Tài liệu Thế giới âm thanh trong thơ đỗ phủ

Header Page 1 of 95. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN _________________________ NGUYỄN THANH NGA THẾ GIỚI ÂM THANH TRONG THƠ ĐỖ PHỦ KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC CHUYÊN NGÀNH: Văn học nước ngoài Giảng viên hướng dẫn khoa học Th.s NGUYỄN VĂN MỲ HÀ NỘI – 05/2009 Footer Page 1 of 95. Header Page 2 of 95. LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời cám ơn chân thành và lòng biết ơn sâu sắc tới thầy giáo ThS. Nguyễn Văn Mỳ - người trực tiếp hướng dẫn, chỉ bảo tận tình giúp tôi hoàn thành khóa luận này. Tôi cũng xin được gửi lời cảm ơn tới tất cả các thầy cô giáo trong khoa Ngữ văn, đặc biệt là các thầy cô trong tổ Văn học nước ngoài đã giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành khóa luận. Khóa luận được hoàn thành song không tránh khỏi những hạn chế, thiếu sót. Tôi rất mong nhận được những đóng góp ý kiến từ phía thầy cô và các bạn để đề tài nghiên cứu của chúng tôi tiếp tục được hoàn thiện. Tôi xin trân trọng cảm ơn. Hà Nội, ngày 10 tháng 5 năm 2009 Người thực hiện Nguyễn Thanh Nga Footer Page 2 of 95. Header Page 3 of 95. LỜI CAM ĐOAN Khóa luận tốt nghiệp này được hoàn thành dưới sự hướng dẫn của Th.S Nguyễn Văn Mỳ. Tôi xin cam đoan rằng: Đây là kết quả nghiên cứu của riêng tôi, kết quả này không trùng với kết quả của bất kì tác giả nào đã được công bố. Nếu sai tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Hà Nội, ngày 10 tháng 5 năm 2009 Người thực hiện Nguyễn Thanh Nga Footer Page 3 of 95. Header Page 4 of 95. MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 1. Lí do chọn đề tài 1 2. Lịch sử vấn đề 2 3. Mục đích nghiên cứu 4 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 5 5. Nhiệm vụ của đề tài 5 6. Phương pháp nghiên cứu 5 7. Cấu trúc khóa luận 5 NỘI DUNG 6 Chương 1: Thế giới âm thanh trong thơ Đường. 6 1.1. Âm thanh trong thơ Đường. 6 1.1.1. Vai trò của âm thanh trong việc xây dựng không gian – thời gian trong nghệ thuật thơ Đường. 6 1.1.2. Vị trí của âm thanh trong việc hình thành phong cách cá nhân của các tác giả thơ Đường. 8 1.2. Thế giới âm thanh trong thơ của hai tác giả tiêu biểu: Lí Bạch và Đỗ Phủ. 9 1.1.1 Tác giả Lí Bạch. 11 1.1.2 Tác giả Đỗ Phủ. 13 Chương 2: Thế giới âm thanh trong thơ Đỗ Phủ. 15 2.1. Thế giới âm thanh mang dấu ấn của một thời đại loạn lạc, suy vi 15 2.1.1. Một thế giới âm thanh đa cung bậc. 15 2.1.2. Cơ chế hình thành: Lắng nghe – Liên tưởng – Đồng cảm. 37 2.2. Thế giới âm thanh mang dấu ấn của một tâm hồn nhạy cảm, tinh tế 39 2.2.1. Một thế giới âm thanh êm dịu, khoáng đạt Footer Page 4 of 95. 39 Header Page 5 of 95. 2.2.2. Cơ chế hình thành: Lắng nghe – Rung cảm – Đồng điệu 46 KẾT LUẬN 49 TÀI LIỆU THAM KHẢO 51 Footer Page 5 of 95. Header Page 6 of 95. MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong lịch sử xã hội phong kiến Trung Quốc, thời Đường (618 – 907) có một vị trí đặc biệt quan trọng. Nếu thời Hán là triều đại phong kiến trung ương tập quyền vững mạnh đầu tiên và tồn tại lâu đời ở Trung Quốc với lịch sử phát triển hơn 400 năm (206 TCN – 220 CN), thì thời Đường là triều đại phong kiến đã đạt đến sự phồn vinh, cực thịnh chưa từng có trong lịch sử chế độ phong kiến Trung Quốc. Đúng như nhà Đông phương học Murdoch đã nhận xét: “Thời đó, hiển nhiên Trung Hoa đứng đầu các dân tộc văn minh trên thế giới. Đế quốc ấy hùng cường nhất, văn minh nhất, thích sự tiến bộ nhất và được cai trị tốt nhất thế giới. Chưa bao giờ nhân loại được thấy một nước khai hóa phong tục đẹp đẽ như vậy…” [3;18] Thành tựu lớn nhất, vừa