Tài liệu Tác động chính sách hướng đông của ấn độ đến quan hệ việt nam ấn độ 1991 – 2015

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA LỊCH SỬ HỒ SỸ THOẠI TÁC ĐỘNG CHÍNH SÁCH HƢỚNG ĐÔNG CỦA ẤN ĐỘ ĐẾN QUAN HỆ VIỆT NAM - ẤN ĐỘ 1991 - 2015 KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Ngƣời hƣớng dẫn khoa học ThS. NGUYỄN VĂN NAM HÀ NỘI 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập, nghiêm túc của riêng tôi. Trong quá trinh nghiên cứu, tôi đã kế thừa thành quả của các nhà khoa học, nhà nghiên cứu, thầy cô và các bạn sinh viên chuyên ngành khoa học lịch sử với sự biết ơn và tôn trọng. Các số liệu trong khóa luận là trung thực. Những kết quả trong khóa luận chưa được công bố bất kì công trình nào. Hà Nội, ngày 26 tháng 04 năm 2017 Sinh viên Hồ Sỹ Thoại LỜI CẢM ƠN Trước hết tôi xin bày tỏ lời cảm ơn sâu sắc đến Thầy giáo - Người hướng dẫn khoa học - ThS. Nguyễn Văn Nam đã tận tình giúp đỡ, hướng dẫn tôi suốt quá trình làm khóa luận. Xin chân thành cảm ơn các cán bộ, nhân viên Thư viện Quốc gia đã chỉ tận tụy trong khâu tìm kiếm tài liệu phục vụ nghiên cứu khóa luận. Cho phép tôi gửi lời cảm ơn đến Khoa Lịch Sử - Trường Đại Học Sư Phạm Hà Nội 2 đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập và hoàn thành khóa luận. Xin chân thành cảm ơn gia đình và bạn bè đã luôn động viên và chia sẻ trong quá trình học tập và nghiên cứu khóa luận này. Hà Nội, ngày 26 tháng 04 năm 2017 Sinh viên Hồ Sỹ Thoại MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................ 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ........................................................................ 2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................ 8 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu............................................................. 8 5. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu ............................................. 10 Chương 1. TẦM QUAN TRỌNG CỦA VIỆT NAM TRONG CHÍNH SÁCH HƯỚNG ĐÔNG CỦA ẤN ĐỘ (1991 – 2015) ................................... 11 1.1. TÌNH HÌNH QUỐC TẾ VÀ KHU VỰC CHÂU Á ............................ 11 1.1.1. Tình hình quốc tế........................................................................... 11 1.1.2. Tình hình khu vực Châu Á............................................................. 20 1.2. ẤN ĐỘ ĐANG TRỖI DẬY TRONG BỐI CẢNH MỚI (1991 – 2015)............................................................................................................ 22 1.2.1. Các nguyên nhân đưa đến sự điều chỉnh chính sách đối ngoại của Ấn Độ ................................................................................................ 22 1.2.2. Ấn Độ điều chỉnh chính sách đối ngoại để phù hợp với bối cảnh mới .................................................................................................. 30 1.3. VIỆT NAM ĐANG HỘI NHẬP QUỐC TẾ VÀ KHU VỰC ............. 33 1.4. CHÍNH SÁCH HƯỚNG ĐÔNG CỦA ẤN ĐỘ .................................. 42 1.5. TẦM QUAN TRỌNG CỦA VIỆT NAM TRONG CHÍNH SÁCH HƯỚNG ĐÔNG CỦA ẤN ĐỘ .................................................................. 48 Chương 2. TÁC ĐỘNG CHÍNH SÁCH HƯỚNG ĐÔNG ĐẾN CÁC LĨNH VỰC TRONG QUAN HỆ VIỆT NAM - ẤN ĐỘ (1991 – 2015) ....... 51 2.1. LĨNH VỰC CHÍNH TRỊ - NGOẠI GIAO ....................................... 