng t¹o cña Lª Lùu lµ ë thÓ lo¹i truyÖn ng¾n. Ngay tõ nh÷ng s¸ng t¸c ®Çu tay cña Lª Lùu, giíi phª b×nh ®· ghi nhËn: “Lª Lùu lµ mét ng­êi ®ang t×m tßi. TruyÖn nµo anh còng t×m ®­îc nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch míi, nh÷ng h­íng khai th¸c vÊn ®Ò míi. Anh cã n¨ng lùc quan s¸t kh¸ nh¹y bÐn, s¾c s¶o vµ mét bót lùc ®ñ søc c¾t rêi ®­îc nh÷ng m¶nh ®êi bÒ bén t­¬i nguyªn vµo trong trang s¸ch, c¸i kh¶ n¨ng rÊt ®¸ng quý ë mét c©y bót trΔ [59]. 8 Cã thÓ thÊy Lª Lùu lµ nhµ v¨n giµu t©m huyÕt víi nghÒ. ¤ng lu«n viÕt hÕt m×nh nh­ «ng sèng. Nãi nh­ nhµ th¬ TrÇn §¨ng Khoa: “Lª Lùu biÕt cuèn hót ng­êi ®êi b»ng thø v¨n ®äc kh«ng nh¹t. Ngay c¶ ë nh÷ng truyÖn xoµng xoµng, ng­êi ®äc vÉn thu l­îm ®­îc mét c¸i g× ®ã (…). NghÜa lµ ®äc anh kh«ng bÞ lç tr¾ng. Còng bëi Lª Lùu lµ nhµ v¨n kh«ng chÊp nhËn sù nh¹t nhÏo tÇm th­êng. Dï ë bÊt cø t¸c phÈm nµo dï lín hay nhá Lª Lùu còng cã vÊn ®Ò g× ®Êy göi g¾m” [70]. T¸c gi¶ Lª Hång L©m chØ râ: “QuyÕt liÖt - cã thÓ gäi tªn c¸i tÝnh c¸ch ®ã cña nhµ v¨n Lª Lùu trong cuéc sèng ®êi th­êng còng nh­ khi «ng thÓ hiÖn nã trªn trang viÕt (…). ¤ng lu«n viÕt hÕt m×nh nh­ ¤ng sèng, yªu ghÐt r¹ch rßi vµ ®Æc biÖt ®i ®Õn tËn cïng tÝnh c¸ch cña nh©n vËt.” [42]. Song ®iÒu ®¸ng chó ý ®èi víi ngßi bót Lª Lùu ë giai ®o¹n nµy lµ kh¶ n¨ng níi réng dung l­îng thÓ lo¹i trong s¸ng t¸c cña «ng. Ph¶i ®Õn Thêi xa v¾ng, s¸ng t¸c cña «ng míi thùc sù cã søc l«i cuèn ®èi víi ®éc gi¶ còng nh­ giíi nghiªn cøu phª b×nh v¨n häc.Vµ còng tõ Thêi xa v¾ng trë ®i, mçi tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu ®Òu t¹o ®­îc sù quan t©m réng r·i trong d­ luËn. Khi Thêi xa v¾ng ra ®êi, c¸c nhµ nghiªn cøu v¨n häc ®· nhËn thÊy trong t¸c phÈm nµy cã “c¸ch nh×n hiÖn thùc míi”. Gi¸o s­ Phong Lª cho r»ng: “Giang Minh Sµi thÊt b¹i, nh­ng c¶ x· héi th× th¾ng lîi, c¶ x· héi ®ang vËt v· trong nh÷ng chuÈn bÞ cho c¸i “thêi xa v¾ng” Êy qua ®i. Kh«ng cßn bi kÞch kiÓu Giang Minh Sµi, cho nh÷ng Giang Minh Sµi kh¸c ®­îc sèng lµm m×nh ngay tõ ®Çu... Thêi xa v¾ng “lµ sù ®ãn nhËn tr­íc c¸i yªu cÇu nh×n th¼ng vµo sù thËt vµ nhËn thøc l¹i lÞch sö ®­îc ®Ò ra víi §¹i héi VI cuèi n¨m 1986” [44]. T¸c gi¶ NguyÔn Hoµ nhËn thÊy Thêi xa v¾ng lµ sù “§i t×m l¹i nh÷ng ch©n gi¸ trÞ tõng bÞ ®¸nh mÊt, tõng bÞ l·ng quªn. “Viªn ®¹i b¸c Thêi xa v¾ng khoan thñng c¸c tÊm mµn v« h×nh che giÊu nhiÒu ®iÒu l©u nay chóng ta kh«ng nhí tíi. Qu¸ khø ®©u chØ lµ chiÕc b¸nh ngät ngµo mµ cã c¶ vÞ ®¾ng cay” [39]. 9 Nhµ th¬ TrÇn §¨ng Khoa c¶m nhËn ®­îc Thêi xa v¾ng lµ sù kh¸i qu¸t lÞch sö “b»ng sè phËn bi th¶m cña anh n«ng d©n Giang Minh Sµi” [70]. Bëi vËy t¸c gi¶ V­¬ng TrÝ Nhµn ®· kh¼ng ®Þnh: “Thêi xa v¾ng nªn ®­îc xem lµ cuèn s¸ch biÕt lµm ®óng nhiÖm vô mét t¸c phÈm v¨n häc cÇn lµm” [50]. Kh¼ng ®Þnh thµnh c«ng cña Lª Lùu trong viÖc x©y dùng nh©n vËt, t¸c gi¶ Ng« VÜnh B×nh cho r»ng: “Chóng ta ®· tõng lµm quen víi ChÝ PhÌo (trong truyÖn ChÝ PhÌo) cña Nam Cao, N¨m Sµi Gßn (trong tiÓu thuyÕt BØ Vá) cña Nguyªn Hång, l¹i ®­îc biÕt L·o Khóng (trong truyÖn ng¾n næi tiÕng Kh¸ch ë quª ra) cña NguyÔn