1
Më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi
1.1. Franz Kafka (1883 - 1924) lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n lín nhÊt thÕ
kû XX. Víi Kafka, tiªu chÝ ph¶n ¸nh hiÖn thùc gièng nh thËt “víi toµn bé
c¸c h×nh thøc cña ®èi tîng” (G.Lukacs) cã tõ quan niÖm nghÖ thuËt lµ sù b¾t
chíc hiÖn thùc cña Aristoste - mét quan niÖm chi phèi t duy lý luËn qua
nhiÒu thÕ kû ®· chÝnh thøc “ph¸ s¶n”. Cïng víi nhiÒu nhµ v¨n hiÖn ®¹i kh¸c
nh: M.Proust, J.Joyce… Kafka lµ ngêi “khai tö cho tiÓu thuyÕt b« l·o kiÓu
Banz¾c vµ më ®Çu cho mét thêi ®¹i tiÓu thuyÕt”[32, tr.85]. Franz Kafka ®· t¹o
ra bíc ®ét ph¸ lín cho lÞch sö v¨n häc, gãp phÇn ®a v¨n ch¬ng nh©n lo¹i
më ra mét ng· rÏ míi vµ ®a v¨n häc cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i lªn ng«i. C¸c
s¸ng t¸c cña «ng ®· ®em ®Õn cho v¨n häc thÕ kû XX nh÷ng quan niÖm míi vÒ
con ngêi vµ hiÖn thùc, vÒ ®Æc trng ph¶n ¸nh nghÖ thuËt, mang ®Õn ph¬ng
thøc t duy míi cho tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i, lµm thay ®æi kh«ng chØ c¸c yÕu tè thi
ph¸p tiÓu thuyÕt mµ cßn më ra cho ngêi ®äc nh÷ng kh¶ n¨ng míi trong viÖc
tiÕp nhËn v¨n b¶n v¨n häc. Lùa chän ®Ò tµi ThÕ giíi nghÖ thuËt cña Franz
Kafka, chóng t«i hy väng cã ®îc c¸i nh×n toµn diÖn, s©u s¾c h¬n vÒ con
ngêi, tµi n¨ng, t tëng nghÖ thuËt vµ nh÷ng ®ãng gãp cña nhµ v¨n hiÖn ®¹i
xuÊt s¾c nµy cho v¨n ch¬ng nh©n lo¹i.
1.2. Sù nghiÖp cña bÊt kú nhµ v¨n lín nµo còng kh«ng t¸ch rêi thêi ®¹i
vµ nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸, v¨n häc cña nã. Qua c¸c s¸ng t¸c cña Kafka, chóng
ta thÊy râ h¬n vÒ sù vît lªn nh÷ng giíi h¹n cña chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû
XIX khi nã chuyÓn tõ chñ nghÜa hiÖn thùc truyÒn thèng ®Õn chñ nghÜa hiÖn
®¹i. Kh¸m ph¸ thÕ giíi nghÖ thuËt cña Franz Kafka do ®ã lµ dÞp ®Ó chóng t«i
nh×n nhËn l¹i phÇn nµo diÖn m¹o cña chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX, tiÕp cËn
víi v¨n häc chñ nghÜa hiÖn ®¹i thÕ kû XX. H¬n n÷a, “trªn hµnh tr×nh ch©n lÝ
2
Kafka” thÊy ®îc sù vËn ®éng cña t duy nghÖ thuËt trªn c¸c vÊn ®Ò: mèi
quan hÖ gi÷a v¨n häc vµ hiÖn thùc, ®Æc trng ph¶n ¸nh nghÖ thuËt…
1.3. Nh÷ng s¸ng t¸c cña Kafka cã søc ¶nh hëng m¹nh mÏ ®Õn v¨n häc
thÕ giíi, kh«ng chØ ë thÕ kû «ng sèng vµ viÕt, mµ ngay c¶ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ
kû XXI nµy, c¸c t¸c phÈm cña Kafka vÉn ¶nh hëng tíi c¸c nhµ v¨n hiÖn ®¹i,
hËu hiÖn ®¹i trªn thÕ giíi vµ c¶ ë ViÖt Nam. Cã thÓ nhËn ra dÊu Ên s¸ng t¹o
cña Kafka trong t¸c phÈm cña nhiÒu nhµ v¨n: tõ Camus, Beckett, Ionesco,
Durrenmatt, Marquez, Cao Hµnh KiÖn, Jelinek…, tíi c¸c nhµ v¨n ViÖt Nam
nh Ph¹m ThÞ Hoµi, NguyÔn Huy ThiÖp… V× thÕ, nghiªn cøu thÕ giíi nghÖ
thuËt cña Franz Kafka kh«ng nh÷ng gióp chóng t«i hiÓu h¬n nh÷ng tinh hoa
v¨n häc níc ngoµi, mµ cßn hiÓu thªm nh÷ng nç lùc c¸ch t©n cña v¨n häc
ViÖt Nam ®¬ng ®¹i.
1.4. Trong ch¬ng tr×nh cña bé m«n V¨n häc níc ngoµi ë §¹i häc s
ph¹m hiÖn nay, Franz Kafka ®· ®îc ®a vµo gi¶ng d¹y víi t c¸ch mét t¸c
gia lín. Ch¬ng tr×nh ng÷ v¨n trung häc phæ th«ng còng giíi thiÖu Kafka víi
truyÖn ng¾n Mét thÇy thuèc n«ng th«n. Lùa chän ®Ò tµi ThÕ giíi nghÖ thuËt
cña Franz Kafka, chóng t«i hy väng sÏ tÝch lòy ®îc nhiÒu h¬n tri thøc vµ
ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc ®Ó phôc vô cho qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y vµ
nghiªn cøu sau nµy.
2. LÞch sö vÊn ®Ò
2.1. T×nh h×nh nghiªn cøu Franz Kafka trªn thÕ giíi
T¸c phÈm cña F.Kafka víi sù quy tô ®a d¹ng c¸c lèi viÕt vµ nhiÒu hÖ t
tëng thu hót ®îc sù quan t©m cña rÊt nhiÒu nhµ nghiªn cøu, phª b×nh v¨n
häc. Theo Yve Zilli tæng kÕt, chØ tÝnh trªn nhan ®Ò, trªn thÕ giíi ®· cã h¬n
5000 bµi viÕt vÒ Kafka. §· cã hµng chôc luËn ¸n tiÕn sÜ ë MÜ, Céng hoµ d©n
chñ §øc, Céng hoµ Liªn bang §øc, hai cuéc héi th¶o quèc tÕ vÒ Kafka ®îc
tæ chøc ë Liblice (TiÖp Kh¾c, 1963) vµ ë t©y Berlin (Céng hoµ Liªn bang §øc,
3
1966). Thùc tÕ Êy ®· chøng minh mét c¸ch thuyÕt phôc “tÝnh cã vÊn ®Ò” trong
c¸c t¸c phÈm cña Kafka ®èi víi ngêi ®äc. Do ®iÒu kiÖn thùc tÕ cha cho
phÐp, chóng t«i míi chØ tiÕp cËn ®îc víi nh÷ng tµi liÖu ®· ®îc dÞch qua
tiÕng ViÖt. Díi ®©y, xin ®iÓm l¹i mét sè ý kiÕn liªn quan ®Õn vÊn ®Ò cña luËn
v¨n.
Franz Kafka bíc vµo v¨n ®µn thÕ giíi mét c¸ch ©m thÇm lÆng lÏ víi
vµi truyÖn ng¾n ®îc in vµ kh«ng hÒ thu hót ®îc sù quan t©m cña c¸c nhµ
phª b×nh. Bëi theo ý muèn cña nhµ v¨n, c¶ tríc vµ sau khi «ng qua ®êi, t¸c
phÈm cña «ng sÏ kh«ng c«ng bè réng r·i. Nhng ngay sau khi Kafka mÊt, c¸c
t¸c phÈm cña nhµ v¨n ®· ®îc c«ng bè hµng lo¹t. Kh«ng chØ c¸c nhµ phª b×nh
ph¬ng T©y mµ c¶ c¸c nhµ phª b×nh m¸c xÝt còng ®¸nh gi¸ «ng rÊt cao. B¸o
QuyÒn lîi ®á cña §¶ng Céng s¶n TiÖp Kh¾c ®· viÕt vÒ Kafka víi nh÷ng nhËn
xÐt ®Çy tr©n träng vµ xãt th¬ng: “Mét trÝ tuÖ tinh tÕ vµ trong s¹ch, tõng ghª
tëm c¸i thÕ giíi nµy vµ mæ xÎ nã b»ng con dao kh«ng xãt th¬ng cña lÏ
ph¶i… trong nh÷ng bµi viÕt cña m×nh, «ng tÊn c«ng vµo kÎ m¹nh cña thÕ giíi
b»ng ph¬ng tiÖn trµo phóng vµ b»ng mét h×nh thøc chÊt chøa ®Çy h×nh ¶nh”
(dÉn theo §Æng Anh §µo)[61, tr.645]. Cßn trªn b¸o Nh©n d©n cña TiÖp Kh¾c,
Milena Jesenka nhËn xÐt: nh÷ng cuèn s¸ch cña Kafka “®· ®Ó l¹i mét Ên tîng
vÒ thÕ giíi hoµn chØnh ®Õn nçi ngêi ta kh«ng thÓ thªm vµo ®ã mét ch÷
nµo”[61, tr.645], vµ “«ng ®· viÕt nh÷ng cuèn s¸ch cã ý nghÜa nhÊt cña nÒn v¨n
ch¬ng §øc hiÖn ®¹i, nh÷ng cuèn s¸ch cu mang trong nã sù chiÕn ®Êu cña
thÕ hÖ h«m nay xuyªn suèt thÕ giíi (...). Chøng thùc, trÇn trôi, vµ ®au th¬ng
nªn hÕt ®çi tù nhiªn ngay c¶ khi cã tÝnh biÓu tîng. Chóng ®Çy sù kh« c»n vµ
lµ c¶m quan cña mét ngêi nh×n thÕ giíi mét c¸ch râ rµng ®Õn kh«ng thÓ chÞu
®ùng ®îc nã.”[37, tr.1].