51 2.1.1. Giai đoạn tăng cường hợp tác (1991 – 2002) .............................. 51 2.1.2. Quan hệ hợp tác đi vào chiều sâu (2002 – 2015) ......................... 61 2.2. LĨNH VỰC QUỐC PHÒNG – AN NINH .......................................... 74 2.3. LĨNH VỰC KINH TẾ .......................................................................... 83 2.4. HỢP TÁC VĂN HÓA, GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGUỒN NHÂN LỰC ................................................................................................. 92 2.5. NHẬN XÉT TÁC ĐỘNG CHÍNH SÁCH HƯỚNG ĐÔNG ĐẾN QUAN HỆ VIỆT NAM - ẤN ĐỘ (1991 – 2015)....................................... 94 KẾT LUẬN ................................................................................................... 103 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................... 105 PHỤ LỤC MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Kể từ khi tiến hành cải cách toàn diện nền kinh tế (tháng 7/ 1991) đến nay, Ấn Độ đã trở thành một trong hai nền kinh tế mới nổi lớn nhất thế giới. Sức mạnh kinh tế và phần nào là ảnh hưởng chính trị đã đưa Ấn Độ chính thức gia nhập G-20, diễn đàn của 20 nền kinh tế lớn và mới nổi trên toàn thế giới. Không chỉ vươn lên trong lĩnh vực kinh tế, Ấn Độ còn nỗ lực tìm kiếm và nâng cao vai trò quốc tế của mình, Ấn Độ đang thúc đẩy cuộc cải cách và chạy đua để trở thành thành viên thường trực của Hội đồng bảo an Liên hợp quốc. Gần như đồng thời với chính sách cải cách kinh tế, Ấn độ đã có những điều chỉnh về chính sách đối ngoại để thích ứng với tình hình quốc tế, khu vực và chính Ấn Độ trong bối cảnh mới. Một trong những kết quả quan trọng của sự điều chỉnh đó là sự ra đời của chính sách hướng Đông vào đầu những năm 90 của thế kỉ XX. Việt Nam và Ấn Độ có mối gắn kết lịch sử, văn hóa lâu đời là những người bạn thân thiết của nhau và đã được thử thách qua những chặng đường lịch sử đầy khó khăn. Sau khi thực hiện công cuộc đổi mới (tháng 12/1986) Việt Nam cũng từng bước vươn lên hội nhập, tăng cường hợp tác với các nước, đặc biệt là với việc trở thành thành viên của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) và từng bước tham gia vào nhiều cơ chế đa phương của khu vực và quốc tế. Về phần mình, Ấn Độ được kì vọng sẽ không chỉ trở thành một cường quốc châu Á mà còn là một cường quốc toàn cầu. Việc nghiên cứu đề tài này sẽ góp phần làm rõ chính sách hướng Đông của Ấn Độ và tác động của chính sách này đến quan hệ Việt Nam - Ấn Độ (1991 - 2015), từ đó rút ra những bài học bổ ích cho việc xây dựng quan hệ truyền thống tốt đẹp và mối quan hệ đối tác chiến lược Việt Nam - Ấn Độ chặt chẽ hơn, phù hợp hơn với bối cảnh phát triển của hai nước, của khu vực và thế giới. 1 Nghiên cứu về Ấn Độ đã được thực hiện từ khá lâu ở Việt Nam và các nghiên cứu này đã đề cập đến nhiều lĩnh vực như văn hóa, lịch sử, kinh tế, ngoại giao. Tuy nhiên, nghiên cứu về chính sách hướng Đông của Ấn Độ mới chỉ thực sự xuất hiện ở Việt Nam kể từ những năm đầu thập niên đầu tiên của thế kỉ XXI và có rất ít công trình chuyên sâu về lĩnh vực này. Vì thế một công trình có nội dung bàn sâu về tác động của chính sách hướng Đông có lẽ sẽ có những đóng góp về lý luận cũng như thực tiễn cho việc nghiên cứu quan hệ Việt Nam - Ấn Độ, cũng như góp phần vào công tác nghiên cứu, giảng dạy về chính sách đối ngoại của