Minh Ch©u. MÊy n¨m gÇn ®©y, sau tiÓu thuyÕt Thêi xa v¾ng (gi¶i th­ëng Héi nhµ v¨n ViÖt Nam – 1986) ra m¾t, b¹n ®äc ®­îc biÕt thªm mét nh©n vËt v¨n häc n÷a lµ anh Sµi, viÕt ®Çy ®ñ hä vµ tªn lµ Giang Minh Sµi” [24]. TrÇn §¨ng Khoa l¹i nhËn thÊy tµi n¨ng cña Lª Lùu béc lé ë nh÷ng nh©n vËt phô “rÊt sèng ®éng” [70]. Anh kh¼ng ®Þnh:“Ai hiÓu ®êi t­ Lª Lùu sÏ cã c¶m gi¸c Thêi xa v¾ng nh­ mét cuèn tù truyÖn cña t¸c gi¶. Lª Lùu ®· in qu¸ ®Ëm bãng d¸ng cña m×nh xuèng trang giÊy ®Õn nçi ng­êi ta nhÇm anh víi Sµi cßn gäi anh lµ anh cu Sµi” [70]. Thêi xa v¾ng cña Lª Lùu ra ®êi ®­îc ®«ng ®¶o d­ luËn x«n xao vµ h­ëng øng còng bëi Lª Lùu ®· x©y dùng mét nh©n vËt Giang Minh Sµi “anh hïng kh«ng cã truyÒn thuyÕt”, “kh«ng cÇn ®Õn truyÒn thuyÕt”. T¸c gi¶ ®· kh«ng miªu t¶ Sµi nh­ mét anh hïng kiÓu truyÒn thèng, Sµi mang tÊt c¶ sù biÕn ®æi s©u xa vµ nçi ®au bÊt h¹nh cña con ng­êi. T©m sù vÒ cuèn Thêi xa v¾ng, nhµ v¨n Lª Lùu ®· béc lé: “T«i viÕt Thêi xa v¾ng trong nçi day døt vÒ sù ®au ®ín vµ mÊt m¸t cña con ng­êi. §· ®Õn lóc cÇn ph¶i viÕt mét c¸i g× vÒ th©n phËn con ng­êi” [47]. 10 TiÕp nèi m¹ch c¶m høng cña Thêi xa v¾ng, Lª Lùu cho ra ®êi §¹i t¸ kh«ng biÕt ®ïa (1989), ChuyÖn lµng cuéi (1993), Sãng ë ®¸y s«ng (1994), Hai nhµ (2000),…®· thªm mét lÇn n÷a kh¼ng ®Þnh vèn sèng vµ søc viÕt cña nhµ v¨n. §¹i t¸ kh«ng biÕt ®ïa (1989) lµ cuèn tiÓu thuyÕt mang ®Ëm khuynh h­íng triÕt lÝ. T¸c phÈm ®­îc t¸c gi¶ NguyÔn Ngäc ThiÖn ®¸nh gi¸: “Lµ mét thÓ nghiÖm cña Lª Lùu, kh«ng cßn lµ míi khi so s¸nh víi c¸c n­íc kh¸c, nh­ng ®· lµm phong phó thªm c¸ch viÕt tiÓu thuyÕt ë ta, rÊt ®¸ng hoan nghªnh”. “VÊn ®Ò ®Æt ra trong t¸c phÈm còng lµ vÊn ®Ò mu«n thuë: t×nh yªu løa ®«i trong nh÷ng ng­êi trÎ tuæi vµ xung ®ét vÒ nhËn thøc, øng xö gi÷a hai thÕ hÖ cha - con, giµ - trÎ. Xung quanh vÊn ®Ò nµy, kÌm theo ®ã lµ nh÷ng hËu qña mang tÝnh x· héi cña nã” [61]. N¨m 1993, ChuyÖn lµng Cuéi ra m¾t b¹n ®äc còng ®­îc d­ luËn chó ý. Tuy nhiªn hÇu hÕt ®éc gi¶ lÉn giíi phª b×nh l¹i kh«ng t×m ®­îc tiÕng nãi chung víi nhµ v¨n. Theo t¸c gi¶ D­¬ng Träng DËt t¸c phÈm nµy thÓ hiÖn “Sù kÐm b¶n lÜnh cña mét phï thuû non tay Ên tr­íc nh÷ng ©m binh mµ m×nh dùng lªn” [31]. Tr­íc nhiÒu ý kiÕn khen chª cña d­ luËn, chóng t«i muèn ®­a ra mét chÝnh kiÕn cña nhµ v¨n Lª Lùu: “Qua cuèn tiÓu thuyÕt ChuyÖn lµng Cuéi, t«i muèn ®Æt ra mét vÊn ®Ò nghiªm chØnh mµ l¹i cã ý nghÜa thêi sù. T«i muèn nãi lªn r»ng nh©n d©n cã thÓ chÞu tÊt c¶ mäi sù chµ ®¹p, lõa dèi cña ®Õ quèc, phong kiÕn, chÞu mäi hi sinh, mÊt m¸t trong b­íc th¨ng trÇm cña ®Êt n­íc vµ cña chÝnh cuéc ®êi hä. Nh­ng ®Õn khi hä bÞ chÝnh ng­êi th©n yªu ruét thÞt chµ ®¹p, lõa dèi th× hä ®· kh«ng sèng næi. X· héi ta hiÖn nay ®ang cã mÇm mèng anh em ruét thÞt chµ ®¹p lõa dèi lÉn nhau. §©y lµ mét hiÖn t­îng ®¸ng b¸o ®éng cÇn ph¶i ng¨n chÆn vµ lªn ¸n” [66]. Sau tiÓu thuyÕt ChuyÖn lµng Cuéi, Lª Lùu viÕt Sãng ë ®¸y s«ng (1994), Hai nhµ (2000), ®ã còng lµ nh÷ng thµnh c«ng míi cña nhµ v¨n, khi «ng tiÕp tôc kh¬i s©u vµo ®êi sèng riªng t­, bi kÞch h«n nh©n gia ®×nh. Hai cuèn tiÓu thuyÕt ®­îc