Tài liệu Tâm lý học nhân cách

TÂM LÝ HỌC NHÂN CÁCH Ths. Phạm thị Xuân Cúc MỤC TIÊU: 1. Nêu khái niệm về nhân cách, các khái niệm có liên quan & các đặc điểm của nhân cách 2. Trình bày sự hình thành & phát triển nhân cách, các yếu tố ảnh hƣởng 3. Trình bày các thuộc tính của nhân cách 4. Ứng dụng vào thực tế LS I. KHÁI NIỆM CHUNG 1. CON NGƯỜI:  Bao gồm ytố SVật & cả ytố XH  Chỉ mọi cá thể: từ trẻ sơ sinh  ngƣời trƣởng thành từ ngƣời chậm phát triển về trí tuệ  bậc tài ba lỗi lạc 2. CÁ NHÂN: Chỉ con ngƣời riêng lẻ, cụ thể; gồm 2 mặt: sinh học & XH tâm lý.  Mặt sinh học: ytố BS-DT  Mặt XH: h.th quan hệ XH  Mặt tâm lý: là những nét h.th tlý ổn định nhƣ: năng lực, nhu cầu, tính cách… 3. CÁ TÍNH: Những đđ thể trạng & tlý độc đáo, ko lập lại ở ngƣời khác Hình thành dựa trên cs tố chất DT, dƣới ảnh hƣởng của GD, hoàn cảnh sống & HĐ cá nhân 4. NHÂN CÁCH: Khi xem xét 1 con ngƣời với tƣ cách là thành viên của 1 XH nhất định, là chủ thể các mối q.hệ XH, giao tiếp & HĐ có ý thức  nhân cách của ngƣời đó 1số khái niệm về nhân cách:  NC là tƣ cách & phẩm chất của con ngƣời, là toàn bộ những phẩm chất về ĐĐ & tlý của cá nhân đƣợc hình thành & phát triển trong XH.  NC là toàn bộ những đđiểm, phẩm chất tlý đã ổn định của cá nhân qui định giá trị XH & hành vi XH của ngƣời đó  NC laø kieåu suy nghó, CG & haønh vi ñaëc tröng cho loái soáng & caùch thích nghi cuûa rieâng töøng ngöôøi; do nhöõng ytoá theå traïng, mtr gaén vôùi söï phaùt trieån cuûa caù nhaân & nhöõng kno trong XH hình thaønh neân. CÁC ĐẶC ĐIỂM CỦA NHÂN CÁCH:  Tính ổn định, bền vững  Tính thống nhất  Tính tích cực  Tính giao lƣu  Tính oån ñònh, beàn vöõng: NC phaûi laø nhöõng neùt tlyù ñieån hình, oån ñònh & beàn vöõng trong 1khoaûng t.gian daøi, trong hoaøn caûnh nhaát ñònh; ko phaûi laø h.töôïng ngaãu nhieân, nhaát thôøi.  Sự k.hợp các h.t tlý x.h đƣợc t.hợp lại, dần dần h.th nét tlý ổn định  đặc điểm ổn định  NC  Dự kiến trƣớc h.vi của 1 NC  Tính thoáng nhaát: Nhöõng neùt tlyù trong NC coù moái l.quan maät thieát, chaët cheõ vôùi nhau thaønh 1 heä thoáng taïo neân tính thoáng nhaát cuûa NC NC ko phải là dấu cộng của nhiều thuộc tính, phẩm chất riêng lẻ mà là 1ht thống nhất  mỗi nét NC đều l.quan ko tách rời với nét NC khác  Cần GD con ngƣời nhƣ 1NC hoàn chỉnh  Tính tích cöïc: NC laø nhöõng phaåm chaát tlyù giuùp con ngöôøi giöõ vai troø chuû theå tích cöïc trong caùc moái q.heä XH, trong HÑ, giao löu. Noù qui ñònh h.vi XH & g.trò XH cuûa caù nhaân.  