Ấn Độ đối với Việt Nam giai đoạn 1991 – 2015. Với những lí do trên, tôi đã chọn “Tác động chính sách hướng Đông của Ấn Độ đến quan hệ Việt Nam - Ấn Độ 1991 – 2015” làm đề tài khóa luận tốt nghiệp chuyên ngành lịch sử Việt Nam của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Nghiên cứu của các tác giả nước ngoài Ra đời năm 1992 nhưng phải một thời gian sau, chính sách hướng Đông mới trở thành đối tượng nghiên cứu, trước hết là của giới học giả Ấn Độ. Thủ tướng Singapore Lý Quang Diệu là người đầu tiên sử dụng thuật ngữ “hướng Đông”, thuật ngữ dùng để chỉ chính sách đối ngoại của Ấn Độ đối với khu vực châu Á – Thái Bình Dương thời kì hậu chiến tranh Lạnh. Trong lời giới thiệu cho bài phát biểu “Ấn Độ và châu Á – Thái Bình Dương: hướng tới một mối quan hệ mới” của thủ tướng Ấn Độ - P.V. Narasimha Rao tại Singapore năm 1994, Thủ tướng Singapore Lý Quang Diệu đã nói, “Thủ tướng Rao đang đưa Ấn Độ hướng Đông, hướng đến sự năng động của châu Á – Thái Bình Dương [26, tr.114]. Trong văn bản chính thức của nhà nước Ấn Độ, cụm từ “chính sách hướng Đông” được xuất hiện lần đầu tiên trong Báo cáo thường niên 1995-1996 của Bộ Ngoại giao Ấn Độ [26, tr.118]. Trong các nghiên cứu của giới học giả Ấn Độ về chính sách của Ấn Độ với khu vực châu Á-Thái Bình Dương cụm từ “chính sách hướng Đông” lần đầu tiên được Baladas Ghoshal sử dụng trong hai 2 phần viết là lời giới thiệu và Ấn Độ và Đông Nam Á: Thách thức và cơ hội. Kể từ đó việc nghiên cứu về chính sách hướng Đông, quan hệ Ấn Độ và Đông Nam Á nói chung và quan hệ Ấn Độ - Việt Nam nói riêng trong bối cảnh chính sách này đã được quan tâm nhiều hơn. Cuối những năm 90 của thế kỉ XX, trường Đại học Jawaharlal Nehru kết hợp với Viện nghiên cứu Đông Nam Á của Singapore và Trung tâm Khoa học Nhân văn của Pháp tại New Delhi đã triển khai chương trình nghiên cứu với tên gọi Chính sách đối ngoại của Ấn Độ tại điểm xoay của thiên nhiên kỷ: theo đuổi các quan hệ đối tác mới ở Đông Nam Á. Kết quả của chương trình là hai cuốn sách được xuất bản vào các năm 2001 và 2003 dưới các tiêu đề: Ấn Độ và ASEAN: khía cạnh chính trị của chính sách hướng Đông (Idia and ASEAN: The politics of India‟s Look East Policy, Frédéric Grave and Amitabh Mattoo, eds..., 2001, Manohar – CSH-ISEAS-CSNSP, New Delhi) và Hơn cả sự tượng trưng: khía cạnh kinh tế của chính sách hướng Đông (Beyond the Rhetoric: The Economics of India‟s Look East Policy, Frédéric Grave and Amitabh Mattoo, eds..., 2003, Manohar – CSH-ISEAS, New Delhi). Mặc dù cụm từ “chính sách hướng Đông” xuất hiện trong tiêu đề của cả hai cuốn sách nhưng không có một phần nào viết cụ thể về chính sách này, thậm chí cụm từ này xuất hiện rất ít trong cả hai công trình. Ấn phẩm South Asia Monitor số 23, ngày 6 tháng 7 năm 2000 của Trung tâm nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế Mỹ (CSIS) dưới tiêu đề India looks east (Ấn Độ hướng Đông) bàn về chiến lược hướng Đông của Ấn Độ sau khi quốc gia Nam Á tiến hành thử hạt nhân vào năm 1998. Bài viết không đi sâu và phân tích tác động của chính sách mà chỉ tập trung vào ba mục tiêu của chính sách này, đó là (1) cạnh tranh chiến lược tự nhiên với Trung Quốc ở châu Á; (2) hướng tới Nhật Bản, một cường quốc tài chính; (3) hướng tới Đông Nam Á, khu vực mới nổi. 3 Năm 2003, cuốn sách Khám phá lại châu Á: sự tiến triển của chính sách hướng Đông của Ấn Độ (Rediscovering Asia: Evolution of Idia‟s Look East Policy) của Prakash Nanda đã được nhà xuất bản Lancer Pulisbers & Distributors tại New Dehli ấn hành. Cuốn sách đề cập đến nhiều thời kì khác nhau của mối quan hệ giữa Ấn Độ và châu Á-Thái Bình Dương từ những năm đầu công nguyên đến 2002, một năm trước khi công trình được xuất bản. Các nội dung liên quan đến chính sách hướng Đông được đề cập trong công trình bao gồm thuật ngữ “hướng Đông”, phạm vi hướng Đông, các nguyên nhân đưa tới sự ra đời của chính sách hướng Đông. Theo tác giả, phía Đông là khu vực năm về phía Đông của vịnh Bengal hoặc khu vực ở phía Đông dãy Himalaya [45, tr.15] Phạm vi của chính sách hướng Đông được tác giả xác định là Châu Á - Thái Bình Dương [45, tr.17] Prakal Nanda chỉ ra 6 nguyên nhân đưa tới sự ra đời của chính sách hướng Đông, bao gồm: (1) Chiến tranh lạnh kết thúc; (2) tác động của chính sách vùng Vịnh;(3) các nước cộng hòa thuộc Liên bang xô viết tuyên bố độc lập;(4) Liên bang xô viết tan rã; (5) trật tự thế giới mới; (6) môi trường trong nước và khu vực của Ấn Độ giai đoạn 1990-1991 [45, tr.249-278]. Trong bài viết ASEAN trong chính sách đối ngoại của Ấn Độ (ASEAN in Idia‟s Foreign Policy) in trong công trình Ấn Độ và ASEAN: khía cạnh chính trị của chính sách hướng Đông (Frédéric Grare and Amitabh Mattoo, eds, 2001, India and ASEAN: The Policis of India‟s Look East Policy, Manoha-CSH-ISEASCSNSP, New Dehli) có thể coi là một trong những nghiên cứu đầu tiên về vị thế của ASEAN trong chính sách hướng Đông. Tác giả Amitabh Mattoo đã chỉ ra hai vai trò chính mà ASEAN có được trong chính sách đối ngoại của Ấn Độ nói chung và trong chính sách hướng Đông của Ấn Độ nói riêng, đó là: (1) ASEAN là trục trung tâm trong chiến lược mới của Ấn Độ tại châu Á. Tác giả giải thích “chậm nhưng chắc, ASEAN đang nổi lên thành trung tâm trong sự nhìn nhận của Ấn Độ về châu Á, tương lai của châu Á và là một nhân tố thiết yếu đối với việc cấu trúc một trật tự an ninh nằm trong lợi ích của Ấn Độ” [42. 83]; (2) ASEAN là 4 khu vực mang lại cơ hội kinh tế cho Ấn Độ khi hai bên ngoài sự cạnh tranh còn có những thế mạnh về kinh tế có thể bổ sung cho nhau. Tại hội thảo kỉ niệm 35 năm ngày thiết lập quan hệ ngoại giao đầy đủ giữa Việt Nam và Ấn Độ tại Hà Nội (2007), với các bài tham luận Chính sách hướng Đông của Ấn Độ: chiến lược khu vực của một cường quốc đang lên ((India‟s Look East Policy: Regional Strategy of a Rising Power) và Quan hệ Ấn Độ ASEAN trong thế kỉ 21: nhìn lại và triển vọng (India- ASEAN Relations in the 21st Century: From Retropet to Prospects), hai nhà nghiên cứu Alka Acharya và Man Mohini Kaul đã lần lượt phân tích ở những chiều kích khác nhau về vị thế của ASEAN trong chính sách hướng Đông. Trong bài tham luận của mình, tác giả Alka Acharya khẳng định sự ủng hộ nhiệt tình của ASEAN nói chung và Việt Nam nói riêng đối với chính sách hướng Đông của Ấn Độ, thể hiện ở việc Ấn Độ từng bước tham gia vào các cơ chế hợp tác khu vực. Tác giả khẳng định “trên khía cạnh chiến lược, ASEAN có thể coi là cánh cổng đưa Ấn Độ đến với khu vực châu Á - Thái Bình Dương và chính sách hướng Đông trở thành tấm ván bật đưa Ấn Độ thoát khỏi bối cảnh Nam Á bí bách và bị giam hãm, đưa Ấn Độ thành một (trong những) nhân tố chủ chốt và là một cường quốc khu vực đang lên” [1, tr.5]. Giải thích rõ hơn về vị thế của ASEAN trong chính