d­ luËn cho r»ng: “§äc rÊt vµo v× ngßi bót ph©n tÝch t©m lÝ cña Lª Lùu ®¹t ®Õn tr×nh ®é l·o luyÖn”. Víi Hai nhµ “Lª Lùu kh«ng cßn dù b¸o mµ ®i th¼ng vµo ph©n tÝch nguyªn 11 nh©n tan r· cña gia ®×nh ®uîc coi lµ tÕ bµo cña x· héi, lµ ph¸o ®µi cuèi cïng trong cuéc b¾n ph¸ cña thãi v« c¶m, thãi ®¹o ®øc gi¶” [58, tr717]. Nh­ vËy cã thÓ thÊy trong nh÷ng tiÓu thuyÕt thêi k× ®æi míi cña Lª Lùu Thêi xa v¾ng g©y ®­îc sù chó ý cña b¹n ®äc nhiÒu h¬n. C¸c ý kiÕn nãi chung thèng nhÊt ®¸nh gi¸ rÊt cao gi¸ trÞ cña t¸c phÈm, xem t¸c phÈm nh­ lµ mét cét mèc v¨n häc ®¸ng chó ý cña v¨n häc hiÖn ®¹i ViÖt Nam. D­ luËn vÒ bèn tiÓu thuyÕt cßn l¹i th­a thít h¬n. GÇn ®©y, tiÓu thuyÕt Lª Lùu thêi k× ®æi míi ®· ®­îc ®Ò cËp ®Õn trong mét sè luËn v¨n tèt nghiÖp §¹i häc vµ sau §¹i häc. - N¨m 1999, t¹i truêng §HSP Hµ Néi, NguyÔn ThÞ H­¬ng Lan b¶o vÖ thµnh c«ng luËn v¨n th¹c sÜ víi ®Ò tµi: TiÓu thuyÕt viÕt vÒ n«ng th«n trong v¨n xu«i ViÖt Nam thêi k× ®æi míi. Trong ®ã t¸c gi¶ luËn v¨n ®· kh¶o s¸t m¶ng viÕt vÒ n«ng th«n qua Thêi xa v¾ng, ChuyÖn lµng Cuéi. - N¨m 2000, t¹i §HKHXH - NV, NguyÔn Anh Vò ®· b¶o vÖ thµnh c«ng luËn v¨n ®¹i häc víi ®Ò tµi: TruyÖn vµ tiÓu thuyÕt luËn ®Ò thêi k× ®æi míi. T¸c gi¶ luËn v¨n ®· dµnh mét ch­¬ng nghiªn cøu vÒ Thêi xa v¾ng vµ Hai nhµ cña Lª Lùu. - N¨m 2002, t¸c gi¶ TrÇn ThÞ Kim Soa ®· b¶o vÖ thµnh c«ng luËn v¨n th¹c sÜ t¹i tr­êng §¹i häc s­ ph¹m Hµ Néi víi ®Ò tµi: TiÓu thuyÕt Lª Lùu thêi k× ®æi míi. LuËn v¨n nµy kh¸i qu¸t tiÓu thuyÕt Lª Lùu trªn ba ph­¬ng diÖn: - Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ hiÖn thùc - Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi - NghÖ thuËt thÓ hiÖn - N¨m 2003, t¸c gi¶ NguyÔn ThÞ §Þnh ®· b¶o vÖ thµnh c«ng luËn v¨n th¹c sÜ tr­êng §¹i häc s­ ph¹m Hµ Néi víi ®Ò tµi: ThÕ giíi nghÖ thuËt trong tiÓu thuyÕt Lª 12 Lùu thêi k× ®æi míi. LuËn v¨n nµy kh¸i qu¸t tiÓu thuyÕt Lª Lùu trªn ba ph­¬ng diÖn: - Bøc tranh hiÖn thùc tõ ®iÓm nh×n nh©n b¶n - Nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt Lª Lùu thêi k× ®æi míi - H×nh t­îng t¸c gi¶ - N¨m 2005, t¸c gi¶ Th¸i ThÞ Mü B×nh ®· b¶o vÖ thµnh c«ng luËn v¨n th¹c sÜ tr­êng §¹i häc s­ ph¹m Hµ Néi víi ®Ò tµi: Thêi xa v¾ng cña Lª Lùu vµ tiÕn tr×nh ®æi míi v¨n xu«i ViÖt Nam sau 1975. LuËn v¨n nµy kh¸i qu¸t tiÓu thuyÕt Lª Lùu trªn ba ph­¬ng diÖn: - B¶n chÊt x· héi – thÈm mÜ cña v¨n xu«i ViÖt Nam sau 1975 vµ nh÷ng b­íc ph¸t triÓn c¬ b¶n cña nã. - Thêi xa v¾ng vµ sù ®æi míi v¨n xu«i ViÖt Nam sau 1975 trªn b×nh diÖn néi dung. - Thêi xa v¾ng vµ sù ®æi míi v¨n xu«i ViÖt Nam sau 1975 trªn b×nh diÖn thi ph¸p, nghÖ thuËt. Nh×n mét c¸ch tæng qu¸t, cã thÓ nhËn thÊy, tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu nãi chung, thÕ giíi nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu nãi riªng ®· vµ ®ang trë thµnh nh÷ng vÊn ®Ò ®­îc quan t©m. Tuy nhiªn, trªn thùc tÕ, hÇu hÕt c¸c ý kiÕn nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ míi tån t¹i d­íi d¹ng mét bµi viÕt, mét phÇn néi dung (®èi víi luËn v¨n th¹c sÜ, kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc). Ch­a