Thể hiện ở những HĐ muôn màu muôn vẻ & đa dạng  biến đổi, cải tạo TG xq, cải tạo bản thân & những đặc trƣng tlý của mình.  Con ngƣời sống  con ngƣời HĐ  NC phát triển  Nguồn gốc tính tích cực/NC là nhu cầu  Tính giao löu: Giöõa caùc caù nhaân coù söï giao löu, taùc ñoäng, aûnh höôûng laãn nhau, töø ñoù töøng NC daàn daàn tröôûng thaønh & hoaøn thieän hôn.  Qua giao lƣu cá nhân lĩnh hội các chuẩn mực ĐĐ & HT giá trị của XH  Qua giao lƣu mỗi cá nhân đƣợc đ.giá, đƣợc nhìn nhận theo quan điểm của XH  Ko có nhu cầu giao lƣu & sự HĐ tập thể với MĐ nhất định ko có ngôn ngữ, ko có LĐ II. CẤU TRÚC CỦA NHÂN CÁCH: A. Kiểu phổ biến hiện nay: Gồm 4 thuộc tính tlý điển hình: 1. Xu hƣớng 2. Năng lực 3. Tính khí 4. Tính cách CAÁU TRUÙC NHAÂN CAÙCH XU HÖÔÙNG NAÊNG LÖÏC KHÍ CHAÁT TÍNH CAÙCH NHU CAÀU NAÊNG LÖÏC CHUNG LINH HOAÏT HÖÙNG THUÙÙ NAÊNG LÖÏC CHUYEÂN BIEÄT BÌNH THAÛN LYÙ TÖÔÛNG NOÙNG NAÛY THEÁ GIÔÙI QUAN ÖU TÖ NIEÀM TIN 1. XU HƢỚNG: Chiều hƣớng phát triển của 1 cá nhân, là những ytố tlý thúc đẩy bên trong; khiến ý thức & h.vi của cá nhân nghiêng về hƣớng này mà ko theo hƣớng khác 2. NĂNG LỰC: Cho biết khả năng có thể làm đƣợc gì? Mức độ nào? Chất lƣợng ra sao? Năng lực là những phẩm chất tlý giúp cho cá nhân thực hiện đƣợc xu hƣớng mà mình đã chọn lựa. 3. TÍNH KHÍ: B.hiện ở tốc độ, nhịp độ & c.độ của các động tác cấu thành h.vi & HĐ; nói lên h.thức b.hiện HĐ của cá nhân. 4. TÍNH CÁCH: H.thống thái độ ổn định đ/v hiện thực xq & cung cách h.vi của cá nhân. Tính cách nói lên nội dung tlý, ĐĐ của cá nhân. B. Cấu trúc NC gồm 3 lĩnh vực cơ bản:  Nhận thức  Rung cảm  Ý chí C. Cấu trúc NC gồm 2 tầng:  Tầng nổi: ý thức, sự tự ý thức & ý thức nhóm  Tầng sâu: tiềm thức & vô thức. D. Cấu trúc NC gồm 2 mặt thống nhất:  Đức  Tài III. SỰ HÌNH THÀNH & PHÁT TRIỂN NHÂN CÁCH A. SỰ H.THÀNH & PH.TRIỂN NHÂN CÁCH:  Khi mới sinh  chƣa có NC. Khi ý thức ph.triển đến 1mđộ nhất định thì NC mới bđầu h.thành & ph.triển dần trong CS.  Sự h.thành & ph.triển NC ko diễn ra tuần tự, đều đặn, mà có nhiều biến động: có tkỳ b.th, tkỳ đột biến, tkỳ rất phức tạp…  Xeùt veà maët tlyù: Söï h.thaønh NC laø söï keát hôïp caùc h.töôïng tlyù trong ñôøi soáng haøng ngaøy, caùc h.töôïng tlyù x.hieän trong CS ñöôïc toång hôïp laïi & daàn daàn h.thaønh nhöõng neùt tlyù oån ñònh taïo neân nhöõng ñaëc ñieåm oån ñònh cuûa con ngöôøi  Nhaân caùch  Khi mới sra mtr & cơ thể trẻ là1 → tđ của mtr: đói, rét, đau đớn…  trẻ nhận biết đƣợc dấu hiệu tồn tại của bản thân.  Sự tx giữa cơ thể trẻ & mẹ, sự tự VĐ, HĐ của trẻ  xung động TK từ các bộ phận/cơ thể  ttin phản hồi trong.  Thí nghiệm “đói CG”- W.Heron, B.K. Doane, T.H. Scott  ko nhận đƣợc mức k’t’ th.hợp, sẽ ko có sự cảm nhận bth về sự tồn tại của cơ thể  Gđ đầu phát triển NC nếu trẻ ko nhận đƣợc mức k’t’ th.hợp  NC bị lệch lạc  R.Spitz  “HC nằm viện”, “HC tách mẹ”  Qtr VĐ, HĐ tự phát, HĐ sờ mó của trẻ  l.quan ttin phản hồi trong. Mặt khác các HĐ này  tạo biến đổi trong mtr với những kq có thể nhìn, nghe, sờ thấy  ttin phản hồi ngoài. B. CÁC YTỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN SỰ H.THÀNH & PH.TRIỂN NHÂN CÁCH:  Yếu tố bẩm sinh, di truyền: tiền đề, cs vật chất & đk cho sự h.thành & ph.triển NC.  Yếu tố xã hội: có vai trò rất q.trọng 1. Yếu tố giáo dục 2. Yếu tố hoạt động 3. Yếu tố giao tiếp 1. Yếu tố giáo dục: giữ vai trò chủ đạo  Vạch ra chiều hƣớng cho sự h.thành & ph.triển NC.  Bù đắp những thiếu hụt từ BS, DT hay do bệnh tật  Uốn nắn những phẩm chất tlý xấu, giúp cá nhân ph.triển theo hƣớng mong muốn của XH.  H.dẫn trẻ em lĩnh hội những kno lịch sử XH để biến thành tlý riêng của cá nhân mình 2. Yếu tố hoạt động: qđịnh tr.tiếp sự h.thành & ph.triển NC Tạo ra của cải VC & TT phong phú cho XH. Tích lũy tri thức, kno h.thành & hoàn thiện kỷ năng, kỷ xảo… H.thành ph.chất tlý phù hợp với ycầu XH. Làm bộc lộ các đ.điểm của NC: tài năng, đạo đức, xu hƣớng…trong qtr HĐ. Hoàn thiện chức năng, cơ chế p.ánh tlý. T.hiện các vai trò, ch.năng XH, giúp khẳng định NC. 3. Yếu tố giao tiếp: đóng v.trò cbản q.định sự h.thành & hoàn thiện nhân cách:  Trao đổi t.tin, kno với nhau để ph.triển NC.  H.thành ý thức & sự tự ý thức.  Có đk tiếp xúc, tìm hiểu về hoàn cảnh tâm tƣ, giúp tâm hồn rộng mở & nhân hậu hơn. IV. CÁC THUỘC TÍNH CỦA NHÂN CÁCH: A. XU HƯỚNG:  Nói lên ý muốn vƣơn tới của con ngƣời, thúc đẩy con ngƣời HĐ theo 1 mục tiêu nhất định.  Xu hƣớng b.hiện ở nhiều mặt: nhu cầu, hứng thú, lý tƣởng, TGQ… 1. Nhu cầu:  Là những đòi hỏi con ngƣời cần đƣợc thỏa mãn  tồn tại & ph.triển, là sự p.ánh vào bộ não con ngƣời cái mà ngƣời đó cảm thấy cần thiết.  Kích thích con ngƣời HĐ, buộc phải vƣơn tới 1 đ.tƣợng nhất định.  N.cầu thể hiện càng mạnh thì HĐ đáp ứng cho n.cầu đó diễn ra càng kiên quyết & có hiệu quả.  Tùy vào đk KT-XH, tr.