§Æc biÖt, tõ n¨m 1939, khi chiÕn tranh thÕ giíi thø hai bïng næ vµ còng
lµ khi “thÕ giíi b¾t ®Çu gièng nh thÕ giíi Kafka”, “khi con ngêi chØ cßn lµ
mét con sè trong c¸c tr¹i tËp trung ph¸t xÝt, khi thÕ giíi ph¬ng T©y ®ét nhiªn
4
ph¸t hiÖn ra ung nhät v« ph¬ng cøu ch÷a ë c¸i th©n thÓ tëng nh tr¸ng kiÖn
cña m×nh”, khi c¶ nh©n lo¹i ph¶i loay hoay “t×m ®¸p sè cho bµi to¸n cuéc ®êi
tríc b·o tè §¹i chiÕn thÕ giíi thø hai” [61, tr.645], c¸c t¸c phÈm cña «ng cã
¶nh hëng m¹nh mÏ trªn toµn thÕ giíi, ®Æc biÖt lµ ë ph¬ng T©y. Ngêi ta
söng sèt nhËn ra r»ng “thÕ giíi b¾t ®Çu gÆp gì Franz Kafka vµ ®Þnh ng÷ K. rêi
bá lÜnh vùc v¨n ch¬ng ®Ó ¸p dông vµo cuéc sèng hµng ngµy” [61, tr.645]. Tõ
®©y, mét lµn sãng phª b×nh m¹nh mÏ híng ®Õn trung t©m lµ con ngêi cïng
thÕ giíi nghÖ thuËt cña Franz Kafka.
Trong c«ng tr×nh ViÕt vÒ nghÖ thuËt cña m×nh, nhµ viÕt kÞch næi tiÕng
Becton Brecht ®· cã nh÷ng nhËn xÐt x¸c ®¸ng vÒ thÕ giíi nghÖ thuËt cña
F.Kafka vµ thõa nhËn kh¶ n¨ng tiªn c¶m tuyÖt vêi cña «ng: “Ngêi ta ®· t×m
thÊy ë «ng ®»ng sau nh÷ng ho¸ trang rÊt kú côc, nh÷ng linh c¶m vÒ nhiÒu ®iÒu
mµ vµo thêi nh÷ng cuèn s¸ch cña «ng xuÊt hiÖn thêng chØ cã mét vµi ngêi
nhËn thÊy ®îc mµ th«i [61, tr.646]. §ång quan ®iÓm vÒ tÝnh chÊt siªu dù b¸o
cña nhµ v¨n hiÖn ®¹i xuÊt s¾c nµy, Nathalie Sarraute - mét ®¹i diÖn tiªu biÓu
cña trµo lu tiÓu thuyÕt míi - còng kh¼ng ®Þnh: “Kafka lµ thiªn tµi cña thêi ®¹i
chóng ta, Kafka lµ nhµ tiªn tri b¸o tríc kØ nguyªn cña con ngêi phi lý, con
ngêi kh«ng cã sù sèng”[82, tr.32]. Kh¼ng ®Þnh sù thÊt thÕ cña ph¬ng ph¸p
hiÖn thùc cò, «ng kªu gäi nhµ v¨n ph¶i theo gãt Kafka ®i t×m “nh÷ng miÒn
cha kh¸m ph¸” cña con ngêi ®Ó ph¸t hiÖn cho ®îc “con ngêi phi lÝ” trong
thêi ®¹i ngµy nay.
Nhµ nghiªn cøu Hecman Brotso trong bµi Phong c¸ch vµ thêi ®¹i huyÒn
tho¹i l¹i nhÊn m¹nh ®Õn triÕt lý vÒ huyÒn tho¹i, ®Õn “vò trô luËn” cña Kafka.
¤ng kh¼ng ®Þnh thêi ®¹i ngµy nay lµ thêi ®¹i v¨n häc hiÖn ®¹i “quay vÒ víi
huyÒn tho¹i” theo g¬ng cña Kafka [82, tr.32]. TiÕp cËn hiÖn thùc b»ng h×nh
thøc huyÒn tho¹i ho¸ hiÖn thùc lµ c¸ch lµm mang l¹i nhiÒu hiÖu qu¶ thÈm mÜ
míi mÎ, s©u s¾c.
5
M.Melentinski trong Thi ph¸p cña huyÒn tho¹i ®· dµnh rÊt nhiÒu t©m
huyÕt cho viÖc nghiªn cøu (chñ yÕu lµ huyÒn tho¹i) s¸ng t¸c cña Kafka. Víi
c¸i nh×n thÊu suèt vÒ thÕ giíi huyÒn tho¹i cña Kafka trªn nhiÒu ph¬ng diÖn,
Melentinski cho r»ng thÕ giíi nghÖ thuËt cña nhµ v¨n lµ “sù biÕn c¶i siªu
tëng thÕ giíi ®êi thêng” [51, tr.472].
N¨m 1963, t¹i héi nghÞ Quèc tÕ vÒ Kafka ®îc tæ chøc t¹i Lipbice
(TiÖp Kh¾c tríc ®©y) , Ernst Fischer nãi ®Õn t¸c phÈm cña Kafka nh mét
trêng hîp tiªu biÓu nhÊt cho ph¬ng ph¸p s¸ng t¸c hiÖn thùc chñ nghÜa. TÊt
nhiªn, chñ nghÜa hiÖn thùc ®îc ®Ò cËp ë ®©y kh«ng cßn mang ý nghÜa cña
chñ nghÜa hiÖn thùc cæ ®iÓn mµ ®· mang mét ý nghÜa míi, mét “chñ nghÜa
hiÖn thùc kh«ng bê bÕn”. Trong bµi viÕt cña m×nh, nhµ lý luËn marxit nµy ®Æc
biÖt chó ý ®Õn viÖc kh¶o s¸t c¸c chi tiÕt trong c¸c t¸c phÈm cña Kafka vµ nh×n
thÊy trong thÕ giíi nghÖ thuËt cña Franz Kafka tÝnh chÊt tiªu cùc, sù tha ho¸
cña con ngêi; ®ång thêi kh¼ng ®Þnh kh¶ n¨ng t¸i hiÖn hiÖn thùc cña nhµ v¨n
b»ng tiÕng nãi nghÖ thuËt ®éc ®¸o cã mét kh«ng hai. Trªn c¬ së nghiªn cøu
s¸ng t¸c cña Franz Kafka, Fischer cßn ®Ò xuÊt nh÷ng vÊn ®Ò quan träng liªn
quan ®Õn th¸i ®é øng xö cña nh÷ng ngêi marxit víi Kafka, nh÷ng vÊn ®Ò cña
ph¶n ¸nh nghÖ thuËt…
Còng t¹i héi nghÞ nµy, nhµ lý luËn marxit, nhµ v¨n Ph¸p Roger Garaudy
xem Kafka lµ mÉu mùc cña chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XX. Trong hai c«ng
tr×nh VÒ mét chñ nghÜa hiÖn thùc kh«ng bê bÕn (1963) vµ V× mét chñ nghÜa
hiÖn thùc cña thÕ kû XX (1968), nhµ nghiªn cøu cho r»ng Kafka ®· x©y dùng
®îc mét thÕ giíi riªng, mµ nh÷ng vËt liÖu cña thÕ giíi ®ã ®îc tæ chøc theo
mét quy luËt kh¸c. C¸i ®éc ®¸o cña Kafka lµ ë chç nh÷ng thÕ giíi qu¸i dÞ mµ
«ng s¸ng t¹o ra ®Òu cã tõ hiÖn thùc, cã kh¶ n¨ng dù b¸o hiÖn thùc vµ ca ngîi
Kafka trong viÖc s¸ng t¹o ra mét hiÖn thùc míi - “hiÖn thùc cã tÇm
Prometheus”. MÆc dï nh÷ng ý kiÕn cña Garaudy cã thÓ khiªn cìng Ýt nhiÒu,
song nã còng më ra híng nh×n míi vÒ hiÖn thùc vµ c¸ch ph¶n ¸nh kh¸c vÒ
6
hiÖn thùc. Ngoµi ra, Garaudy ®· chØ ra h×nh thøc s¸ng t¹o huyÒn tho¹i vµ chøc
n¨ng dù b¸o trong t¸c phÈm cña Franz Kafka.