cã mét c«ng tr×nh nµo ®i s©u nghiªn cøu mét c¸ch hÖ thèng, toµn diÖn vÊn ®Ò nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt Lª Lùu. NhËn ra kho¶ng trèng ®ã, trong luËn v¨n nµy, chóng t«i tiÕn hµnh ®i s©u kh¶o s¸t, nghiªn cøu vÒ nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt Lª Lùu mét c¸ch khoa häc, hÖ thèng vµ toµn diÖn. Nh÷ng ý kiÕn ®¸nh gi¸ nãi trªn chÝnh lµ c¬ së khoa häc ®Ó chóng t«i tiÕp tôc c«ng tr×nh nghiªn cøu cña m×nh. 13 3. Môc ®Ých nghiªn cøu Chän ®Ò tµi ThÕ giíi nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt Lª Lùu thêi k× ®æi míi chóng t«i mong muèn ®ãng gãp mét phÇn nµo ®ã vµo t×m hiÓu, kh¸m ph¸ thÕ giíi nh©n vËt còng nh­ nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt ®éc ®¸o, hÊp dÉn trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu thêi k× ®æi míi. Qua ®ã, thÊy ®­îc tµi n¨ng nghÖ thuËt cña Lª Lùu trong viÖc ghi l¹i nh÷ng g× x¶y ra xung quanh cuéc sèng cña con ng­êi thêi hiÖn ®¹i. 4. NhiÖm vô nghiªn cøu §Ó thùc hiÖn môc ®Ých trªn, nhiÖm vô nghiªn cøu cña luËn v¨n lµ chØ ra c¸c lo¹i nh©n vËt vµ nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt Lª Lùu thêi k× ®æi míi ë ba ph­¬ng diÖn: NghÖ thuËt kh¾c häa t©m lý nh©n vËt, nghÖ thuËt miªu t¶ tÝnh c¸ch vµ sè phËn nh©n vËt, ng«n ng÷ nghÖ thuËt. 5. §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu 5.1. §èi t­îng nghiªn cøu ThÕ giíi nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu thêi k× ®æi míi 5.2. Ph¹m vi nghiªn cøu Nh÷ng tiÓu thuyÕt cña nhµ v¨n Lª Lùu thêi k× ®æi míi (bao gåm 5 t¸c phÈm): - Thêi xa v¾ng (1986) - §¹i t¸ kh«ng biÕt ®ïa (1989) - ChuyÖn lµng Cuéi (1993) - Sãng ë ®¸y s«ng (1994) - Hai nhµ (2000) 14 6. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu 6.1. Ph­¬ng ph¸p thèng kª - ph©n lo¹i Kh¶o s¸t, thèng kª toµn bé hÖ thèng nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt Lª Lùu, tõ ®ã tiÕn hµnh ph©n lo¹i nh©n vËt theo nh÷ng tiªu chÝ riªng. 6.2. Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch TiÕn hµnh ph©n tÝch cô thÓ c¸c kiÓu nh©n vËt c¬ b¶n ®­îc x©y dùng trong tiÓu thuyÕt Lª Lùu. 6.3. Ph­¬ng ph¸p so s¸nh TiÕn hµnh so s¸nh, ®èi chiÕu gi÷a nh©n vËt trong truyÖn ng¾n Lª Lùu víi nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt cña chÝnh t¸c gi¶ vµ mét sè t¸c gi¶ cïng thêi ®Ó thÊy ®­îc nh÷ng s¸ng t¹o cña Lª Lùu trong nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt ë m¶ng tiÓu thuyÕt, nh÷ng kÕ thõa vµ c¸ch t©n, phong c¸ch s¸ng t¹o ®éc ®¸o cña nhµ v¨n. 7. Nh÷ng ®ãng gãp míi cña ®Ò tµi VÒ mÆt lÝ luËn: Víi luËn v¨n nµy, ng­êi viÕt sÏ lµm næi bËt nÐt ®Æc s¾c vÒ thÕ giíi nh©n vËt vµ nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt Lª Lùu thêi k× ®æi míi. §ång thêi luËn v¨n sÏ kh¼ng ®Þnh thªm sù ®óng ®¾n tin cËy cña con ®­êng nghiªn cøu v¨n häc hiÖn nay. VÒ mÆt thùc tiÔn: Nghiªn cøu ®Ò tµi nµy, chóng t«i muèn t×m hiÓu nh÷ng ®ãng gãp míi cña Lª Lùu trong nghÖ thuËt tù sù cña v¨n häc ViÖt Nam. Th«ng qua ®ã gãp phÇn kh¼ng ®Þnh tµi n¨ng vµ vÞ trÝ cña Lª Lùu trong nÒn v¨n