kể về số lượng, vừa tính cả chất lượng góp phần làm nên sự phồn vinh của triều đại nhà Đường chính là sự phát triển rực rỡ và độc đáo của thơ Đường – thời đại hoàng kim của thơ ca cổ điển Trung Quốc. Quá trình hình thành, phát triển của thơ Đường gắn bó chặt chẽ với sự thống trị Trung Quốc suốt gần 300 năm của nhà Đường (618 – 907), đã để lại số lượng tác phẩm đồ sộ. Bộ Toàn Đường thi ấn hành dưới thời Khang Hy gồm 900 quyển, 30 tập đã thu thập được 48.900 bài thơ của hơn 2300 tác giả. Nhưng thơ Đường để lại dấu ấn chói lọi, như một thành tựu thơ ca ưu tú của nhân loại không chỉ bởi số lượng khổng lồ mà quan trọng hơn là bởi thơ Đường có cái thần sắc đặc biệt, phát huy tinh thần dân tộc Trung Hoa lên đến tuyệt đỉnh, thể hiện ở cả nội dung phong phú, nghệ thuật trác việt, trình độ sáng tác đạt đến độ thuần thục, hoàn hảo của những nghệ sĩ bậc thầy. Trong số những nghệ sĩ đó, Đỗ Phủ là nhà thơ có tầm ảnh hưởng sâu rộng. Ông được đánh giá là một trong bốn Footer Page 6 of 95. Header Page 7 of 95. “ngôi sao sáng chói” của thơ Đường, (cùng với Lý Bạch, Vương Duy, Bạch Cư Dị) mà sau này Hàn Dũ đề cao là bậc thầy: “Lý Đỗ văn chương tại Quang diễm vạn trượng trường” (Thơ Lý Đỗ còn đấy Ánh sáng muôn trượng cao) (Điệu Trương Tịch) Trong thơ Đỗ Phủ, xã hội đời Đường hiện lên sinh động, đa chiều với cả bề rộng và chiều sâu của nó, đi sâu vào từng khía cạnh của cuộc sống. Trong đó, bức tranh sinh động về xã hội và thiên nhiên không chỉ hiện lên với đầy đủ các sắc màu phong phú mà còn vang dội cả mỗi thế giới âm thanh đa dạng của cuộc sống. Thế giới âm thanh ấy góp phần hoàn tất không – thời gian nghệ thuật trong thơ Đỗ Phủ, đưa nhà thơ trở thành “tập đại thành của thơ ca hiện thực” trong lịch sử thơ ca cổ điển Trung Quốc. Giá trị thơ Đỗ Phủ đã vượt qua hơn 10 thế kỉ thăng trầm, vượt ra ngoài văn hóa Trung Quốc ảnh hưởng mạnh mẽ tới văn học khu vực, đặc biệt là Việt Nam. Đỗ Phủ là tác giả được đưa vào giảng dạy chính thức trong chương trình Ngữ văn ở trường THPT, đồng thời là mảng đề tài quen thuộc của việc thưởng thức và nghiên cứu. Vì vậy, việc nghiên cứu “Thế giới âm thanh trong thơ Đỗ Phủ” là một đề tài đáng được quan tâm, tìm hiểu. Qua đó, người viết có cơ hội mở rộng kiến thức phục vụ tốt hơn công tác giảng dạy tác phẩm của Đỗ Phủ nói riêng và thơ Đường nói chung ở chương trình ngữ văn THPT thêm phong phú và sâu sắc. 2. Lịch sử vấn đề Đỗ Phủ là nhà thơ hiện thực vĩ đại trong văn học cổ điển Trung Quốc. Thơ Đỗ Phủ là những thước phim sống động cả về đường nét, sắc màu và âm thanh về xã hội thời Đường trên đà suy thoái. Ông được mệnh danh là “tập đại thành của thơ ca hiện thực” một thời đại. Footer Page 7 of 95. Header Page 8 of 95. Ở Việt Nam, từ xưa đến nay Đỗ Phủ vẫn là một tác giả thu hút được sự quan tâm của rất nhiều nhà thơ, nhà nghiên cứu. Từ thời trung đại, những tác giả lớn của nước ta đã xem ông như một tấm gương về đạo đức, một bậc thầy về thơ ca. Nguyễn Du từng ca ngợi: “Nghìn thuở văn chương đáng bậc thầy Trọn đời khâm phục dám đơn sai” Hiện nay theo thống kê, so với các tác giả văn học Trung Quốc nói chung, các tác giả đời Đường nói riêng, những công trình nghiên cứu biên dịch, tuyển chọn giới thiệu, chuyên luận về Đỗ Phủ khá phong phú đa dạng. Trong cuốn Lịch sử văn học Trung Quốc, Lê Huy Tiêu biên dịch đã giới thiệu khái quát về cuộc đời, sự nghiệp thơ ca cũng như phong cách thơ Đỗ Phủ theo cách đánh giá, nhận định của các nhà nghiên cứu Trung Quốc. Các tác giả đã đề cập đến vấn đề không gian – thời gian trong thơ Đỗ Phủ nhưng chỉ mới dừng lại ở mức độ khái quát chung nhất. Trong cuốn