sách hướng Đông, tác giả Alka Acharya viết “rõ ràng nếu Ấn Độ muốn tận dụng được các cơ hội mới do lực lượng toàn cầu hóa mang lại và đạt được mức tăng trưởng hàng năm cao hơn 7-8%, ASEAN sec là một đối tác chủ chốt và đóng vai trò quyết định [1, tr.5]. Sau khi phân tích vai trò của ASEAN trong các tính toán của Ấn Độ ở châu Á – Thái Bình Dương, tác giả và Man Mohini Kaul cho rằng “rõ ràng là trong bất kì hình thức hợp tác nào, bất kể là ARF, Hội nghị cấp cao Đông Á hay tương lai của Cộng đồng Đông Á đều (là nhân tố) dẫn dắt” [1, tr.18]. Trong bài viết đăng trên tạp chí Worl Focus (Ấn Độ) số tháng 10/2010, tác giả Man Mohini Kaul tiếp tục bàn về vị thế của ASEAN nói riêng và Đông Nam Á nói chung trong chính sách hướng Đông. Kaul đã chỉ ra những nhân tố chính 5 đưa đến mối quan hệ ngày càng phát triển giữa Ấn Độ và Đông Nam Á, đồng thời cũng là trong chính những nhân tố thể hiện vài trò của ASEAN sách hướng Đông, cụ thể là: (1) mối quan tâm của Ấn Độ ngày càng tăng về hội nhập và phát triển kinh tế đang diễn ra ở khu vực ASEAN; (2) Sự nổi lên của Trung Quốc và cạnh tranh ảnh hưởng giữa Trung Quốc và Ấn Độ ở Myanma; (3) nhận thức của các nước ASEAN về năng lực quân sự và kinh tế của Ấn Độ trong việc cân bằng với sức mạnh ngày càng tăng của Trung Quốc cũng như đóng vai trò tích cực về an ninh và ổn định khu vực; và (4) Ấn Độ cần phải xem lại những lựa chọn chiến lược ở Đông Nam Á cân cứ và tình hình thực tế [25, tr.134]. Vai trò của Việt Nam trong chính sách hướng Đông của Ấn Độ được nhắc tới trong bài viết Ấn Độ và chính sách hướng Đông của nó (Idia and Ist Look East Policy, Nam Today, Vol. XXVII, No.04, April 2010, pp.15-25). Theo tác giả Patasani, “Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy các lợi ích chính trị, kinh tế và an ninh ở Đông Nam Á, Việt Nam được Ấn Độ coi là trở ngại chính đối với việc mở rộng xuống phía Nam của Trung Quốc. Cũng như những nỗ lực của Trung Quốc nhằm chế ngự Ấn Độ thông qua việc xây dựng quan hệ quân sự với Pakistan, New Dehli đã hợp tác và hỗ trợ quân sự cho nước láng giềng nhỏ của đối thủ” [29, tr.21]. 2.2. Các công trình nghiên cứu trong nước Chính sách hướng Đông của Ấn Độ và tác động của nó tới quan hệ Ấn ĐộASEAN là tên luận văn thạc sĩ của Nguyễn Trường Sơn bảo vệ vào năm 2005, tại học viện Quan hệ quốc tế. Đây có thể được coi là một nghiên cứu về chính sách hướng Đông đáng kể nhất vào thời điểm đó ở Việt Nam. Các vấn đề liên quan đến luận văn bao gồm: (1) các nguyên nhân đưa tới chính sách hướng Đông: Các nguyên nhân quốc tế và khu vực bao gồm chiến tranh lạnh chấm dứt, trật tự hai cực tan rã và xu thế phát triển mới của thế giới; tình hình không ổn định ở Nam Á và hoạt động kém hiệu quả của Hiệp hội hợp tác khu vực Nam Á (SAARC); sự nổi lên vị trí chiến lược châu Á-Thái Bình Dương. Các nguyên 6 nhân trong nước bao gồm sự khủng hoảng Ấn Độ cuối thập niên 80 của thế kỉ XX; (2) các nội dung cơ bản của chính sách như mục tiêu chủ yếu của chính sách, cụ thể là khôi phục mối quan hệ chính trị với các quốc gia ASEAN, tăng cường hợp tác kinh tế và thúc đẩy hợp tác trong lĩnh vực quan sự nhằm tăng cường sự hiểu biết và các lợi ích về chính trị và chiến lược. Về các giai đoạn phát triển, tác giả cho rằng chính sách hướng Đông ra đời từ năm 1991 đã phát triển qua hai giai đoạn. Giai đoạn một từ khi chính sách ra đời đến năm 2002, khi