A.Karelski trong bµi viÕt VÒ s¸ng t¸c cña Franz Kafka cho r»ng: “ph¸
hñy c¸c kh¸i niÖm vµ cÊu tróc v¨n häc nghÖ thuËt truyÒn thèng”, víi “tÝnh phi
logic, tÝnh rêi r¹c, tÝnh phi lÝ qu¸ qu¾t, ®Çy phÉn khÝch cña néi dung chÝnh lµ
cuéc c¸ch m¹ng thÇm lÆng cña Kafka”[41, tr.178] vµ “khi ®äc cã suy ngÉm,
khi ®· c¶m nhËn vµ chÊp nhËn nguyªn t¾c ch¬i cña «ng, chóng ta cã thÓ tin
ch¾c r»ng F.Kafka ®· kÓ nhiÒu ®iÒu quan träng vÒ thêi ®¹i «ng” [41, tr.187].
Nhµ v¨n TiÖp viÕt b»ng tiÕng Ph¸p - Milan Kundera ®· ph¸t hiÖn ra mét
nÐt ®Æc trng b¶n chÊt cña thÕ giíi nghÖ thuËt cña Kafka lµ sù kÕt hîp tuyÖt
vêi gi÷a c¸i siªu thùc vµ c¸i b×nh thêng trªn c¬ së mét trÝ tëng tëng phong
phó: “sù tëng tëng bÞ ngñ quªn trong thÕ kû XIX ®îc Franz Kafka th×nh
l×nh ®¸nh thøc dËy, vµ «ng ®· thµnh c«ng trong c¸i viÖc mµ nh÷ng nhµ siªu
thùc sau «ng ®· cè søc nhng kh«ng thùc sù lµm ®îc: trén lÉn c¸i m¬ vµ c¸i
thËt” [46, tr.23]. TÝnh chÊt phi lý cña hiÖn thùc vµ thñ ph¸p huyÒn tho¹i ho¸
trong s¸ng t¸c cña Kafka ®îc Kundera gäi díi nh÷ng c¸i tªn “tiÕng gäi cña
giÊc m¬”, “trén lÉn c¸i m¬ vµ c¸i thËt”, “l«gic bÞ ®¶o ngîc”… ¤ng ®¸nh gi¸
Kafka lµ ngêi ®· mang ®Õn nh÷ng kh¸m ph¸ vÜ ®¹i, “Kafka, Êy tríc hÕt lµ
mét cuéc c¸ch m¹ng mÜ häc mªnh m«ng. Mét kú diÖu nghÖ thuËt…” [46,
tr.85]. Còng ë ®©y, Kundera cßn ®a ra mét vµi luËn kiÕn vµ luËn chøng ®Ó so
s¸nh gi÷a nh÷ng s¸ng t¸c cña c¸c nhµ hiÖn thùc chñ nghÜa thÕ kû XIX víi
Kafka. Qua ®ã, nhÊn m¹nh thªm sù c¸ch t©n m¹nh mÏ cña Kafka. Nh÷ng
nhËn ®Þnh cña «ng lµ nh÷ng gîi më quý b¸u cho nh÷ng nhµ nghiªn cøu vÒ
Kafka sau «ng.
Tãm l¹i, hÇu hÕt ý kiÕn cña c¸c nhµ nghiªn cøu nhËn ®Þnh: c¸c t¸c phÈm
cña Kafka miªu t¶ mét bøc tranh hiÖn thùc hoµn chØnh, trong ®ã cã nçi thèng
khæ cña con ngêi tríc bi kÞch bÞ ®Ì nÐn, bÞ m¸y mãc hãa, t©m tr¹ng bÊt an,
nçi c« ®¬n, sù lu ®µy vµ ¸m ¶nh c¸i chÕt… vµ nhËn ra ë ®ã mét sè thñ ph¸p
7
ph¶n ¸nh hiÖn thùc ®Æc trng nh huyÒn tho¹i hãa. Tõ ®ã, kh¼ng ®Þnh nh÷ng
®ãng gãp míi mÎ vµ ®éc ®¸o cña Kafka trong viÖc më réng chiÒu kÝch cña
chñ nghÜa hiÖn thùc, ®Æt ra cho t duy lÝ luËn v¨n häc nhËn thøc míi vÒ nh÷ng
vÊn ®Ò vÒ m« h×nh ph¶n ¸nh nghÖ thuËt, vÒ mèi quan hÖ gi÷a v¨n häc vµ hiÖn
thùc...
2.2. T×nh h×nh nghiªn cøu Kafka ë ViÖt Nam
Nh÷ng giíi h¹n vÒ ng«n ng÷, thêi ®¹i, lÞch sö, tÇm ®ãn ®îi… khiÕn
Kafka vµ t¸c phÈm cña «ng ®Õn ViÖt Nam cã phÇn b×nh lÆng h¬n. B¾t ®Çu tõ
nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû XX, Franz Kafka míi b¾t ®Çu ®îc chó ý ®Õn.
Nhng ngêi ta chØ nh×n thÊy ë c¸c t¸c phÈm cña Kafka mét th¸i ®é tuyÖt
väng vµ bÊt lùc tríc cuéc sèng.
Trong Ph¬ng T©y, v¨n häc vµ con ngêi, GS.VS Hoµng Trinh ®· viÕt
mét c¸ch hÖ thèng vÒ t¸c phÈm cña Kafka vµ vÒ thñ ph¸p huyÒn tho¹i. Tuy
nhiªn cßn nÆng vÒ phª ph¸n, phñ nhËn, coi t¸c phÈm cña Kafka “lµ n¬i c tró
tèi t¨m cña nh÷ng t tëng t«n gi¸o, cña c¸c lo¹i triÕt häc siªu h×nh mµ Franz
Kafka ®· tiÕp nhËn ®îc ë c¸c bËc thÇy trong trêng ph¸i Praha ngµy tríc”
[82, tr.26].
GS §ç §øc HiÓu trong Phª ph¸n v¨n häc hiÖn sinh chñ nghÜa kh¼ng
®Þnh r»ng trong c¸c s¸ng t¸c cña Kafka cã yÕu tè hiÖn thùc nh cuéc sèng bÞ
®o¹ ®µy, bÞ ¸p bøc cña con ngêi do chÕ ®é quan liªu, bÊt c«ng g©y ra vµ thõa
nhËn vÞ trÝ tiªn phong cña Kafka trong dßng v¨n häc hiÖn sinh. Tuy nhiªn «ng
phª ph¸n t¸c phÈm cña Kafka r»ng trong ®ã “ý thøc bÞ thñ tiªu, con ngêi ®·
chÕt, con ngêi trë thµnh v« h×nh chØ cßn l¹i nh÷ng bãng d¸ng trõu tîng cña
con ngêi bÞ s¬ ®å ho¸, c¸i t«i trë thµnh “c¸i ngêi ta” vµ hoµ tan trong mét
thÕ giíi v« danh” [32, tr.86].
Kh¸ch quan mµ nãi, tÝnh chÊt phª ph¸n ®ã lµ ®iÒu cã thÓ hiÓu trong
kh«ng khÝ t tëng lóc bÊy giê. Thêi kú ®æi míi víi nh÷ng chuÈn thÈm mÜ
míi ®· ®em ®Õn cho b¹n ®äc ViÖt Nam tÇm ®ãn ®îi míi, khiÕn cho viÖc nh×n
8
nhËn, ®¸nh gi¸ t¸c phÈm cña Kafka cã chiÒu híng tÝch cùc, c«ng b»ng h¬n.
Sù nç lùc cña nhiÒu dÞch gi¶, c¸c nhµ nghiªn cøu cã tªn tuæi nh»m giíi thiÖu
Kafka vµo ViÖt Nam nh §Æng Anh §µo, Tr¬ng §¨ng Dung, NguyÔn V¨n
D©n, Phïng V¨n Töu, Lª Huy B¾c, §ç Ngo¹n… ®· tr¶ l¹i vÞ trÝ xøng ®¸ng cho
nhµ v¨n hiÖn ®¹i xuÊt s¾c nµy vµ më ra c¬ héi tiÕp cËn thÕ giíi nghÖ thuËt cña
F.Kafka cho nhiÒu ngêi ViÖt Nam yªu v¨n häc.