Diện mạo thơ Đường, Giáo sư Lê Đức Niệm đã giới thiệu về Đỗ Phủ một cách khá toàn diện. Trong đó, tác giả đã đề cập đến những nội dung hiện thực có bề rộng vô cùng nóng hổi, nhiều góc cạnh trong thơ Đỗ Phủ. Tuy vậy, tác giả chưa đề cập nhiều đến những âm thanh đa dạng, độc đáo trong hệ thống các sáng tác của Đỗ Phủ. Trong cuốn Thơ Đỗ Phủ, tác giả Trần Xuân Đề đã khẳng định “Hơn một nghìn hai trăm năm qua, núi thơ của Đỗ Phủ bất chấp mọi phong ba bão táp đứng sừng sững ở ngọn nguồn của thơ ca cổ đại Trung Quốc…” Thơ của Đỗ Phủ đã phản ánh trung thành hiện thực đời sống của một thời đại đầy mâu thuẫn, có nhiều biến động lớn lao. Tác giả đã phân tích những nét cơ bản về hiện thực trong thơ Đỗ Phủ, những vấn đề âm thanh chưa được đề cập đến. Trong cuốn Văn học các nước Châu Á: Văn học Trung Quốc, Giáo sư Nguyễn Khắc Phi, Trương Chính đã đề cập đến những tác phẩm trực tiếp lên án giai cấp thống trị và phản ánh một cách sâu sắc đời sống khổ cực của nhân dân và những tác phẩm khắc họa cuộc sống gia đình của bản thân nhà thơ. Thông qua đó Footer Page 8 of 95. Header Page 9 of 95. các tác giả đã đề cập đến không gian – thời gian nghệ thuật cũng như giọng điệu thơ hiện thực Đỗ Phủ. Còn vấn đề âm thanh chưa được các tác giả đề cập đến. Trong cuốn Phê bình bình luận văn học: Lý Bạch, Đỗ Phủ, Bạch Cư Dị, Thôi Hiệu, Vũ Tiến Quỳnh biên soạn tập hợp được nhiều bài viết của các nhà nghiên cứu Việt Nam về bốn tác giả độc đáo trên. Trong đó, Giáo sư Nguyễn Khắc Phi trong bài viết về Đỗ Phủ đã đề cập đến thế giới âm thanh đa dạng sống động như “vừa chụp ảnh vừa ghi âm”, một cách tỉ mỉ, chi tiết thông qua mảng thơ phản chiến của Đỗ Phủ: 9 bài Tiền xuất tái, 5 bài Hậu xuất tái, Binh xa hành… Tuy nhiên trong giới hạn một bài giới thiệu ngắn nên bài viết chưa đề cập đến vấn đề âm thanh một cách cụ thể sâu sắc. Gần đây, nhà thơ Hoàng Trung Thông có tiểu luận Đỗ Phủ, nhà thơ hiện thực vĩ đại. Có thể nói đây là một trong những bài nghiên cứu công phu, đầy đặn nhất về Đỗ Phủ ở Việt Nam. Trong tiểu luận này, tác giả đã khái quát lại cuộc đời bi kịch nhiều bệnh tật, đói rét, luôn lận đận chìm nổi của Đỗ Phủ, đồng thời tái hiện lại con đường sáng tác, thời điểm ra đời của những mảng thơ, bài thơ tiêu biểu của Đỗ Phủ như Binh xa hành, Tiền xuất tái trong 10 năm khốn khó trên đất Trường An; Khương thôn, Bắc chinh, Bành nha hành, Tam lại, Tam biệt… trong loạn An – Sử; Tráng du, Thu hứng, Hựu trình Ngô lang… trong thời gian sống ở ngôi thành cổ cô quạnh ở Quỳ Châu; Khách tòng, Di ngôn, Tuế án hành… trong những tháng ngày lênh đênh trôi dạt “bà con hàng chữ vắng, già bệnh chiếc thuyền côi” cuối đời. Nhưng quan trọng nhất là Hoàng Trung Thông đã phân tích bình giảng và nhận định đặc điểm nổi bật của “hiện thực trong thơ Đỗ Phủ là máu và nước mắt”. Máu là sắc màu, nước mắt là âm thanh tiêu biểu của thời đại loạn lạc, li biệt và bất công. Thông qua việc bình giảng những bài thơ đặc sắc nhất của Đỗ Phủ tác giả khẳng định phong cách “trầm tư ưu uất” của nhà thơ. Như vậy, Hoàng Trung Thông đã đề cập đến âm thanh trong thơ Đỗ Phủ, chỉ ra sự phong phú của nó nhưng chưa thật sự đi sâu vào vấn đề này, chưa xem đây như một đặc điểm độc đáo tạo nên không – thời gian nghệ thuật phong cách thơ Đỗ Phủ. Footer Page 9 of 95. Header Page 10 of 95. Như vậy, những công trình nghiên cứu về nhà thơ Đỗ Phủ hầu hết đều đề cập đến không gian – thời gian nghệ thuật, phong cách tác giả cũng như âm thanh tiêu biểu trong thơ Đỗ Phủ: tiếng khóc, tiếng binh khí… nhưng chưa có hệ thống và công trình nghiên cứu hoàn thiện về thế giới âm thanh đặc sắc trong thơ Đỗ Phủ.Tuy nhiên đây là những nguồn tư liệu quý báu làm nên nền tảng cơ sở giúp chúng tôi lựa chọn và xây dựng đề tài “Thế giới âm thanh trong thơ Đỗ Phủ”. 