độ nhận thức, tuổi đời…con ngƣời có các n.cầu ≠  Khi n.cầu c.bản ko đƣợc đáp ứng sẽ ả.h đến q.tr phát triển (vd: trẻ mồ côi) MỘT SỐ NHU CẦU CỦA CON NGƯỜI 1. Sinh lý 2. Sự yên ổn, an toàn 3. Tình cảm 4. Sự tự trọng 5. Tự thể hiện 6. Đƣợc đánh giá NHU CẦU CƠ BẢN CỦA BỆNH NHÂN VIRGIRIA HENDERSON – U.S 1. Thở bình thƣờng 2. Ăn thỏa đáng 3. Thải trừ qua mọi đƣờng bài tiết 4. HĐ & duy trì tƣ thế đứng nằm, ngồi, đi lại, di chuyển… 5. Ngủ & nghỉ ngơi 6. Mặc & thay quần áo 7. Duy trì nhiệt độ cơ thể NHU CẦU CƠ BẢN CỦA BỆNH NHÂN VIRGIRIA HENDERSON – U.S 8. Giữ cơ thể sạch sẽ 9. Tránh những nguy hiểm trong môi trƣờng 10. Chia sẻ vui buồn… 11. Tôn trọng niềm tin cá nhân 12. Ý thức muốn hòan thành công việc 13. Tham gia giải trí 14. Biết phát hiện & đáp ứng tính hiếu kỳ để phát triển bình thƣờng 2. Hứng thú:  Là thái độ đặc thù/ cá nhân đ/v đối tƣợng nào đó, nó vừa có YN q.trọng trong ĐS & đem lại sự hấp dẫn về mặt tình cảm.  Vai trò của hứng thú:  Làm tăng hiệu quả của q.tr nhận thức.  Làm nảy sinh khát vọng hành động, sáng tạo, tăng sức làm việc  Hứng thú t.đổi dần theo qtr ph.triển con ngƣời, những hứng thú nông cạn  s.sắc & bền vững.  Hứng thú & n.cầu k’t’ con ngƣời HĐ, trao dồi kiến thức kỹ năng mới.  Tùy tuổi đời có hứng thú ≠ chơi thể thao, đọc sách, xem film…  Hứng thú càng nhiều  NC phong phú, dễ thích nghi với CS 3. Lý tưởng:  Nét đặc trƣng q.trọng của xu hƣớng  Mục tiêu cao đẹp đƣợc p.ánh vào bộ não bằng những h.ảnh mẫu mực & hoàn chỉnh  khao khát đạt đƣợc & cố gắng noi theo lôi cuốn mạnh mẽ toàn bộ CS cá nhân  HĐ vƣơn tới nó Chức năng của lý tưởng:  X.định m.tiêu & chiều hƣớng ph.triển cá nhân.  Là động lực thúc đẩy, điều khiển toàn bộ HĐ của con ngƣời.  Trực tiếp chi phối sự h.thành & ph.triển tlý cá nhân.  Nếu lý tƣởng ko phù hợp năng lực bản thân & hoàn cảnh cụ thể ả.h qtr NC & sự thích nghi trong CS 4. Thế giới quan:  h.thống những q.điểm về TN, XH & bản thân  Định hƣớng cho các HĐ của mỗi cá nhân  Con ngƣời HĐ theo cách nhìn, cách suy nghĩ của mình. 5. Niềm tin: Lòng tin tƣởng sâu sắc & có cơ sở về sự việc tƣởng mà cá nhân đó đang vƣơn tới trong CS hay lý B. NĂNG LỰC:  Là tổng hợp các thuộc tính độc đáo về thể chất & tlý  ĐK để t.hiện có kq tốt các HĐ nhất định.  Các mức độ của năng lực: 1. Mức năng lực thông thƣờng 2. Mức tài năng 3. Mức thiên tài  Năng khiếu  Phaân loaïi: 1. Naêng löïc chung:  Naêng löïc trí tueä  Ñ.baûo caù nhaân naém ñöôïc tri thöùc & t.hieän nhöõng HÑ chung deã daøng & coù h.quûa  Cô sôû cuûa baát kyø naêng löïc chuyeân bieät naøo 2. Naêng löïc chuyeân bieät: Naêng löïc chuyeân moân veà töøng ngaønh ngheà. C. KHÍ CHẤT:  L.quan mật thiết giữa sinh lý - giải phẫu -tâm lý  Sự b.hiện về mặt cƣờng độ, tốc độ, nhịp độ của các HĐ tlý trong những h.vi cử chỉ, cách nói năng của cá nhân PHÂN LOẠI KHÍ CHẤT Theo HYPPOCRATE Theo PAVLOV 1. Kieåu linh hoaït Maïnh – caân baèng - nhanh 2. Kieåu bình thaûn Maïnh – caân baèng – chaäm 3. Kieåu noùng naûy Maïnh – ko caân baèng 4. Kieåu öu tö Kieåu yeáu 1. Khí chất hoạt: (đa huyết chất) Ưu điểm:  Năng động, linh hoạt, thích ứng nhanh & dễ dàng đ/v b.đổi xq  Tiếp thu nhanh, HĐ hăng hái, xông xáo, đạt kq cao  Lạc quan, tự tin, vui tính, cởi mở…  dễ thiết lập mối q.hệ Nhược điểm:  hơi vội vàng, thiếu kiên trì  Tình cảm thiếu sâu sắc, ko bền vững  Hay thay đổi…  Thích hợp với công việc đòi hỏi cđộ HĐ mạnh, xử trí linh hoạt… 2. Khí chất nóng: chất mật vàng Ưu điểm:  Sinh lực dồi dào, b.hiện tlý rất mãnh liệt  Ý chí mạnh bạo, thẳng thắn  Sôi nổi, táo bạo trong công việc  Dám nhận n.vụ nặng nề, k.khăn, nguy hiểm Nhược điểm:  P.ứng tlý thiếu cân bằng, dễ bị k’t’  Khó kiềm chế bản thân, dễ cáu gắt  Dễ xúc động & bi quan thất vọng  hay HĐ xốc nổi thiếu bình tĩnh… 3. Khí chất trầm: bạch huyết chất Ưu điểm:  Tlý bền vững, sâu sắc  Tận tình, cần cù & chăm chỉ trong công việc  Bình tĩnh, kiên trì, thận trọng & chu đáo  Tác phong điềm đạm, chín chắn, tự chủ cao  Giữ đƣợc qui tắc sống đặt ra & giao thiệp đúng mức Nhược điểm:  Thiếu linh hoạt  Chậm thích nghi với mtr x.quanh  HĐ chậm, ko cởi mở  Dễ bỏ lỡ thời cơ… 4. Khí chất ưu tư: chất mật đen Ưu điểm:  Ko vội vàng hấp tấp, kiên trì chịu đựng  Tìm hiểu sâu xa mọi sự việc  Q.hệ t.cảm tế nhị, sâu sắc & bền vững Nhược điểm:  yếu đuối, ủy mỵ, trầm lặng, ko thích giao thiệp  Hay ƣu tƣ lo lắng, buồn rầu  HĐ tlý bị kiềm chế, p/ứ chậm chạp  Hay e ngại, sợ sệt, khó thích nghi với th.đổi mtr  Khí chất làm cho cách biểu lộ t.cảm của mỗi ngƣời có 1 sắc thái khác nhau.  Khí chất còn biểu lộ trong tác phong cử chỉ, ngôn ngữ… có thể ảnh hƣởng tới năng lực & phong thái cá nhân D. TÍNH CÁCH:  Là thuộc tính tlý phức hợp, đặc trƣng & điển hình /cá nhân  P.ánh h.th t.độ /cá nhân đ/v TGQ x.q  B.hiện qua h.vi, cử chỉ, cách nói năng  H.thành & ph.triển tùy ĐK sinh sống & GD  Đạo đức q.định bản chất/tính cách con ngƣời Vai trò của tính cách:  bộ mặt đđức của cá nhân  nòng cốt của CS tlý cá nhân  csở ph.triển các thuộc tính tlý khác  Thái độ & h.vi là 2 mặt/tính cách. HT th.độ cá nhân q.định sự b.hiện của ht h.vi. Ngƣợc lại rèn luyện đúng mức ht h.vi sẽ ả.h tốt đến sự h.thành ht t.độ KẾT LUẬN  N.cứu cấu trúc NC trƣớc bệnh & những t.đổi do ả.h btật  Đối chiếu các t.đổi ấy với t/c các tổn thƣơng GPBL  biết b.chất bệnh & điều trị 1cách toàn diện