GS §Æng Anh §µo, mét chuyªn gia vÒ Kafka ë ViÖt Nam, trong cuèn
gi¸o tr×nh V¨n häc Ph¬ng T©y [61] dµnh h¼n mét phÇn ®Ó nghiªn cøu Franz
Kafka. Trong ®ã, nhµ nghiªn cøu ®· cung cÊp mét c¸i nh×n t¬ng ®èi toµn
diÖn vÒ tiÓu sö vµ sù nghiÖp v¨n ch¬ng, vÒ néi dung x· héi vµ th©n phËn con
ngêi trong s¸ng t¸c cña Kafka nh tÝnh chÊt bi th¶m, t×nh tr¹ng c« ®¬n, lu
®µy... §ång thêi, th«ng qua viÖc kh¶o s¸t cô thÓ ë mét sè t¸c phÈm Ho¸ th©n,
Níc MÜ, Vô ¸n…, nhµ nghiªn cøu còng ®a ra nh÷ng ph©n tÝch, ®¸nh gi¸,
lµm s¸ng tá nhiÒu vÊn ®Ò míi mÎ, ®éc ®¸o ë ph¬ng diÖn nghÖ thuËt cña
Kafka nh xo¸ nhoµ ranh giíi gi÷a c¸i k× dÞ vµ c¸i thêng nhËt, vÊn ®Ò kÕt
cÊu, ®iÓm nh×n, tÝnh chÊt ®a ©m, ®èi tho¹i… Ngoµi ra, trong cuèn §æi míi
nghÖ thuËt tiÓu thuyÕt ph¬ng T©y hiÖn ®¹i [24], §Æng Anh §µo còng kh¼ng
®Þnh vai trß tiªn phong cña Kafka trong viÖc t¹o ra nh÷ng c¸ch t©n, ®æi míi
trong tiÓu thuyÕt.
PGS.TS. Tr¬ng §¨ng Dung - nhµ nghiªn cøu, dÞch gi¶, mét trong
nh÷ng ngêi trùc tiÕp giíi thiÖu t¸c phÈm cña F.Kafka vµo ViÖt Nam trong lêi
giíi thiÖu b¶n dÞch tiÓu thuyÕt L©u ®µi cña m×nh, «ng ®· ®a ra nh÷ng kiÕn
gi¶i s¾c bÐn mang tÝnh tæng quan vÒ toµn bé thÕ giíi nghÖ thuËt cña Franz
Kafka. §øng trªn quan ®iÓm míi cña lÝ luËn v¨n häc, dÞch gi¶ cña L©u ®µi ®·
kh¼ng ®Þnh, F.Kafka lµ nhµ v¨n “c¶m nhËn s©u s¾c vÒ tr¹ng th¸i tån t¹i cña
con ngêi hiÖn ®¹i, ®· thÓ hiÖn b¶n chÊt cña thêi ®¹i m×nh mét c¸ch ®éc ®¸o,
më ra nh÷ng kh¶ n¨ng míi cho tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i”. Víi c¸i nh×n cã chiÒu
s©u triÕt häc, khi th©m nhËp vµo thÕ giíi nghÖ thuËt cña F.Kafka, nhµ nghiªn
9
cøu ®· ph¸t hiÖn ra nçi c« ®¬n trong thêi gian cña con ngêi mµ Kafka muèn
diÔn t¶. ¤ng còng chØ râ “®èi tîng trung t©m cña thÕ giíi nghÖ thuËt cña
Kafka lµ sù tha ho¸, nçi lo ©u, sù lu ®µy vµ c¸i chÕt” [38, tr.941].
Gi¸o s Phïng V¨n Töu, ngêi dµnh kh¸ nhiÒu t©m huyÕt nghiªn cøu vÒ
Kafka, trong phÇn giíi thiÖu b¶n dÞch tiÓu thuyÕt Vô ¸n [40] vµ trong gi¸o
tr×nh V¨n häc ph¬ng T©y [61] ®· m« t¶ mét c¸ch kh¸i qu¸t thÕ giíi nghÖ
thuËt cña Kafka, ph©n tÝch mét sè thñ ph¸p nghÖ thuËt cña nhµ v¨n trong miªu
t¶ thêi gian, kh«ng gian, con ngêi… trong ®ã, yÕu tè huyÒn tho¹i ®îc «ng
®Æc biÖt lu ý. Ngoµi ra, trong TiÓu thuyÕt Ph¸p hiÖn ®¹i, nh÷ng t×m tßi ®æi
míi [78], nhµ nghiªn cøu còng ®· ph¸t hiÖn ra r»ng xu híng c¸ nh©n bÞ hoµ
tan trong tËp thÓ, céng ®ång, bÞ mÊt qu¸ khø, bÞ c« ®¬n lµ xu híng chung cña
nh©n vËt tiÓu thuyÕt Kafka.
Gi¸o s NguyÔn V¨n D©n t×m hiÓu s¸ng t¸c cña Kafka theo híng lµm
næi bËt vÊn ®Ò: c¸i phi lý, sù lo ©u, nçi bÊt an… ¤ng kh¼ng ®Þnh: c¸i míi cña
Kafka trong bèi c¶nh v¨n häc ®¬ng thêi lµ viÖc Kafka ®· khai ph¸ mét m¶ng
®Ò tµi khã xö lÝ: c¸i phi lý cña cuéc ®êi. Nhµ nghiªn cøu ®· ph¸t hiÖn nh÷ng
®iÓm míi mÎ trong nghÖ thuËt cña Kafka lµ nghÖ thuËt miªu t¶ c¸i v¾ng mÆt,
nghÖ thuËt th«ng b¸o c¸i kh«ng thÓ th«ng b¸o, diÔn ®¹t c¸i kh«ng thÓ diÔn ®¹t,
chñ ®Ò mª cung…
§ç Ngo¹n trong bµi viÕt Franz Kafka vµ th©n phËn c« ®¬n cña con
ngêi nãi lªn th¸i ®é phñ nhËn cña Kafka ®èi víi x· héi ®¬ng thêi vµ nªu lªn
vÊn ®Ò trung t©m mµ Kafka quan t©m nhÊt ®ã lµ vÊn ®Ò th©n phËn con ngêi.
¤ng ®· ®a ra mét sè nhËn ®Þnh vÒ thÕ giíi nh©n vËt trong t¸c phÈm Kafka:
“§ã lµ nh÷ng con ngêi nhá bÐ, bÞ tha ho¸, kh«ng cã mét chót quan hÖ nµo
víi x· héi”, “con ngêi bÞ tha ho¸, bÞ v« danh ho¸, bÞ lu mê tríc sù ph¸t triÓn
å ¹t cña khoa häc kü thuËt”. Theo §ç Ngo¹n, cã hai d¹ng nh©n vËt næi bËt,
phæ biÕn trong t¸c phÈm cña Kafka: nh©n vËt c« ®¬n vµ nh©n vËt tha hãa (®Æc
biÖt lµ nh©n vËt c« ®¬n).
10
Trong cuèn NghÖ thuËt Phran- do Kafka [8], t¸c gi¶ Lª Huy B¾c ®· t¸i
hiÖn ®îc toµn bé cuéc ®êi, sù nghiÖp, vµ cã nh÷ng nhËn xÐt mang tÝnh kh¸i
qu¸t, tæng hîp s©u s¾c vÒ thÕ giíi nghÖ thuËt cña Kafka. Nhµ nghiªn cøu ®¸nh
gi¸ cao “ngêi tÈy n·o nh©n lo¹i” ë chç: “Kafka lu«n cã c¸i nh×n hµi híc,
mØa mai vÒ c¸c quan hÖ cuéc ®êi, x· héi. ¤ng ®Ò xuÊt c¸i phi lÝ, c¸i bi ®¸t, sù
tha ho¸, nçi c« ®¬n, sù nhá bÐ, sù bÊt lùc, xa l¹… cña con ngêi. Nhng «ng
kh«ng hÒ cæ xuý cho nh÷ng ph¹m trï triÕt häc ®ã.”. Còng trong chuyªn luËn
nµy, Lª Huy B¾c ®· ®i s©u khai th¸c nh÷ng ®éc ®¸o vÒ nghÖ thuËt trong t¸c
phÈm cña Kafka (nghÖ thuËt miªu t¶, ®èi tho¹i, nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt,
nghÖ thuËt miªu t¶ hiÖn thùc gi¸n tiÕp, sö dông c¸i hoang ®êng… ). Vµ t¸c
gi¶ ®i ®Õn kÕt luËn, Kafka lµ ngêi khai sinh ra huyÒn tho¹i hiÖn ®¹i, “khai
sinh ra thi ph¸p míi cho kØ nguyªn hiÖn ®¹i”
Thêi gian gÇn ®©y, nh÷ng s¸ng t¸c cña F.Kafka ®· trë thµnh ®Ò tµi
nghiªn cøu cña nhiÒu kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc, luËn v¨n th¹c sÜ, tiÕn sÜ. Tõ
nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c nhau, c¸c t¸c gi¶ ®· nªu ra nh÷ng ®éc ®¸o lµm nªn gi¸
trÞ trong s¸ng t¸c cña Kafka. §Æc biÖt, Lª Thanh Nga víi luËn ¸n tiÕn sÜ VÊn
®Ò chñ nghÜa hiÖn thùc trong s¸ng t¸c cña F.Kafka [54] ®· cã c¸i nh×n t¬ng
®èi quy m« vµ hÖ thèng vÒ thÕ giíi nghÖ thuËt cña F.Kafka, bao gåm thÕ giíi
hiÖn thùc vµ c¸c ph¬ng thøc kh¸i qu¸t hiÖn thùc ®ã.