3. Mục đích nghiên cứu Khóa luận này được thực hiện với mục đích chỉ ra vị trí, vai trò quan trọng của thế giới âm thanh đối với việc xây dựng không – thời gian nghệ thuật và phong cách cá nhân của các nhà thơ thời Đường. Từ đó, chúng tôi tiến hành thống kê, khảo sát và phân tích đối chiếu các tác phẩm của nhà thơ Đỗ Phủ để chỉ ra sự đa dạng phong phú về biểu hiện, sự độc đáo về cơ chế hình thành thế giới âm thanh và tác dụng của chúng đối với việc xây dựng không – thời gian nghệ thuật và định hình phong cách đặc sắc của Đỗ Phủ. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu Đề tài nghiên cứu về “Thế giới âm thanh trong thơ Đỗ Phủ” tập trung vào tìm hiểu sự phong phú, đa dạng của những thanh âm cuộc sống tự nhiên cũng như xã hội được nhắc đến trong các bài thơ của Đỗ Phủ.Đồng thời người viết tập trung vào các âm thanh nhiều tầng bậc của tiếng khóc, thanh âm nổi bật tạo nên dấu ấn buồn thương u uất trong thế giới nghệ thuật thơ Đỗ Phủ. 5. Nhiệm vụ đề tài Thông qua việc thống kê, khảo sát và phân tích các tác phẩm tiêu biểu của Đỗ Phủ, người viết chỉ ra thế giới âm thanh phong phú, sinh động, vừa độc đáo trong thơ Đỗ Phủ, tạo nên phong cách riêng của tác giả. Đây chính là thái độ, tình cảm, lập trường tư tưởng của nhà thơ trước hiện thực của xã hội – con người đương thời. 6. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp thống kê. Phương pháp phân tích. Footer Page 10 of 95. Header Page 11 of 95. Phương pháp so sánh, đối chiếu. 7. Cấu trúc khóa luận Ngoài phần mở đầu và kết luận, thư mục tham khảo. Khóa luận gồm 2 chương: Chương 1: Thế giới âm thanh trong thơ Đường. Chương 2: Thế giới âm thanh trong thơ Đỗ Phủ. Footer Page 11 of 95. Header Page 12 of 95. NỘI DUNG Chương1 THẾ GIỚI ÂM THANH TRONG THƠ ĐƯỜNG 1.1. Âm thanh trong thơ Đường 1.1.1. Vai trò của âm thanh trong việc xây dựng không – thời gian nghệ thuật thơ Đường Cuộc sống hiện thực phong phú, sinh động được cấu thành từ hai nhân tố cơ bản, đó là sắc màu và âm thanh. Vì vậy, con người tồn tại trong thực tại đó nhận thức được thế giới thông qua hoạt động của các giác quan, mà quan trọng nhất là “mắt thấy” những đường nét, hình khối, màu sắc và “tai nghe” được những tiếng động, thanh âm. Tuy nhiên, hoạt động của thị giác mang tính trực quan, diễn ra liên tục và có ý thức nhất. Thế nên khi nhắc đến không gian chúng ta thường chỉ nhớ đến hình khối và sắc màu. Nhưng không gian còn được tạo dựng bởi âm thanh với những cung bậc, nhịp độ khác nhau kết hợp mật thiết với màu sắc mới tạo nên một hiện thực hoàn chỉnh. Vì vậy, đề cập đến thế giới âm thanh trong thơ Đường trước tiên chúng ta cần đặt nó trong không – thời gian nghệ thuật Đường thi, trong mối quan hệ gắn bó hữu cơ với sắc màu. 1.1.1.1. Không gian nghệ thuật Không gian nghệ thuật là phương diện quan trọng, thường xuyên được nhắc đến của thi pháp học. Đó là phương tiện để tác giả xây dựng thế giới nghệ thuật của mình. Theo cách nói của Giáo sư Trần Đình Sử thì “không gian nghệ thuật là hình tượng không gian trong tác phẩm”. Nghĩa là không gian nghệ thuật là hình Footer Page 12 of 95. Header Page 13 of 95. thức tồn tại chủ quan của hình tượng, là không gian trong quan niệm của tác giả. Nó có xuất phát điểm từ thế giới thực tại nhưng không phải là bản sao, không đồng nhất với không gian thực. Không gian nghệ thuật là một “cánh cửa” để qua đó người đọc hiểu được hình tượng và tư tưởng mà tác giả gửi gắm vào trong tác phẩm. Trong