häc míi. §ång thêi sÏ gióp ng­êi ®äc cã nh÷ng kiÕn gi¶i s©u s¾c vÒ nhµ v¨n nµy. 15 8. CÊu tróc cña luËn v¨n Ngoµi phÇn më ®Çu, phÇn kÕt luËn vµ phÇn th­ môc tham kh¶o, luËn v¨n ®­îc triÓn khai thµnh ba ch­¬ng nh­ sau: Ch­¬ng 1: Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu thêi k× ®æi míi. Ch­¬ng 2: ThÕ giíi nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu thêi k× ®æi míi Ch­¬ng 3: NghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu thêi kú ®æi míi 16 Néi dung Ch­¬ng 1: Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu thêi k× ®æi míi 1.1. Kh¸i niÖm quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi lµ yÕu tè c¬ b¶n, then chèt nhÊt cña mét chØnh thÓ nghÖ thuËt, chi phèi toµn bé tÝnh ®éc ®¸o vµ hÖ thèng nghÖ thuËt cña chØnh thÓ Êy. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi biÓu hiÖn trong toµn bé cÊu tróc cña t¸c phÈm v¨n häc, nh­ng tr­íc hÕt biÓu hiÖn tËp trung ë c¸c nh©n vËt, bëi “Nh©n vËt v¨n häc lµ con ng­êi ®­îc miªu t¶, thÓ hiÖn trong t¸c phÈm b»ng ph­¬ng tiÖn v¨n häc” [55, tr61]. Nh©n vËt v¨n häc nµo còng biÓu hiÖn c¸ch hiÓu cña nhµ v¨n vÒ con ng­êi theo mét quan ®iÓm nhÊt ®Þnh vµ qua c¸c ®Æc ®iÓm mµ anh ta lùa chän. Nh©n vËt v¨n häc chÝnh lµ m« h×nh vÒ con ng­êi cña t¸c gi¶. T×m hiÓu quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi lµ viÖc lµm hÕt søc cÇn thiÕt, cã ý nghÜa ®Ó hiÓu vÊn ®Ò nh©n vËt v¨n häc.Vµ quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi vÉn ®­îc coi lµ th­íc ®o sù tiÕn bé nghÖ thuËt tõ x­a ®Õn nay. V¨n häc lµ nh©n häc, lµ nghÖ thuËt miªu t¶, biÓu hiÖn con ng­êi. V¨n häc cã thÓ miªu t¶ rÊt nhiÒu ®èi t­îng trong tù nhiªn vµ x· héi nh­ thÇn linh, ma quû, ®å vËt, loµi vËt… nh­ng nã vÉn “lÊy con ng­êi lµm ®èi t­îng nhËn thøc trung t©m’’ [36, tr402], c¸c ®èi t­îng kh¸c ®­îc miªu t¶ còng ®Òu nh»m thÓ hiÖn con ng­êi. Con ng­êi - ®èi t­îng nhËn thøc trung t©m cña v¨n häc - ë ®©y lµ “Con ng­êi víi toµn bé tÝnh tæng hîp, toµn vÑn, sèng ®éng trong c¸c mèi quan hÖ ®êi sèng phong phó vµ phøc t¹p cña nã trªn ph­¬ng diÖn thÈm mÜ” [36, tr402]. ChÝnh v× thÕ, ng­êi ta kh«ng thÓ miªu t¶ vÒ con ng­êi nÕu nh­ kh«ng hiÓu biÕt, c¶m nhËn vµ cã c¸c ph­¬ng tiÖn, biÖn ph¸p biÓu hiÖn nhÊt ®Þnh. Theo GS.TrÇn §×nh Sö “Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi lµ sù lÝ gi¶i, c¾t nghÜa, sù c¶m thÊy con ng­êi ®· ®­îc ho¸ th©n thµnh c¸c nguyªn t¾c, ph­¬ng tiÖn, biÖn ph¸p h×nh thøc thÓ hiÖn con ng­êi 17 trong v¨n häc, t¹o nªn gi¸ trÞ nghÖ thuËt vµ thÈm mÜ cho c¸c h×nh t­îng nh©n vËt trong ®ã” [56]. VÊn ®Ò quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi thuéc vÒ lÝ luËn v¨n häc hiÖn ®¹i. §· cã mét sè c«ng tr×nh ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò nµy nh­ Lý luËn v¨n häc- TËp 1 ( Nguyªn lý tæng qu¸t); Lý luËn v¨n häc - tËp 2,... Nh­ng ®Þnh nghÜa cña GS TrÇn §×nh Sö trªn ®©y cã thÓ ®­îc coi lµ kh¸i qu¸t, ®Çy ®ñ h¬n c¶. Nhµ nghiªn cøu TrÇn §×nh Sö cho thÊy vÊn ®Ò quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi thùc chÊt lµ vÊn ®Ò: tÝnh n¨ng ®éng cña nghÖ thuËt, lµ giíi h¹n, ph¹m vi chiÕm lÜnh ®êi sèng cña mét hÖ thèng nghÖ thuËt, lµ kh¶ n¨ng th©m nhËp cña nã vµo c¸c miÒn kh¸c nhau cña cuéc ®êi. NghÖ sÜ ®Ých thùc lµ ng­êi suy nghÜ vÒ con ng­êi, cho con ng­êi, nªu ra nh÷ng t­ t­ëng míi ®Ó hiÓu vÒ con ng­êi. Do ®ã, quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi còng chÝnh lµ ®iÓm tùa, lµ h­íng dÉn, lµ thÕ giíi nghÖ thuËt cña nhµ v¨n... Cµng kh¸m ph¸ quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi th× cµng ®i s©u vµo thùc chÊt s¸ng t¹o cña nhµ v¨n, cµng ®¸nh gi¸ ®óng thµnh tùu cña hä. 1.2. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi trong v¨n häc ViÖt Nam thêi k× ®æi míi Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi trong t¸c phÈm v¨n häc lu«n h­íng vµo con ng­êi trong mäi chiÒu s©u cã thÓ cã, cho nªn ®©y lµ tiªu chuÈn quan träng nhÊt ®Ó ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ nh©n v¨n vèn cã cña mét hiÖn t­îng v¨n häc. Chóng ta cã thÓ thÊy, tr­íc n¨m 1975, v¨n häc (m¶ng v¨n xu«i) ph¸t triÓn trong hoµn c¶nh ®Æc biÖt cña hai cuéc chiÕn tranh vÖ quèc vµ nh÷ng biÕn cè c¸ch m¹ng lín lao. Theo s¸t nhiÖm vô chÝnh trÞ, tù ý thøc m×nh nh­ mét vò khÝ t­ t­ëng, nã ®· tËp trung vµo x©y dùng “con ng­êi míi” , “con ng­êi céng ®ång”. Nhµ v¨n muèn th«ng qua con ng­êi ®Ó biÓu hiÖn lÞch sö. Con ng­êi trë thµnh ph­¬ng tiÖn ®Ó kh¸m ph¸ lÞch sö. Con ®­êng gi¶i quyÕt mäi bi kÞch, mäi v­íng m¾c c¸ nh©n lµ h­íng vÒ c¸ch m¹ng, céng ®ång. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi cña v¨n häc giai ®o¹n nµy mang ®Ëm chÊt sö thi. Sau n¨m 1975, ®Æc biÖt tõ sau §¹i héi VI(1986) cña §¶ng, ®Êt n­íc b­íc vµo thêi k× ®æi míi, v¨n häc còng b¾t ®Çu thêi k× ph¸t triÓn míi, d©n chñ h¬n, cëi më h¬n. V¨n xu«i sau 1975, mét mÆt ®­îc soi s¸ng bëi t­ t­ëng cña §¶ng, mÆt kh¸c 18 ®èi diÖn víi sù thøc tØnh, nhu cÇu thøc tØnh c¸ nh©n ®· thùc sù quan t©m ®Õn con ng­êi, cã nhiÒu kh¸m ph¸ vÒ con ng­êi. Cã thÓ nãi, sù thøc tØnh trë l¹i ý thøc c¸ nh©n ®· më ra cho v¨n häc nhiÒu ®Ò tµi vµ chñ ®Ò míi. V¨n häc ngµy cµng ®i tíi mét quan niÖm toµn vÑn vµ s©u s¾c h¬n vÒ con ng­êi mµ nÒn t¶ng triÕt häc vµ h¹t nh©n c¬ b¶n cña quan niÖm Êy lµ t­ t­ëng nh©n b¶n. NguyÔn Minh Ch©u kh¼ng ®Þnh mét t­ t­ëng ®Çy s¸ng suèt vµ nh©n hËu vÒ con ng­êi ®Ó ®Þnh h­íng cho ngßi bót: “Cuéc sèng trªn tr¸i ®Êt nµy thêi nµo vµ ë ®©u còng ®Çy rÉy nh÷ng oan khiªn, oan khuÊt, c¸i ¸c bao giê còng m¹nh mÏ vµ lÉm liÖt, ®Çy m­u ma ch­íc quû, cßn c¸i thiÖn th× ngu ng¬ vµ ng©y th¬, l¹i th­êng c¶ tin. Nhµ v¨n tån t¹i trªn câi ®êi cã lÏ tr­íc hÕt lµ v× thÕ: ®Ó lµm c«ng viÖc gièng nh­ kÎ n©ng giÊc cho nh÷ng ng­êi cïng ®­êng tuyÖt lé, bÞ c¸i ¸c hoÆc sè phËn ®en ®ñi dån ng­êi ta ®Õn ch©n t­êng, nh÷ng con ng­êi c¶ t©m hån vµ thÓ x¸c bÞ h¾t hñi vµ ®äa ®Çy ®Õn ª chÒ, hoµn toµn mÊt hÕt lßng tin vµo con ®­êng vµ cuéc ®êi. Nhµ v¨n tån t¹i trªn ®êi ®Ó bªnh vùc cho nh÷ng con ng­êi kh«ng cßn cã ai ®Ó bªnh vùc” [25]. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi ®· cã sù thay ®æi c¨n b¶n. C¶m høng nghiªn cøu vÒ con ng­êi, lÊy con ng­êi lµm ®iÓm quy chiÕu lÞch sö ®· chi phèi ngµy cµng m¹nh mÏ c¸c s¸ng t¸c thêi k× nµy. Nhµ v¨n khao kh¸t kiÕm t×m c©u tr¶ lêi vÒ sù tån t¹i cña con ng­êi kh«ng ph¶i nh­ mét nhµ ®¹o ®øc hay mét c¸n bé tuyªn huÊn mµ nh­ mét nhµ triÕt häc, nhµ t­ t­ëng, mong muèn n¾m b¾t ®­îc nh÷ng ch©n lÝ phæ qu¸t vÒ con ng­êi. Vµ v¨n xu«i sau 1975 ®· thËt sù cã nh÷ng ph¸t hiÖn phong phó vÒ con ng­êi, tù kh¼ng ®Þnh b­íc tr­ëng thµnh cña t­ duy nghÖ thuËt b»ng mét quan niÖm nghÖ thuËt míi vÒ con ng­êi. Nã quan t©m con ng­êi ë t­ c¸ch c¸ nh©n, xem xÐt con ng­êi tõ nhiÒu phÝa, nhiÒu täa ®é. Trong v¨n häc xuÊt hiÖn con ng­êi “kh«ng trïng khÝt víi chÝnh m×nh”, con ng­êi phøc t¹p, nhiÒu chiÒu. Cã thÓ kÓ ®Õn c¸c t¸c phÈm tiªu biÓu: Sèng víi thêi gian hai chiÒu (Vò Tó Nam), Bøc tranh, Ng­êi ®µn bµ trªn chuyÕn tµu tèc hµnh, ChiÕc thuyÒn ngoµi xa (NguyÔn Minh Ch©u), Mét câi nh©n gian bÐ tÝ (NguyÔn Kh¶i),…Con ng­êi nh­ mét tiÓu vò trô ®Çy bÝ Èn, kh«ng thÓ biÕt tr­íc, kh«ng thÓ biÕt hÕt. C¸c nh©n vËt cña NguyÔn Huy ThiÖp nh­ trong KiÕm S¾c, Vµng löa, Nh÷ng bµi häc n«ng th«n…, Ma V¨n Kh¸ng (Chän chång, Thanh minh,…) ®Òu cã nh÷ng ®ét biÕn t©m lÝ, tÝnh c¸ch, nh÷ng hµnh ®éng bÊt ngê kh«ng thÓ ®o¸n tr­íc ®­îc. Con ng­êi hµnh ®éng cã khi theo sù chØ huy cña ý thøc, cña lÝ trÝ tØnh t¸o, cã khi l¹i bÞ chi phèi bëi tiÕng nãi cña t©m linh, cña v« thøc, b¶n n¨ng, thËm chÝ 19 bÞ chi phèi bëi nh÷ng kh¸t thÌm, nh÷ng dôc väng tÇm th­êng (Nh©n vËt cña NguyÔn Huy ThiÖp, Lª Minh Khuª, Ma V¨n Kh¸ng, Lª Lùu…). Tr×nh bµy con ng­êi nh­ nã vèn cã, kh«ng lÝ t­ëng hãa, thÇn th¸nh hãa nã lµ ®Æc ®iÓm næi bËt trong quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi trong v¨n xu«i sau 1975. “Quan niÖm “con ng­êi ®êi th­êng”, “con ng­êi phµm tôc”, “kh«ng hoµn h¶o” võa gièng nh­ mét sù ®èi tho¹i víi qu¸ khø, kh­íc tõ nh÷ng quy ph¹m cò, võa ®Ò xuÊt hÖ gi¸ trÞ cò, võa ®Ò xuÊt hÖ gi¸ trÞ míi ®Ó ®¸nh gi¸ con ng­êi: hÖ gi¸ trÞ nh©n b¶n” [22]. 1.3. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu thêi k× ®æi míi 1.3.1. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng­êi trong tiÓu thuyÕt cña Lª Lùu tr­íc thêi k× ®æi míi Trong lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i, khi nãi ®Õn nh÷ng thµnh tùu cña v¨n häc chèng Mü vµ v¨n häc thêi k× ®æi míi, giíi nghiªn cøu v¨n häc kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi nhµ v¨n Lª Lùu vµ ®Æt «ng ë vÞ trÝ xøng ®¸ng cña thÕ hÖ nhµ v¨n tr­ëng thµnh trong kh¸ng chiÕn chèng Mü. Nh÷ng thÓ nghiÖm ®Çu tay cña «ng lµ hµng lo¹t truyÖn ng¾n xuÊt hiÖn kh¸ ®Òu ®Æn trªn t¹p chÝ V¨n nghÖ qu©n ®éi vµ b¸o V¨n nghÖ vµo nh÷ng n¨m 60: TÕt lµng Môa (V¨n nghÖ qu©n ®éi, 2/1964), Nh÷ng ng­êi ë l¹i hËu ph­¬ng (V¨n nghÖ qu©n ®éi,7/1964), Gan gãc B¹ch Long (V¨n nghÖ qu©n ®éi, 7/1965), Nh÷ng ng­êi ®i nèi m¹ch cÇu (V¨n nghÖ, 2/1967),… ghi dÊu mét chÆng ®­êng ®· qua cña lÞch sö d©n téc, víi mong muèn gãp thªm mét tiÕng nãi cæ vò cho chiÕn th¾ng. Qua nh÷ng s¸ng t¸c ë chÆng ®Çu Êy, cã thÓ thÊy Lª Lùu quan t©m nhiÒu ®Õn ®Ò tµi n«ng th«n. “Nh÷ng trang viÕt vÒ ®Þa ph­¬ng