M¶nh ®Êt mang tªn F.Kafka ®· ®îc cµy ®i xíi l¹i nhiÒu lÇn, díi nhiÒu
gãc ®é, b»ng nhiÒu c¸ch thøc. Tõ nhµ triÕt häc hiÖn sinh, nhµ ph©n t©m häc,
nhµ mÜ häc ®Õn nhµ tiÓu thuyÕt míi… ai còng cã thÓ t×m thÊy ë v¨n ch¬ng
Kafka mét thø g× ®ã cho m×nh. Thùc tÕ ®ã cho thÊy sù ®a d¹ng, nhiÒu chiÒu,
nhiÒu Èn ý, nhiÒu tÇng líp nghÜa trong c¸c t¸c phÈm cña Kafka. Nh÷ng kh¸m
ph¸ vÒ «ng kh«ng cã dÊu hiÖn dõng l¹i, phÝa sau “t¶ng b¨ng tr«i” Êy lu«n lµ
nh÷ng bÝ mËt l«i cuèn b¹n ®äc kh¸m ph¸ t×m hiÓu.
11
3. Môc ®Ých nghiªn cøu
Nghiªn cøu ThÕ giíi nghÖ thuËt cña F.Kafka, luËn v¨n kh¼ng ®Þnh vai
trß tiªn phong vµ nh÷ng kh¶ n¨ng míi mµ F.Kafka më ra cho chñ nghÜa hiÖn
®¹i, qua ®ã lµm s¸ng tá nh÷ng dÊu hiÖu nhËn biÕt ®Æc trng cña chñ nghÜa
hiÖn ®¹i, thÊy ®îc sù vËn ®éng cña t duy nghÖ thuËt, còng chÝnh lµ sù vËn
®éng cña ph¬ng thøc ph¶n ¸nh nghÖ thuËt qua mçi thêi kú v¨n häc.
4. NhiÖm vô nghiªn cøu
ThÕ giíi nghÖ thuËt cña nhµ v¨n lµ mét ph¹m vi réng, thÓ hiÖn trªn
nhiÒu ph¬ng diÖn. Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi, chóng t«i kh«ng cã tham
väng ®i s©u t×m hiÓu mäi vÊn ®Ò trong thÕ giíi nghÖ thuËt cña Franz Kafka,
mµ chØ giíi h¹n ë viÖc lùa chän nghiªn cøu hai ®Æc ®iÓm cèt yÕu lµm nªn thÕ
giíi nghÖ thuËt cña «ng, ®ã lµ vÊn ®Ò th©n phËn con ngêi trong thÕ giíi vµ
vÊn ®Ò huyÒn tho¹i.
4.1. Tríc khi bíc vµo kh¸m ph¸ thÕ giíi nghÖ thuËt cña Franz Kafka,
chóng t«i sÏ t×m hiÓu mét c¸ch kh¸i lîc nhÊt nh÷ng ®Æc ®iÓm cña chñ nghÜa
hiÖn thùc thÕ kû XIX. §iÒu nµy theo chóng t«i lµ cÇn thiÕt, ®Ó tõ nÒn t¶ng vµ
tiÒn ®Ò ®ã cã c¸i nh×n kh¸ch quan, hÖ thèng, cã c¬ së c¶m nhËn, chØ ra mét
c¸ch chÝnh x¸c nh÷ng ®ãng gãp cña Franz Kafka cho v¨n häc hiÖn ®¹i; qua ®ã
lµm s¸ng tá nh÷ng dÊu hiÖu nhËn biÕt ®Æc trng cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i.
4.2. Con ngêi lu«n lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò träng t©m cã tÝnh cèt lâi
cña ho¹t ®éng s¸ng t¹o vµ c¶m thô v¨n häc. ChÝnh v× vËy, con ngêi trong thÕ
giíi nghÖ thuËt cña Franz Kafka ®îc chóng t«i xem nh mét vÊn ®Ò c¬ b¶n
mµ luËn v¨n híng tíi nh»m lµm s¸ng tá nh÷ng ph¸t hiÖn mang tÝnh triÕt häc
cña Franz Kafka vÒ b¶n chÊt ®êi sèng hiÖn ®¹i, vÒ th©n phËn con ngêi trong
mét thÕ giíi mµ con ngêi ®· bÞ l·ng quªn.
4.3. §i cô thÓ t×m hiÓu ph¬ng thøc kh¸i qu¸t hiÖn thùc b»ng huyÒn
tho¹i ho¸ trong s¸ng t¸c cña Franz Kafka ®Ó thÊy râ nh÷ng ®ãng gãp to lín
12
cña Kafka cho chñ nghÜa hiÖn ®¹i qua thñ ph¸p nghÖ thuËt s¸ng t¹o, míi mÎ,
®ång thêi thÊy ®îc sù ph¸ c¸ch kú diÖu cña chñ nghÜa hiÖn thùc tõ khi xuÊt
hiÖn F.Kafka
5. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
5.1. §èi tîng nghiªn cøu
ThÕ giíi nghÖ thuËt cña Franz Kafka.
5.2. Ph¹m vi nghiªn cøu
Do nh÷ng khã kh¨n chñ quan vµ kh¸ch quan cha cho phÐp nªn ph¹m vi
nghiªn cøu cña chóng t«i chØ giíi h¹n trong c¸c t¸c phÈm tiªu biÓu cña Franz
Kafka ®îc tËp hîp, tuyÓn chän trong cuèn Franz Kafka tuyÓn tËp t¸c phÈm
[38], bao gåm:
-TiÓu thuyÕt L©u ®µi (Tr¬ng §¨ng Dung dÞch)
- TiÓu thuyÕt Vô ¸n (Phïng V¨n Töu dÞch)
- TruyÖn dµi Ho¸ th©n (§øc Tµi dÞch)
- 13 truyÖn ng¾n, nhËt ký, th tõ.
6. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
§Ó thùc hiÖn ®Ò tµi, chóng t«i sö dông mét sè ph¬ng ph¸p nghiªn cøu sau:
- Ph¬ng ph¸p so s¸nh
- Ph¬ng ph¸p thèng kª ph©n lo¹i
- Ph¬ng ph¸p lo¹i h×nh
- Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch
- Ph¬ng ph¸p tæng hîp
7. §ãng gãp míi cña luËn v¨n
13
Th«ng qua viÖc nghiªn cøu nh÷ng ®iÓm mÊu chèt lµm nªn thÕ giíi nghÖ
thuËt cña F.Kafka, luËn v¨n kh¼ng ®Þnh vai trß tiªn phong vµ nh÷ng ®ãng gãp
cña «ng cho v¨n häc hiÖn ®¹i trªn hai ph¬ng diÖn: c¸ch c¶m nhËn míi mÎ vÒ
con ngêi, cuéc sèng vµ ph¬ng thøc kh¸i qu¸t hiÖn thùc b»ng huyÒn tho¹i
ho¸ ®Çy s¸ng t¹o cña nhµ v¨n.
Trªn c¬ së nghiªn cøu c¸c s¸ng t¸c cña Franz Kafka, thÊy ®îc nh÷ng
dÊu hiÖu nhËn biÕt ®Æc trng cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i vµ sù vËn ®éng, biÕn
chuyÓn, thay ®æi t duy tiÓu thuyÕt qua mçi giai ®o¹n, mçi thêi kú v¨n häc.