thơ ca cổ điển Trung Quốc, không gian nghệ thuật là không gian tâm tưởng với hình tượng trung tâm là con người. Đó là một quan niệm về thế giới và con người, là một phương thức chiếm lĩnh thực tại, một hình thức thể hiện khái quát những cảm xúc, tư tưởng, thẩm mỹ. Từ đó hình thành một phong cách thơ nhất định. Không gian nghệ thuật trong thơ Đường có sự tồn tại song song của cả không gian vũ trụ cao – viễn mang tính đối xứng, hòa điệu và không gian đời thường chật hẹp được phản ánh trong quan hệ đối lập, phá vỡ sự hòa điệu. Hiện tượng này đã tạo nên sự phong phú, đa dạng trong cách nhìn nhận của người nghệ sĩ về con người và thế giới xung quanh được phản ánh trong thơ Đường. 1.1.1.2. Thời gian nghệ thuật Thời gian nghệ thuật là khái niệm thi pháp học đi liền với khái niệm không gian nghệ thuật, tạo nên khái niệm kép không – thời gian nghệ thuật. Đó là hình tượng thời gian sinh động, gợi cảm, là sự cảm nhận, ý thức về thế giới được dùng làm ý thức nghệ thuật để phản ánh hình tượng, tổ chức tác phẩm. Cũng như không gian nghệ thuật, thời gian nghệ thuật là hình tượng thời gian được tác giả sáng tạo nên trong tác phẩm nghệ thuật. Nghĩa là, thời gian nghệ thuật trước hết cũng xuất phát từ thời gian tự nhiên, mang những tính chất đặc trưng về quy luật vận động theo hướng: Quá khứ - hiện tại – tương lai; có tốc độ, nhịp độ, quy mô… của thời gian khách quan. Nhưng quan trọng hơn, trong văn chương nghệ thuật, thời gian được tái tạo lại mang tính chủ quan của tác giả. Nó gắn liền với ý thức về cuộc đời, quan niệm về thế giới – lịch sử, với ước mơ lí tưởng của mỗi tác giả, cũng như phù hợp với hoạt động tâm lí có liên tưởng, hồi tưởng của con người. Vì vậy, thời gian nghệ Footer Page 13 of 95. Header Page 14 of 95. thuật có thể được dồn nén hay kéo dãn thành “những phút giây dài bằng cả một đời người”, có thể tuân theo trật tự tuyến tính của “mũi tên của thời gian” hay hồi cố, đảo ngược… tùy thuộc cảm xúc và quan niệm chủ quan của người nghệ sĩ. Trong thơ ca cổ điển Trung Quốc, quan niệm về thời gian chịu sự chi phối của ba dòng tư tưởng chủ đạo Nho – Phật – Lão. Nó tạo nên quan niệm đặc thù cho rằng thời gian lịch sử, thời gian đời người luôn có sự tương thông với thời gian vũ trụ. Thời gian nghệ thuật trong thơ Đường mang nặng tính hoài cổ. Thi nhân muốn tìm về quá khứ xa xăm để nhìn nhận thực tại, gửi gắm mình vào hậu thế, vào tương lai. Tương ứng với không gian nghệ thuật, thời gian cũng bao gồm thời gian vũ trụ tuần hoàn vĩnh viễn và thời gian đời thường ngắn ngủi gấp gáp. Cả hai kiểu thời gian nghệ thuật trên đều đạt đến trình độ “cổ điển”, tiêu biểu cho thời gian nghệ thuật thơ Trung Hoa. Như vậy, thời gian luôn gắn với không gian thành chỉnh thể thế giới – làm nên môi trường tồn tại của vật chất cũng là hình thức tồn tại của hình tượng – con người. Nhưng đây không phải là những khái niệm trừu tượng, chung chung mà được xác định cụ thể bởi những màu sắc và âm thanh đa dạng. Trong đó, màu sắc là yếu tố trên bề mặt, mang tính chất tĩnh dễ thấy. Còn âm thanh là yếu tố làm nền cho màu sắc, luôn vận động với những cung bậc, nhịp độ khác nhau. Vì thế, có thể nói, mỗi không - thời gian nhất định tồn tại những âm thanh đặc trưng và âm thanh là phương diện trọng yếu tạo nên sự đa chiều, dư ba của không – thời gian. Ví như không gian vũ trụ không thể thiếu những khúc nhạc du dương của đàn sáo, tiêu địch, những tiếng chim ca vượn hót, tiếng núi rền thác đổ… Còn không gian đời thường không thể thiếu lời ca tiếng hát, nạt nộ quát tháo, khóc lóc than thở, tiếng ngựa hí xe chạy… Thông qua việc thống kê, phân