Hội nghị ASEAN - Ấn Độ lần đầu tiên được tổ chức. Về phạm vi, tác giả cho rằng ở giai đoạn một, chính sách chỉ hướng đến Đông Nam Á và giai đoạn hai là cả khu vực châu Á - Thái Bình Dương [25]. Trên tạp chí Nghiên cứu Quốc tế số 9 và số 10, tác giả Võ Xuân Vinh đóng góp hai bài nghiên cứu “Chính sách hướng đông của Ấn Độ: Các nguyên nhân hình thành” và “Một số nội dung cơ bản trong chính sách hướng đông của Ấn Độ”. Qua hai bài viết, tác giả trình bày các cơ sở cho sự ra đời của Chính sách hướng Đông, các nội dung cơ bản của chính sách này. Từ chính sách hướng Đông đến hành động phía Đông là nhan đề bài viết của nhà nghiên cứu Nguyễn Thị Minh Thảo, in trên tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 11 (96). Tác giả trình bày khái quát về sự phát triển của chính sách hướng Đông và chia làm hai giai đoạn, Giai đoạn 1 (1991 – 2002): Ấn Độ tăng cường quan hệ mọi mặt với Đông Nam Á đặc biệt về thương mại và đầu tư. Giai đoạn 2 (2002 - 2015), tác giả nhấn mạnh sự mở rộng phạm vi của chính sách hướng Đông từ Đông Nam Á sang cả khu vực Đông Á và Nam Thái Bình Dương. Sự hợp tác giữa Ấn Độ và các nước cũng được đẩy mạnh hơn giai đoạn trước, hợp tác kinh tế, an ninh, quốc phòng, văn hóa cũng được hai bên chú trọng. Đặc biệt, tác giả khẳng định từ năm 2014 chính sách hướng Đông có bước đột phá, thay đổi về chất, chuyển từ “chính sách” sang “hành động ở phía Đông” qua đó tác giả cũng nhận định “Ấn Độ đang từng bước khẳng định mình trên chính trường quốc tế” [51]. 7 Tuy nhiên, trong khoảng hai thập niên chính sách hướng Đông được triển khai, vẫn chưa có công trình nào nghiên cứu đầy đủ và hệ thống về tác động chính sách hướng Đông đến quan hệ Việt Nam - Ấn Độ. Vì vậy, trên cơ sở phân tích, tìm hiểu các công trình nghiên cứu và các tài liệu liên quan đã giúp tôi đi vào nghiên cứu làm rõ đề tài: “Tác động chính sách hƣớng Đông của Ấn độ đến quan hệ Việt Nam - Ấn Độ”. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Việc nghiên cứu đề tài góp phần làm rõ tình hình quốc tế và khu vực, cũng như tình hình Việt Nam và Ấn Độ cũng như nội dung chính sách hướng Đông của Ấn Độ, sự tác động của chính sách này đến quan hệ Việt Nam - Ấn Độ, vị thế của Việt Nam trong chính sách hướng Đông. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Đề tài tập trung vào các nhiệm vụ nghiên cứu chính sau: Thứ nhất, khái quát bối cảnh quốc tế, khu vực nói chung và bối cảnh Việt Nam, Ấn Độ nói riêng trong việc ra đời và phát triển chính sách hướng Đông của Ấn Độ (1991 – 2015). Thứ hai, đề tài làm rõ tác động của chính sách hướng Đông đối với quan hệ Việt Nam - Ấn Độ (1991 – 2015) trên các lĩnh vực an ninh - chính trị, kinh tế và văn hóa xã hội. Từ đó, rút ra những nhận xét cũng như đề xuất khuyến nghị những biện pháp để tăng cường hợp tác phát triển quan hệ Việt Nam - Ấn Độ. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu chính của đề tài là Tác động của chính sách hướng đông đến quan hệ Việt Nam - Ấn Độ giai đoạn 1991 – 2015. Bên cạnh đó, đề tài cũng nghiên cứu một số nội dung khác để phục vụ cho nội dung chính của khóa luận như bối cảnh quốc tế, khu vực châu Á, Ấn Độ và Việt Nam, chính sách hướng Đông, vị thế của Việt Nam trong chính sách hướng Đông của Ấn Độ. 8 4.2. Phạm vi nghiên cứu Về thời gian: Đề tài tập trung nghiên cứu vấn đề chủ yếu từ năm 1991 đến năm 2015 qua hai giai đoạn 1991 đến 2002 và từ 2002 đến 2015. Năm 1991 là năm ra đời của chính sách hướng Đông. Năm 2002 là thời điểm chính sách hướng Đông đạt được bước phát triển mới về chất, đánh dấu việc triển khai giai đoạn 2 của chính sách khi Hội nghị cấp cao ASEAN - Ấn Độ lần đầu tiên tổ chức. Đặc biệt trong giai đoạn 2, chính sách hướng Đông của Ấn Độ đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Năm 2007, Việt Nam thiết lập quan hệ đối tác chiến lược với Ấn Độ; cũng trong năm 2007, Thủ tướng hai nước đã ký Tuyên bố chung về Quan hệ đối tác chiến lược Việt - Ấn, nâng tầm quan hệ đối tác giữa hai nước lên một nấc thang mới. Năm 2009, Ấn Độ và ASEAN ký Hiệp định thương mại tự do hàng hóa. Quan hệ đối tác chiến lược được tái khẳng định trong các chuyến thăm cấp cao trở nên thường xuyên hơn giữa Việt Nam - Ấn Độ trong những năm qua. Quan hệ Việt Nam - Ấn Độ được nâng lên tầm cao mới sau chuyến thăm Việt Nam của Tổng thống Ấn Độ Pranab Mukherjee từ ngày 15 đến 17 tháng 9 - 2014, tới đây chính sách hướng Đông được nâng tầm lên thành “hành động phía Đông” và chuyến thăm Ấn Độ của Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng tháng 10 năm 2015. Về không gian: Đề tài nghiên cứu chính sách hướng Đông của Ấn Độ bao gồm không gian rất rộng lớn: phía Đông Ấn Độ thuộc khu vực châu Á. Tuy nhiên, để nghiên cứu cơ sở hình thành chính sách hướng Đông của Ấn Độ, tác giả mở rộng ra một số nước như Hoa Kì, một số nước Tây Á, các vùng đất thuộc Liên Xô cũ, hưng trọng tâm chủ yếu trong phạm vi hai quốc gia: Việt Nam và Ấn Độ. Về nội dung: Đề tài tập trung nghiên cứu cơ sở hình thành, nội dung chính sách hướng Đông của Ấn Độ và tác động của chính sách này đến quan hệ Việt Nam - Ấn Độ (1991 – 2015) chủ yếu trên các lĩnh vực: kinh tế, an ninh - chính trị, văn hóa, giáo dục. 9 5. Nguồn tƣ liệu và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Tư liệu tham khảo Tư liệu tham khảo của đề tài là các sách, báo, tạp chí, các công trình khoa học trong nước và nước ngoài có liên quan đến đề tài. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Qua các tài liệu thu thập được, đề tài sử dụng hai phƣơng pháp nghiên cứu chính là phương pháp lịch sử và phương pháp logic. Các phương pháp khác như phân tích, tổng hợp, đánh giá, so sánh, thông kê cũng được vận dụng trong quá trình thực hiện đề tài. 6. Đóng góp của khóa luận Đề tài tập hợp được các nguồn tư liệu khá đầy đủ có liên quan đến đề tài nghiên cứu, trên cơ sở đó làm rõ được tác động chính sách hướng Đông của Ấn Độ đến quan hệ Việt Nam - Ấn Độ (1991 – 2015); Tác giả cũng rút ra những nhận xét, đề xuất kiến nghị góp phần nâng tầm quan hệ Việt Nam - Ấn Độ. Công trình nghiên cứu là tài liệu tham khảo cho việc giảng dạy, nghiên cứu, sinh viên ngành sử học, quan hệ quốc tế. 7. Bố cục khóa luận Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo và Phụ lục, phần Nội dung của khóa luận gồm có 2 chương Chƣơng 1: Tầm quan trọng của Việt Nam trong chính sách hướng Đông của Ấn Độ (1991 – 2015) Chƣơng 2: Tác động chính sách hướng Đông đến các lĩnh vực trong quan hệ Việt Nam - Ấn Độ (1991 – 2015) 10 Chƣơng 1 TẦM QUAN TRỌNG CỦA VIỆT NAM TRONG CHÍNH SÁCH HƢỚNG ĐÔNG CỦA ẤN ĐỘ (1991 – 2015) 1.1. TÌNH HÌNH QUỐC TẾ VÀ KHU VỰC CHÂU Á 1.1.1. Tình hình quốc tế Sau khi trật tự hai cực tan rã (1991), tình hình thế giới đã có nhiều diễn biến thay đổi với những nét nổi bật là: Một