14
Néi dung
Ch¬ng 1
Franz kafka - ngêi më ®êng cho chñ nghÜa
hiÖn ®¹i trong v¨n häc
1.1. Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX vµ sù ra
®êi cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i trong v¨n häc
1.1.1. Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX
ThuËt ng÷ “chñ nghÜa hiÖn thùc” xuÊt hiÖn lÇn ®Çu tiªn trong v¨n häc
Ph¸p nöa sau thÕ kû XIX. Song trªn thùc tÕ, ph¬ng ph¸p hiÖn thùc ®· ®îc
h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn v¨n häc cña nh÷ng thÕ kû tríc. Chñ
nghÜa hiÖn thùc chØ trë thµnh khuynh híng khi c¸c nhµ v¨n suy nghÜ nã trªn
b×nh diÖn thÈm mü nh lµ mét ph¬ng ph¸p nghÖ thuËt lµm nÒn t¶ng cho c¸c
s¸ng t¸c cña hä, khi ph¬ng ph¸p Êy ®îc nhËn thøc vÒ mÆt lÝ luËn nh mét hÖ
thèng c¸c nguyÒn lý ®¶m b¶o miªu t¶ cuéc sèng thËt mét c¸ch toµn diÖn,
kh¸ch quan trªn b×nh diÖn lÞch sö x· héi.
Trong giíi h¹n cña luËn v¨n, chóng t«i chØ ®i s©u t×m hiÓu nh÷ng ®Æc
®iÓm cña chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX - thÕ kû mµ chñ nghÜa hiÖn thùc ë
thêi kú rùc rì nhÊt. Chñ nghÜa hiÖn thùc víi t c¸ch lµ mét “trµo lu v¨n häc”
ë thÕ kû XIX lµ mét hiÖn tîng lÞch sö cã yªu cÇu cô thÓ vÒ s¸ng t¸c, cã
c¬ng lÜnh s¸ng t¸c riªng vµ còng chØ tån t¹i trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh.
Nhng nã cã tÇm quan träng vµ ¶nh hëng lín ®èi víi nÒn v¨n häc cña tõng
d©n téc vµ c¶ thÕ giíi. ChØ ra nh÷ng ®Æc ®iÓm vµ ph¬ng thøc ph¶n ¸nh cña
chñ nghÜa hiÖn thùc, chóng t«i kh«ng nh»m ®¸nh gi¸ t«n cao hay h¹ thÊp
nh÷ng gi¸ trÞ cña nã, mµ chØ lÊy ®ã lµm nÒn t¶ng vµ tiÒn ®Ò ®Ó lµm s¸ng râ cho
nh÷ng nhËn ®Þnh vÒ chñ nghÜa hiÖn ®¹i - mét lo¹i h×nh v¨n häc ra ®êi sau nã
vµ ®¸nh gi¸ vai trß cña Franz Kafka - mét t¸c gia lín cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i.
15
Chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX n¶y sinh vµ ph¸t triÓn trong lßng chÕ
®é t b¶n, khi m©u thuÉn trong quan hÖ x· héi vµ ®Êu tranh giai cÊp trë nªn
s©u s¾c cha tõng thÊy. Giai cÊp t s¶n n¾m quyÒn ®· quay lng l¹i víi giai
cÊp c¸ch m¹ng, thiÕt lËp mét thêi ®¹i mµ tÊt c¶ c¸c mèi quan hÖ ®Òu dùa trªn
nguyªn t¾c cña ®ång tiÒn. Sè phËn con ngêi trë nªn nhá bÐ, bÊp bªnh, t×nh
ngêi trë thµnh thø xa xØ, con ngêi bÞ x¬ cøng ho¸ t©m hån, bÞ trë thµnh m¸y
mãc… §©y còng lµ thêi ®iÓm mµ triÕt häc, c¸c khoa häc x· héi, khoa häc kü
thuËt ph¬ng T©y ®¹t ®îc nh÷ng thµnh tùu rùc rì. VÒ ph¬ng diÖn triÕt häc,
hÖ thèng t tëng cña phÐp biÖn chøng cña Hegel, chñ nghÜa duy vËt cña
Fuebach, chñ nghÜa x· héi khoa häc cña Marx vµ Engel… ®· ®a chñ nghÜa
duy vËt lªn ®Ønh cao cha tõng cã tríc chñ nghÜa Marx. VÒ khoa häc x· héi,
khoa häc lÞch sö nöa ®Çu thÕ kû XIX ®· t¹o tiÒn ®Ò cho chñ nghÜa duy vËt lÞch
sö råi ®©y sÏ ®Ó l¹i dÊu Ên trong v¨n häc hiÖn thùc ë quan ®iÓm lÞch sö vÒ
cuéc sèng. Cßn vÒ khoa häc tù nhiªn, kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi thuyÕt tÕ bµo,
häc thuyÕt tiÕn ho¸ luËn cña Darwin, ®Þnh luËt b¶o toµn vµ chuyÓn ho¸ n¨ng
lîng… TÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ t×nh h×nh x· héi vµ nh÷ng thµnh tùu cña
c¸c ngµnh khoa häc nãi trªn t¹o nÒn t¶ng trùc tiÕp cho sù ph¸t triÓn cña chñ
nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX, lµ tiÒn ®Ò cho nhËn thøc cña nhµ v¨n vÒ quy luËt
sinh tån, vËn ®éng cña x· héi còng nh quan niÖm ph¶n ¸nh nghÖ thuËt trong
thÕ giíi quan cña hä. Nã cho phÐp ngêi nghÖ sÜ kh¸m ph¸, nghiªn cøu vµ
thÈm ®Þnh s©u s¾c, thùc tÕ, ®Çy ®ñ h¬n vÒ con ngêi vµ cuéc sèng, vÒ b¶n chÊt
chÕ ®é x· héi.
Chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX ®Æc biÖt quan t©m, ®Ò cao nh÷ng c¶nh
huèng, hiÖn tîng ch©n x¸c cña hiÖn thùc kh¸ch quan, nh»m nhÊn m¹nh sù
tån t¹i ®éc lËp cña kh¸ch thÓ miªu t¶ - ®èi tîng trung t©m cña chñ nghÜa hiÖn
thùc. Cuéc sèng ®îc ph¶n ¸nh trong t¸c phÈm lµ thùc t¹i kh¸ch quan sèng
®éng ®ang sèng, ph¸t triÓn trong cuéc ®êi, trong thÕ giíi chø kh«ng ph¶i lµ sù
16
tån t¹i trong ý niÖm, trong lý tëng nh c¸c tiÒn chñ nghÜa kh¸c. Thùc tiÔn
cuéc sèng ®ãng vai trß to lín trong s¸ng t¸c cña c¸c nhµ v¨n hiÖn thùc.
Quy luËt v¨n häc ph¶n ¸nh hiÖn thùc theo h×nh thøc trän vÑn vµ trùc
tiÕp cña cuéc sèng, lµ sù m« pháng thùc t¹i kh¸ch quan ®îc coi lµ quy luËt
nghÖ thuËt tù trÞ tõ thêi Aristote. Tõ thêi cæ ®¹i, trong t¸c phÈm NghÖ thuËt thi
ca, Aristote cho r»ng, ®iÓm xuÊt ph¸t cña nghÖ thuËt lµ sù m« pháng. Sù m«
pháng kh«ng chØ diÔn ra trong thi ca mµ cßn diÔn ra ë nhiÒu lo¹i h×nh nghÖ
thuËt kh¸c nh: héi ho¹, ©m nh¹c, ®iªu kh¾c… Tuy nhiªn theo «ng, m« pháng
ë ®©y kh«ng ph¶i lµ sù b¾t chíc mét c¸ch m¸y mãc kiÓu khiªn cìng h×nh
d¸ng bªn ngoµi sù vËt theo c¶m quan trùc tiÕp cña nghÖ sÜ mµ cßn ph¶i biÕt
ph©n biÖt ®èi tîng vµ c¸ch thøc m« pháng. ¤ng kh¼ng ®Þnh, nh÷ng kÕt qu¶
cña sù m« pháng mang l¹i thÝch thó cho con ngêi. “VËt ®îc miªu t¶ lµm
cho thÝch thó kh«ng ph¶i lµ b¶n th©n sù m« pháng mµ lµ ë chç kü x¶o hoÆc do
mµu s¾c, hoÆc do nguyªn nh©n nµo ®ã cïng lo¹i”. Nh vËy, m« pháng kh«ng
ph¶i vµ kh«ng bao giê lµ sao chÐp, mµ lµ sù t¸i hiÖn ®èi tîng cã c¶i biÕn
b»ng ph¬ng tiÖn thÝch hîp lµm s¸ng râ c¸i chñ yÕu nhÊt, cèt lâi nhÊt. Kh¸c
víi Platon - ngêi cho r»ng thÕ giíi ¶o, Aristote kh¼ng ®Þnh thÕ giíi nµy lµ cã
thùc, v¨n nghÖ m« pháng thÕ giíi Êy, nghÖ thuËt trong khi b¾t chíc hiÖn
thùc, gióp vµo viÖc nhËn thøc hiÖn thùc. Tuy nhiªn, nghÖ thuËt m« pháng, b¾t
chíc tù nhiªn - m« pháng theo c¸c h×nh thøc cña tån t¹i, v× vËy, kh«ng cã sù
s¸ng t¹o cña nghÖ thuËt trong viÖc s¸ng t¹o ra c¸c h×nh thøc míi. NghÖ thuËt
chØ ph¶n ¸nh hiÖn thùc theo h×nh thøc trän vÑn vµ trùc tiÕp cña cuéc sèng, lµ
sù m« pháng thùc t¹i kh¸ch quan. Cã thÓ nhËn thÊy r»ng, nh÷ng s¸ng t¸c cña
c¸c nhµ hiÖn thùc chñ nghÜa ë Ch©u ¢u nöa sau thÕ kû XIX lµ sù ph¸t triÓn
®Õn ®Ønh cao cña quan ®iÓm nghÖ thuËt trªn.