tích thế giới âm thanh trong những sáng tác của một nhà thơ, chúng ta phần nào tái hiện được thế giới nghệ thuật mà tác giả đó xây dựng, hiểu được những quan niệm về không – thời gian của người nghệ sĩ đó. Footer Page 14 of 95. Header Page 15 of 95. Chẳng hạn như thế giới âm thanh trong thơ Lý Bạch phần lớn trong trẻo, du dương phù hợp với thế giới sắc màu tươi sáng, kì vĩ tạo nên không – thời gian vũ trụ của đỉnh cao thơ ca lãng mạn thời Thịnh Đường, sống làm một vị “trích tiên” và ra đi trong huyền thoại ôm vầng trăng đáy nước, cưỡi cá kình lên trời. 1.1.2. Vị trí của âm thanh trong việc hình thành phong cách cá nhân của các tác giả thơ Đường Sự tồn tại của những hình thức không – thời gian khác nhau, những hình tượng nghệ thuật đa dạng cũng như hệ thống ngôn từ phong phú là kết quả của những quan niệm, sự lựa chọn khác nhau ở mỗi tác giả. Nói đúng hơn, chúng đều bị chi phối bởi yếu tố ban đầu là phong cách tác giả. Theo Từ điển thuật ngữ văn học, phong cách nghệ thuật là một phạm trù thẩm mỹ, chỉ sự thống nhất tương đối ổn định của hệ thống hình tượng, của các phương tiện biểu hiện nghệ thuật, nói lên cái nhìn độc đáo trong tác phẩm của một nhà văn, trong sáng tác riêng lẻ, trong trào lưu văn học hay văn học dân tộc. Như vậy, phong cách là một nguyên tắc xuyên suốt trong việc xây dựng hình thức nghệ thuật, đem lại cho tác phẩm tính chỉnh thể có thể cảm nhận được một giọng điệu và sắc thái thẩm mỹ thống nhất. Nói cách khác, phong cách là quy luật thống nhất các yếu tố của chỉnh thể nghệ thuật, là một biểu hiện của tính nghệ thuật. Nghĩa là không phải bất cứ nhà văn nào cũng có phong cách. Chỉ những nhà văn có tài năng, có bản lĩnh mới xây dựng được phong cách nghệ thuật riêng độc đáo. Chính nét riêng ấy là yếu tố chúng ta nhận ra sự khác nhau giữa các tác giả. Thơ Đường là “mảnh đất màu mỡ” có nhiều tác giả nổi tiếng, có phong cách độc đáo. Chẳng hạn ở dòng thơ lãng mạn nổi bật là phong cách phóng túng hùng tráng của Lý Bạch; ở dòng thơ hiện thực trữ tình nổi bật phong cách trầm tư ưu uất của Đỗ Phủ; và ở dòng thơ hiện thực phê phán nổi bật là phong cách châm biếm khuyên răn của Bạch Cư Dị. Qua phân tích trên, chúng ta thấy âm thanh với tư cách là một nhân tố cấu thành nên không – thời gian chủ quan, làm nên thế giới nghệ thuật trong tác phẩm văn học cũng chịu sự chi phối sâu sắc của phong cách tác giả. Vì vậy, độc giả Footer Page 15 of 95. Header Page 16 of 95. cũng như các nhà nghiên cứu phê bình văn học có thể xem thế giới âm thanh như một “kênh tiếp nhận” hiệu quả để nhận thức được phong cách nghệ thuật của một tác giả nhất định. Nói cách khác, việc thống kê, phân tích thế giới âm thanh đặc thù trong hệ thống sáng tác của một tác giả chúng ta có thể khẳng định được một phong cách riêng độc đáo của nghệ sĩ đó. 1.2. Thế giới âm thanh trong thơ hai tác giả tiêu biểu: Lý Bạch và Đỗ Phủ Trở lên, chúng tôi đã dựa trên cơ sở các kiến thức về lí luận văn học và triết học để phân tích và chỉ ra mối quan hệ khăng khít, chặt chẽ giữa các khái niệm phong cách cá nhân, thế giới nghệ thuật, không – thời gian nghệ thuật và âm thanh trong thơ. Đó là mối quan hệ giữa cái chung với cái riêng. Trong đó, phong cách là cái chung, là yếu tố đầu tiên chi phối các nhân tố khác trong quá trình sáng tác. Và không – thời gian nghệ thuật, âm thanh là những cấp độ cái riêng khác nhau mà sự xuất hiện phổ biến, thống nhất và tương đối ổn định của chúng trong hệ thống các tác phẩm của một nghệ sĩ giúp người đọc nhận định phong cách riêng độc đáo của tác giả đó. Ở đây, chúng tôi sẽ làm rõ mối quan hệ đó cũng như chỉ ra vai trò, vị trí quan trọng của thế giới âm thanh trong việc hình thành không – thời gian nghệ thuật và phong cách tác giả thông qua thực tế sáng tác của Đỗ Phủ và Lý Bạch – hai nhà thơ tiêu biểu và có sự định hình phong cách rõ nét nhất trong hàng nghìn nhà thơ thời Đường. Nhắc đến sự phát triển sôi nổi, phong phú và phồn vinh của thơ Đường chúng ta không thể quên Lý Bạch và Đỗ Phủ. Họ đều là những thiên tài thơ ca, có thái độ tu dưỡng nghệ thuật, nghiêm túc, ý thức trách nhiệm và tình yêu đối với tổ quốc và nhân dân, cũng như có sự nhận thức và lí giải sâu sắc trước thế giới xung quanh. Từ đó Lý Bạch và Đỗ Phủ xây dựng những phong cách nghệ thuật của riêng mình để phản ánh thời đại vĩ đại và biến động, để lại những di sản nghệ thuật có giá trị lớn lao góp phần đưa thơ Đường trở thành một đỉnh cao của thơ ca nhân loại. Vì vậy, Hoàng Thao – một nhà thơ thời Vãn Đường từng nhận định “Đời Đường, trước thì có Lý Bạch, Đỗ Phủ; sau thì có Nguyên Chẩn, Bạch Cư Dị, thật Footer Page 16 of 95. Header Page 17 of 95. đúng như biển cả mênh mông, Hoa Nhạc ngất trời” (Thư trả lời Trần Phan Ẩn bàn về thơ) [17; 600]. Lý Bạch – Đỗ Phủ là hai nhà thơ lớn như hai ngọn núi đứng song song ở đời Đường. Đồng thời còn là những đại biểu xuất sắc của hai trường phái thơ có ảnh hưởng sâu rộng nhất và có những thành tựu lớn nhất: trường phái lãng mạn và trường phái hiện thực trong lịch sử thơ ca cổ điển Trung Hoa. Từ xưa đến nay, văn học cổ điển Trung Quốc nói chung, thơ Đường nói riêng vẫn mệnh danh Lý Bạch là “Thi tiên” và Đỗ Phủ là “Thi thánh”. Những tên gọi ước lệ đó đã phần nào nói lên phong cách nghệ thuật của mỗi tác giả. “Tiên” vốn là tinh khí của đất trời, cỏ cây tụ lại, là một đẳng cấp khác không phải con người phàm tục. Lý Bạch là đại diện vĩ đại của dòng thơ lãng mạn thời Thịnh Đường với phong cách phóng túng hùng tráng. Vì vậy, ông thường được ví như một vị tiên trích giáng hay ngôi sao Thái Bạch giáng thế. Còn “Thánh” nói đầy đủ là thánh nhân được hiểu là con người trần thế có tài năng, đức độ khác thường trải qua khổ luyện mà đắc đạo thành bậc bất tử, vượt lên trên thế giới loài người. Ví Đỗ Phủ như một vị thánh thơ là một khẳng định cao độ về tài năng hơn đời, ý chí mạnh mẽ muốn “giúp vua vượt Nghiêu Thuấn” ở Đỗ Phủ, đồng thời cũng cho thấy mối dây liên hệ của một nhà thơ kiệt xuất đại diện cho dòng thơ hiện thực - trữ tình với cuộc sống và con người đời thường.Vì vậy, Đỗ Phủ được xem là một tấm gương chân thực phản chiếu xã hội vào thời đại ông sống. Chúng ta có thể thấy những biểu hiện cụ thể của hai phong cách đó trong sáng tác của Lý Bạch và Đỗ Phủ như sau: 1.2.1. Tác gia Lý Bạch Trước hết về phương diện không – thời gian nghệ thuật. Bao trùm lên các sáng tác của Lý Bạch là không – thời gian vũ trụ, với biểu hiện đặc trưng là không gian cao viễn, hòa điệu và thời gian tuần hoàn vĩnh viễn. Trong đó sắc màu tươi sáng và âm thanh trong trẻo. Còn Đỗ Phủ lựa chọn và xây dựng trong thơ mình không – thời gian đời thường với đặc trưng là không gian chật hẹp, loạn li và thời gian ngắn ngủi, gấp gáp. Sắc màu vì thế trở nên u ám với nhiều gam màu tối, trầm Footer Page 17 of 95. Header Page 18 of 95. và lạnh. Còn âm thanh trở nên xô bồ, đứt gãy với sự chiếm ưu thế của tiếng động chứ không phải của thanh âm ngân dài, du dương như thơ Lý Bạch. Đi sâu vào phân tích chi tiết thế giới âm thanh đặc thù trong thơ của Lý Bạch và Đỗ Phủ, chúng tôi có thể chỉ ra nhiều điểm khác biệt rất rõ nét giữa hai nhà thơ này. Âm thanh trong thơ Lý Bạch có sự phong phú, đa dạng những cung bậc thanh điệu của thiên nhiên, tạo nên một