trong trong nh÷ng n¨m ®¸nh Mü cña Lª Lùu th­êng chøa ®ùng phong vÞ n«ng th«n ®Ëm ®µ, Êm ¸p” [63]. §ã lµ bøc tranh hiÖn thùc mang ®Çy hµo khÝ cña nh÷ng n¨m th¸ng h¨ng say s¶n xuÊt vµ s½n sµng chiÕn ®Êu. Cuéc sèng qua nh÷ng trang v¨n Lª Lùu tuy cßn nhiÒu khã kh¨n gian khæ nh­ng con ng­êi cÇn cï, nhÉn n¹i, ®Çy ý chÝ bao giê còng ®øng v÷ng vµ chiÕn th¾ng. Con ng­êi trong c¸c truyÖn cña Lª Lùu thêi k× nµy lµ nh÷ng con ng­êi “g¾ng quªn ®i c¸i riªng nhá bÐ cña m×nh” ®Ó dån hÕt t©m søc cho c«ng viÖc chung v« cïng cÊp b¸ch cña lµng xãm. Trªn c¸i nÒn chung Êy, Lª 20 Lùu ®· lµm to¸t lªn sù kháe kho¾n, s«i ®éng cña cuéc sèng con ng­êi ë nh÷ng miÒn quª kh«ng yªn tÜnh, s½n sµng hi sinh chÞu ®ùng v× nghÜa lín cña d©n téc. ChÝnh v× vËy, ng­êi chiÕn sÜ ®· trë thµnh nh©n vËt trung t©m trong s¸ng t¸c v¨n häc thêi k× nµy. ë t¸c phÈm cña m×nh, Lª Lùu ®· ®Æt niÒm tin tuyÖt ®èi vµo ng­êi chiÕn sÜ c¶ khi anh ta chiÕn ®Êu ë chiÕn tr­êng lÉn khi anh ta tõ mÆt trËn trë vÒ, b­íc tiÕp vµo m«i tr­êng thö th¸ch míi, ë ®©u anh ta còng ngêi s¸ng phÈm chÊt cao quý cña “anh bé ®éi cô Hå”. Cuéc sèng cña ng­êi chiÕn sÜ ®· t«i rÌn thö th¸ch hä, mçi ng­êi ®· tr­ëng thµnh vµ tù v­ît lªn m×nh trong m«i tr­êng chiÕn ®Êu hÕt søc khã kh¨n ¸c liÖt. Ta b¾t gÆp trong s¸ng t¸c Lª Lùu thêi k× nµy nh÷ng con ng­êi ch©n chÊt, méc m¹c, vui say lý t­ëng, kh«ng qu¶n ng¹i hi sinh vÊt v¶. §ã lµ L­u Hoµi Chung víi hoµi b·o cña tuæi trÎ, ®· thÓ hiÖn ý chÝ chiÕn ®Êu m·nh liÖt, tinh thÇn hi sinh anh dòng trong tr¹m chiÕn ®Êu b¶o vÖ chèt ®Ó cho tiÓu ®oµn rót lui an toµn (ChuyÖn kÓ tõ ®ªm tr­íc). Anh lÝnh sinh viªn Hoµng, ®ªm ®Çu tiªn ë chiÕn tr­êng h¸o høc muèn ®­îc ®i ®Çu trong trËn ®¸nh, nh­ nh÷ng chiÕn sÜ gi­¬ng l¸ cê ®á phÇn phËt trong ®oµn qu©n mµ anh ®· thÊy qua phim ¶nh, s¸ch b¸o (ChÝnh trÞ viªn vµ chiÕn sÜ míi). Cã thÓ nãi, truyÖn ng¾n cña Lª Lùu thêi k× nµy ®· tËp trung x©y dùng nh÷ng h×nh t­îng nh©n vËt mang lÝ t­ëng ®Ñp ®Ï ®¹i diÖn cho søc m¹nh cña c¶ mét tËp thÓ, mét céng ®ång. DÊu hiÖu míi trong c¸ch nh×n con ng­êi cña Lª Lùu cã lÏ b¾t ®Çu thÊp tho¸ng ë mét cuèn tiÓu thuyÕt viÕt ngay sau khi chiÕn tranh kÕt thóc. Më rõng (1977) cã mét sè thÓ nghiÖm m¹nh d¹n ë h×nh t­îng con ng­êi. §ã lµ nh÷ng sè phËn “oai hïng vµ bi th¶m”, “gi¶n ®¬n vµ phøc t¹p” [70]. Mçi con ng­êi cã sè phËn riªng kh«ng ai gièng ai. Nhµ v¨n nh­ muèn ph« bµy, muèn diÔn t¶, muèn c¾t nghÜa, muèn nªu lªn thµnh nh÷ng vÊn ®Ò cã ý nghÜa triÕt lý vÒ chiÕn tranh, vÒ con ng­êi ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn chèng Mü ë nhiÒu líp ng­êi, nhiÒu m¶ng sèng. Trong cuéc sèng chiÕn ®Êu gian khæ vµ nguy hiÓm, mçi ng­êi ®Òu béc lé b¶n chÊt cña m×nh b»ng nh÷ng c¸ch kh¸c nhau, cã nh÷ng t©m tr¹ng, suy nghÜ hµnh ®éng kh¸c nhau. ChÝnh ñy V¨n Quang lµ mét c¸n bé chÝnh trÞ xuÊt s¾c cã tÇm hiÓu biÕt, tÇm nh×n s©u réng, cã t¸c phong ®Ünh ®¹c vµ chõng mùc. Binh tr¹m tr­ëng Lan tËn tôy xèc v¸c sèng b»ng c¶m tÝnh nhiÒu h¬n lÝ tÝnh, th¼ng th¾n ®Õn nãng n¶y vµ thiªn vÞ nh­ng l¹i biÕt phôc thiÖn. §¹i ®éi tr­ëng T­êng rÊt cã n¨ng lùc l·nh ®¹o,