“C¸i g× tuyÖt vêi ®ã lµ cuéc sèng” (SÐcnsepxki). C¸c nhµ v¨n hiÖn
thùc kh«ng ®i t×m søc m¹nh lµm thay ®æi cuéc sèng theo nh÷ng quy luËt cña
tù nhiªn, trong nh÷ng lÝ tëng trõu tîng mµ ë ngay trong cuéc sèng thùc. Hä
17
cho r»ng v¨n häc vµ nghÖ thuËt phôc vô cuéc sèng, phôc vô con ngêi, phôc
vô sù ph¸t triÓn c¶m xóc vÒ lßng nh©n hËu, c¸i ®Ñp trong x· héi. Mü häc hiÖn
thùc quan t©m ®Õn con ngêi, ®Õn thÕ giíi néi t©m cña con ngêi vµ mèi quan
hÖ qua l¹i cña hä víi thÕ giíi bªn ngoµi, dï thÕ giíi thËt hay tëng tîng,
chÝnh cuéc sèng cña con ngêi víi nh÷ng biÓu hiÖn c¸ nh©n cô thÓ lµ ®èi
tîng nghÖ thuËt cña c¸c nhµ hiÖn thùc. Nh vËy, nh©n vËt chÝnh cña v¨n häc
vµ nghÖ thuËt lµ con ngêi vµ ë trong con ngêi. Secnsepxki viÕt “lÜnh vùc
cña th¬ ca lµ tÊt c¶ lÜnh vùc cña cuéc sèng vµ tù nhiªn”. VËy th× thÕ giíi thiªn
nhiªn, vËt chÊt xung quanh con ngêi còng lµ ®èi tîng quan träng cña nghÖ
thuËt. Lý tëng thÈm mÜ cña chñ nghÜa hiÖn thùc lµ t¸i t¹o mét c¸ch cã nghÖ
thuËt ch©n lý cña cuéc sèng. §èi víi c¸c nhµ v¨n hiÖn thùc, c¸i ®Ñp trong nghÖ
thuËt lµ cuéc sèng ®ù¬c ph¶n ¸nh mét c¸ch trung thùc. L.Tolstoi viÕt: “Nh©n
vËt trong truyÖn võa cña t«i, ngêi mµ t«i yªu víi tÊt c¶ søc m¹nh cña t©m
hån, ngêi mµ t«i cè g¾ng t¸i t¹o víi tÊt c¶ vÎ ®Ñp cña nã, ngêi lu«n ®· ®ang
vµ sÏ ®Ñp - ®ã lµ sù thËt, thiÕu sù thËt sÏ kh«ng cã c¸i g× ®Ñp trong nghÖ thuËt".
C¸i g× ®Ñp trong cuéc sèng khi ®i vµo trong nghÖ thuËt mµ bÞ miªu t¶ mét c¸ch
sai lÖch th× sÏ kh«ng cßn vÎ ®Ñp n÷a. C¸i ®Ñp trong nghÖ thuËt hiÖn thùc lµ
ch©n lý cuéc sèng ®îc t¸i t¹o díi d¹ng nghÖ thuËt hoµn chØnh, phï hîp “bëi
v× ®èi tîng cña th¬ ca lµ ch©n lý cho nªn vÎ ®Ñp vÜ ®¹i nhÊt chÝnh lµ ë ch©n
lý, ë sù gi¶n dÞ, cßn tÝnh ch©n thùc vµ tù nhiªn t¹o nªn ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho
mét s¸ng t¸c nghÖ thuËt ch©n chÝnh” (Plªkhanèp).
Trong giai ®o¹n nµy, mçi t¸c phÈm v¨n häc ph¶i nh “mét tÊm g¬ng
xª dÞch trªn con ®êng lín” (Standhal), mçi nhµ v¨n ph¶i lµ ngêi “th ký”
trung thµnh cña thêi ®¹i, thùc hiÖn nhiÖm vô “t¸i hiÖn sù thËt, thùc t¹i cuéc
sèng mét c¸ch ch©n thùc vµ m¹nh mÏ (…) ngay c¶ khi sù thËt Êy kh«ng phï
hîp víi nh÷ng thiÖn c¶m cña nhµ v¨n.” (Tu«cghenhÐp). Balzac - mét bËc thÇy
cña chñ nghÜa hiÖn thùc ®· kh¼ng ®Þnh: “chÝnh b¶n th©n x· héi Ph¸p míi lµ sö
gia, mµ t«i chØ lµ th ký”. L.Tolstoi cho r»ng: “ngêi nghÖ sÜ lµ nghÖ sÜ v× ®èi
18
tîng nh thÕ nµo th× anh ta thÊy nh vËy, chø kh«ng ph¶i anh ta muèn thÕ
nµo th× anh ta thÊy nh vËy”. HÇu hÕt c¸c v¨n hµo ®Òu ®Æc biÖt chó ý tíi sù
kh¸ch quan ho¸ trong thÓ hiÖn nghÖ thuËt vµ quan niÖm ®Ó chÝnh cuéc sèng,
chÝnh thùc t¹i kh¸ch quan ph¸t biÓu ý nghÜa tù th©n qua h×nh tîng nghÖ thuËt.
§iÒu nµy kh«ng chØ ®îc thÓ hiÖn ë nh÷ng lêi tuyªn bè, nh÷ng c©u kÕt luËn cã
tÝnh ®Þnh híng cho s¸ng t¹o mµ thÓ hiÖn ngay ë c¸c lêi tùa, nh÷ng c©u ®Ò tõ
cho t¸c phÈm cô thÓ. Stendhal trong lêi ®Ò tõ tiÓu thuyÕt §á vµ ®en cho thÊy
quan niÖm r»ng gi¸ trÞ mét t¸c phÈm lµ sù liªn hÖ h÷u c¬ cña nã víi cuéc
sèng. TiÓu thuyÕt gia nµy kh¼ng ®Þnh cuèn tiÓu thuyÕt cña «ng lµ “Sù thËt, sù
thËt ®¾ng cay”. Trong lêi tùa cña TÊn trß ®êi, Balzac ®· béc lé suy t thÇm kÝn
cña «ng: “nhµ v¨n khi sao chÐp c¶ x· héi, thÊu hiÓu nã trong v« vµn nh÷ng
n¸o ®éng, cã khi vµ tÊt nhiªn ph¶i nh vËy”. TÊt c¶ nh÷ng lêi ph¸t biÓu lµ c¶
sù nung nÊu, ®óc rót vµ ®Þnh híng cña c¸c v¨n nghiÖp, ®ång thêi nã còng
chÝnh lµ b¶n c¬ng lÜnh cho s¸ng t¹o nghÖ thuËt ®¬ng thêi. T tëng cña
tõng c¸ nh©n nghÖ sÜ ®îc cô thÓ thµnh ®èi tîng, thµnh c¸i ®îc ph¶n ¸nh
qua mçi ®øa con tinh thÇn cña hä.