thế giới hùng vĩ lạ thường “mênh mông cuồn cuộn giống như một nhân vật thần thoại”. Đây là dòng thác Bộc Bố hùng vĩ ở núi Lư: “Phi lưu trực há tam thiên xích Nghi thị Ngân hà lạc cửu thiên” (Chảy như bay đổ xuống ba nghìn thước Ngỡ là dòng sông Ngân tuột xuống từ chín tầng trời) (Vọng Lư sơn Bộc Bố) Còn đây là những âm thanh trong trẻo tươi sáng: “Hải điểu nghênh xuân ca hậu viện Phi hoa tống tửu vũ tiền thềm” (Chim lành đón xuân hát ở viện đằng sau Hoa bay mời rượu múa ngoài hiên phía trước) (Đề Đỗ thị ẩn cư) Trí tưởng tượng phong phú và khả năng “lắng nghe” tinh tế không chỉ giúp Lý Bạch tạo nên một thế giới thiên nhiên diễm lệ, kì vĩ với những âm thanh bay bổng, hùng tráng mà những âm thanh của cuộc sống đời thường cũng được lí tưởng hóa, gia tăng cả cao độ trường độ để tạo nên khí thế vũ trụ, rung chuyển đất trời. Đây là tiếng trống xung trận khí thế át cả yêu ma: “Cổ thanh lũng để văn Hoành hành phụ dũng khí” (Tiếng trống nghe vang dưới thung lũng Footer Page 18 of 95. Header Page 19 of 95. Tung hoành với khí thế mạnh mẽ) (Tái hạ khúc) Đây là tiếng hát khỏe khoắn giàu sức sống của người lao động mang màu sắc lí tưởng: “Noãn lang minh nguyệt dạ Ca khúc động hàn xuyên” (Chàng hát dòng sông lạnh Vang động dưới đêm trăng) ( Thu phố ca 14) Còn đây là những âm thanh êm ái, dịu dàng của cô gái hái sen bên ngòi Nhược Gia, đẹp như nàng tiên trên mặt hồ gợn sóng tạo nên sức hấp dẫn diệu kì: “Nhược Gia khê bạng thái liên nữ Tiếu cách hà hoa cộng nhân ngữ” (Mặt hoa cười cách đóa hoa Cùng ai nói nói mặn mà thêm xinh) (Thái liên khúc) Hình tượng bản thân cũng được Lý Bạch xây dựng là một con người ôm ấp hoài bão, luôn muốn đem tài năng và ý chí phi thường như “con đại bàng tung cánh giữa trời xanh” ra cứu đời. Vì vậy, âm thanh chủ yếu được sử dụng là tiếng hát, tiếng cười sôi nổi, bay bổng: “Hạo ca đãi minh nguyệt” (Hát vang lên chờ trăng sáng) (Xuân nhật túy khởi ngôn chí) Và: “Hứng hàm lạc bút dao Ngũ Nhạc Thi thành tiếu ngạo lăng Thương Châu” (Hứng lên bút vung rung Ngũ Nhạc Thi thành ngâm át sóng biển khơi) Footer Page 19 of 95. Header Page 20 of 95. (Giang thượng ngâm) Nhìn chung âm thanh trong thơ Lý Bạch nổi bật lên ấn tượng rộn ràng, phóng khoáng như những tiếng reo vui, góp phần tạo nên không – thời gian chủ quan tươi sáng, hùng vĩ trong thơ Lý Bạch. Từ đó, “nhân tố lãng mạn tích cực, lý tưởng hóa cuộc sống, khao khát tự do và phản kháng mọi bất công” trở thành đặc điểm nổi bật trong khuynh hướng thơ của Lý Bạch [8; 39]. 1.2.2. Tác gia Đỗ Phủ Ngược lại, Đỗ Phủ lựa chọn dòng thơ hiện thực – trữ tình với phong cách trầm tư ưu uất, hay nói như cách gọi của chính Đỗ Phủ về thơ mình là “trầm uất”. Vì vậy quan niệm nghệ thuật về con người, không gian – thời gian cũng biến đổi sâu sắc so với Lý Bạch. Âm thanh trong thơ ông cũng đầy xáo động, đau thương in đậm dấu ấn cuộc đời của một thời đại loạn lạc, li tán. Đó là chuỗi dài những tiếng khóc uất hận, ấm ức đủ mọi cung bậc. Từ tiếng nghẹn ngào, tiếng ấm ức, tiếng ai oán não nề, tiếng khóc thét đến cả tiếng khóc không lời. Đó còn là tiếng thở than bi phẫn vừa như bật lên vừa như bị dồn nén lại, thành nghẹn tức, thành niềm u uất mãi không thôi: “Vạn phương ai ngao ngao” (Tiếng kêu than thảm thiết muôn nơi) (Tống Vi Phúng thướng Lãnh Châu lục sự tham quân) Hay: “Thán tức trường nội nhiệt” (Than thở đến sốt ruột bồn chồn) (Tự kinh phó Phụng Tiên huyện vịnh hoài ngũ bách tự) Trong thơ Đỗ Phủ, thiên nhiên cũng buồn bã, khóc than: “Cảm thì hoa tiễn lệ Hận biệt điểu kinh tâm” (Cảm thời, hoa để lệ rơi Biệt ly, chim cũng vì người xót xa) Footer Page 20 of 95.