TÊn trß ®êi cña Balzac ®· bao qu¸t vµ tæng hîp ho¸ bøc tranh ®å sé cña
x· héi Ph¸p thêi kú 1789-1850. B»ng ãc ph¸n ®o¸n nh¹y bÐn vµ quan s¸t tØ
mØ, «ng vÏ ra tríc m¾t ngêi ®äc mét c¸ch toµn diÖn vÒ x· héi t b¶n, ®ång
thêi lµm sèng l¹i c¶ mét giai ®o¹n lÞch sö níc Ph¸p víi nhiÒu biÕn thiªn cña
thêi ®¹i. ë ®©y ta thÊy ®îc sù vËn ®éng cña cuéc sèng víi mu«n h×nh mu«n
vÎ trong tÊt c¶ sù ån µo, hçn lo¹n cña nã ®· ®îc truyÒn ®¹t tËp trung víi mét
chñ nghÜa hiÖn thùc cao ®é. ThÕ giíi ®a d¹ng mu«n mµu víi nh÷ng nhèn
nh¸o, bon chen, ganh ®ua, víi mïi vÞ h«i tanh cña ®ång tiÒn, víi s¾c mÆt l¹nh
tanh v« h÷u cña c¶m xóc, víi ©m thanh lõa läc, phØnh nÞnh tëm lîm ®îc ph¸t
ra duy nhÊt v× danh väng, ®Þa vÞ… cïng nh÷ng thñ ®o¹n dung tôc tÇm thêng
®Òu ®îc «ng ph¬i lé trªn trang giÊy. “ChÝnh lµ nhê tÝnh ch©n thùc cao, tÝnh
hiÖn thùc s©u s¾c mµ t¸c phÈm cña Balzac ®· ®¹t tíi tr×nh ®é phª ph¸n ¸c liÖt,
19
tè c¸o kinh hån c¸i x· héi t s¶n t«n thê “con bª vµng”, lÊy ®ång tiÒn lµm lý
tëng tuyÖt ®Ých”[14, tr.95]. Trong hÇu hÕt c¸c tiÓu thuyÕt cña m×nh, «ng ®·
c«ng kÝch toµn bé giai cÊp t s¶n, mét giai cÊp míi phÊt lªn sau c¸ch m¹ng
1789. Chóng ®ang chi phèi x· héi bëi c¸i lèi lµm ¨n chôp giËt vµ c¬ héi.
Nh÷ng g· t s¶n xuÊt hiÖn víi ®Çy ®ñ nh÷ng thãi h tËt xÊu nh h¸m danh lîi,
bñn xØn, keo kiÖt, tÝnh to¸n mu m« x¶o tr¸, tÊt c¶ ®Òu lÇn lît xuÊt hiÖn trªn
s©n khÊu TÊn trß ®êi. Miªu t¶ nh÷ng nh©n vËt trong TÊn trß ®êi hoµn toµn chØ
biÕt ®Õn lîi Ých riªng t cña m×nh, tËp trung vµo lîi Ých riªng t ®èi lËp víi lîi
Ých c«ng hoÆc lîi Ých cña nh÷ng ngêi kh¸c, Balz¾c ®· truyÒn ®¹t mét ®Æc
®iÓm cña x· héi t s¶n, ®ã lµ t×nh tr¹ng con ngêi bÞ t¸ch ra khái nh÷ng c¸ thÓ
biÖt lËp, ®ã lµ hËu qu¶ kh«ng sao tr¸nh khái cña sù lín m¹nh cña chñ nghÜa t
b¶n mµ c¬ së lµ nguyªn t¾c t h÷u.
Cßn víi ngêi më ®Çu cho trµo lu chñ nghÜa hiÖn thùc phª ph¸n trong
v¨n häc Ph¸p - Stendhal th× nh÷ng luËn ®iÓm vÒ tÝnh ch©n thùc cña nghÖ thuËt
còng ®îc «ng ®Ò ra trong c¸c t¸c phÈm cña m×nh. Ch¼ng h¹n, trong Raxin vµ
Sªchxpia, «ng khen mét vë hµi kÞch ®¬ng thêi m« t¶ x· héi “y nh nã sinh
ho¹t vµ vËn ®éng n¨m 1824”, nh÷ng t×nh tiÕt cña nã “gièng nh sù viÖc x¶y ra
hµng ngµy díi con m¾t cña chóng ta” vµ nh©n vËt th× “hÖt nh nh÷ng ngêi
mµ chóng ta gÆp hµng ngµy trong c¸c phßng kh¸ch”. Trong §á vµ ®en, Tu
viÖn thµnh Pacm¬, tiÓu thuyÕt gia nµy ®· ph¶n ¸nh ch©n thùc ®êi sèng x· héi,
ph¬i bµy nh÷ng thãi h tËt xÊu cña con ngêi. §Æc biÖt, môc ®Ých sèng v× tiÒn,
v× danh väng ®· bÞ Stendhal bãc trÇn qua mçi t¸c phÈm. Mçi cuèn tiÓu thuyÕt
cña «ng thùc sù lµ mét b¶n c¸o tr¹ng ®anh thÐp ®èi víi x· héi t s¶n, quý téc
®¬ng thêi.
Ph¹m vi hiÖn thùc cuéc sèng l¹i ®ù¬c më réng biªn ®é trong ChiÕn
tranh vµ hoµ b×nh cña L.Tolstoi. Cuèn tiÓu thuyÕt kh«ng chØ bã hÑp giíi h¹n
hiÖn thùc trong cuéc chiÕn tranh Ph¸p-Nga tõ 1805-1812 mµ nã cßn ph¶n ¸nh
20
trung thùc vµ ®Çy tÝnh kh¸i qu¸t ®èi víi bi kÞch cña con ngêi trong chiÕn
tranh. Vµ ph¶i ®Õn L.Tolstoi, ®éc tho¹i bªn trong míi ®îc tr×nh bµy. Ph¬ng
thøc miªu t¶ t©m lý trë thµnh ph¬ng tiÖn diÔn ®¹t míi cña nghÖ thuËt. Nh÷ng
thñ ph¸p ph©n tÝch t©m lý ë Tolstoi kh¸ phøc t¹p vµ uyÓn chuyÓn. TÝnh c¸ch vµ
c¶m xóc cña nh©n vËt ë Tolstoi bao giê còng cã tÝnh x· héi, tøc lµ chóng
mang nh÷ng ®Æc trng râ rÖt víi m«i trêng còng nh víi thêi ®¹i lÞch sö cña
chóng. Do ®ã nh÷ng vËn ®éng t©m hån cña c¸c nh©n vËt cña «ng cã thÓ ph¶n
¸nh vµ thùc sù ®· ph¶n ¸nh nh÷ng m©u thuÉn vµ vËn ®éng cña ®êi sèng x· héi,
chø kh«ng chØ giíi h¹n ë sù ph¶n ¸nh diÔn biÕn c¸c t©m tr¹ng, ®Êu tranh vµ
xung ®ét cña nh÷ng t×nh c¶m vµ ham muèn c¸ nh©n khÐp kÝn trong b¶n th©n
nã. Sù chó ý cña Tolstoi tíi ph©n tÝch t©m lý kh«ng ph¶i lµ ngÉu nhiªn mµ lµ
do nh÷ng hiÖn tîng kh¸ch quan cña thùc tÕ, bëi v× ®êi sèng x· héi cña con
ngêi cµng phøc t¹p th× thÕ giíi tinh thÇn cña nã cµng phøc t¹p thªm lªn. Sù
s¸ng suèt vµ tinh têng vÒ mÆt t©m lý kÕt hîp víi sù hiÓu biÕt chÝnh x¸c nh÷ng
®éng c¬, hµnh vi cña con ngêi, liªn hÖ h÷u c¬ cña thÕ giíi bªn trong c¸c nh©n
vËt víi m«i trêng x· héi ®· cho phÐp nhµ v¨n xem xÐt vµ miªu t¶ nh÷ng qu¸
tr×nh diÔn ra trong t©m hån cña hä nh lµ sù kh¸ch quan ho¸, tøc lµ sù ph¶n
¸nh ch©n thËt vµ chÝnh x¸c nh÷ng qu¸ tr×nh hiÖn t¹i diÔn ra trong b¶n th©n
cuéc sèng. S¸ng t¸c cña Tolstoi ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh lín m¹nh tù ph¸t cña c¸ch
m¹ng ®Ó tiÕn hµnh phª ph¸n x· héi ë nhiÒu ph¬ng diÖn. Quan ®iÓm phª ph¸n
ë nhiÒu ph¬ng diÖn lµ tiÒn ®Ò quyÕt ®Þnh xu híng cña Tolstoi bao qu¸t vµ
ghi l¹i b»ng ng«n tõ nh÷ng nÐt lín, chñ ®¹o cña cuéc sèng.
HiÖn thùc thÕ kû XIX ®· lµm xuÊt hiÖn nh÷ng ngêi cÇm bót næi danh
cña thêi ®¹i nh Balzac, L.Tolstoi, Dickens, Stendhal, Flaubert… LÊy hiÖn
thùc x· héi lµm ®èi tîng miªu t¶, nh÷ng t¸c phÈm cña hä lµ sù ph¸t triÓn
®Ønh cao cña chñ nghÜa hiÖn thùc, thÓ hiÖn ®Çy ®ñ tÝnh ch©n thùc, lÞch sö, cô
thÓ - ba ®iÓm cèt yÕu mµ ngêi nghÖ sÜ thêi kú nµy ph¶i ®¹t tíi. Trong s¸ng
t¸c cña c¸c nhµ hiÖn thùc lín nµy, ta thÊy hä miªu t¶ vµ nhËn thøc cuéc sèng
- Xem thêm -
.PDF 
130 
41 
123 