là, thế giới phát triển nhanh chóng theo hướng đa cực, tuy vậy cục diện đa cực chưa hẳn đã hình thành mà đang trải qua thời kỳ quá độ từ Trật tự cũ để tiến tới một Trật tự mới. Có người dự đoán thời kỳ quá độ này phải kéo dài trong nhiều năm, có thể từ 30 đến 50 năm [35, tr.8], bởi sự chuyển đổi cục diện thế giới lần này mang đặc điểm mới, quan trọng nhất là không trải qua chiến tranh như các cục diện trước kia. Thế giới hiện đang trong tình hình "một siêu cường, nhiều cường quốc", đó là các nước Mỹ, Tây Âu (EU) Nhật Bản, Nga và Trung Quốc. Hai là, sự tan rã của Liên Xô đã tạo ra cho Mỹ một lợi thế tạm thời. Là cực duy nhất còn lại, Mỹ ra sức củng cố vị trí siêu cường, mưu đồ giữ vai trò chi phối bá chủ thế giới. Nhưng mặt khác, tuy là cực duy nhất còn lại, nhưng tình hình thế giới lại không phải là thế giới một cực. Mỹ đã bị suy yếu tương đối, mâu thuẫn lớn nhất của Mỹ là giữa tham vọng bá chủ và khả năng thực hiện của nó. Rõ ràng là Mỹ không muốn sự phát triển của thế giới theo chiều hướng đa cực, ra sức điều chỉnh chính sách đối nội và đối ngoại, tăng cường năng lực cạnh tranh, xây dựng Trật tự thế giới mới do Mỹ lãnh đạo, làm cho sự thay đổi của thế giới đi theo quỹ đạo có lợi cho Mỹ. Ba là, hòa bình thế giới được củng cố, nguy cơ chiến tranh thế giới bị đẩy lùi rõ rệt, nhưng hòa bình ở nhiều khu vực bị đe dọa, thậm chí ở nhiều nơi xung đột quân sự, nội chiến diễn ra ác liệt. Đó là các mâu thuẫn về sắc tộc, tôn giáo, 11 tranh chấp lãnh thổ... vốn bị che đậy dưới thời chiến tranh lạnh nay bộc lộ thành xung đột gay gắt. Phần lớn những mâu thuẫn, tranh chấp này đều có căn nguyên lịch sử, nên việc giải quyết không thể nhanh chóng và dễ dàng. Chiến tranh lạnh chấm dứt cũng tạo nên môi trường cho sự phát triển của các thế lực tôn giáo. Đó là Đạo Hồi, một trong ba tôn giáo lớn của thế giới, có mặt trong 75 nước với 1 tỷ tín đồ. Đạo Hồi đang hoạt động sôi nổi trong lĩnh vực chính trị thế giới, nhất là chủ nghĩa Hồi giáo cực đoan - "Nó giống như cơn sóng không lồ không chỉ tung phá biên giới quốc gia và khu vực, làm rung động toàn bộ thế giới Hồi giáo, mà còn trên chừng mực nhất định, ảnh hưởng đến sự thay đổi và phát triển tình hình thế giới. Trong đó, thế lực chủ nghĩa Hồi giáo cực đoan đặc biệt phát triển và lan rộng nhanh chóng khiến mọi người chú ý" [11, 34]. Đó là chưa kể tới một sự cuồng nhiệt của những tôn giáo khác cũng nổi lên sau chiến tranh lạnh như vụ xung đột chủng tộc giữa tín đồ Ấn Độ và Hồi giáo ở Punjab tháng 11 - 12/1992, sau đó lan rộng ra cả hai nước Ấn Độ và Pakixtan với hàng nghìn người bị thiệt mạng. Hoặc những hoạt động đầy tham vọng và có vai trò ngày càng lớn của Giáo hội Thiên chúa trong khoảng 15 năm qua với "điều mới mẻ hơn và sự gặp gỡ của Giáo hội với những phong trào xã hội có khuynh hướng chống đối chính trị" [17, tr.137-138] như ở Ba Lan, Tiệp Khắc và Rumani... Từ những thay đổi của tình hình thế giới, tuy Trật tự quốc tế mới chưa hình thành, nhưng trong gần hai thập kỷ qua sau chiến tranh lạnh, có thể thấy những xu thế mới phát triển nổi bật trên thế giới là: Thứ nhất, là Xu thế phát triển lấy kinh tế trọng điểm Bài học của thời kỳ chiến tranh lạnh đã chứng tỏ phương pháp quan hệ quốc tế lấy đối đầu chính trị - quân sự là chủ yếu không còn phù hợp, phải chịu nhiều tổn thất hoặc thất bại như hai nước Mỹ - Xô và "một bị thương một bị mất" [50, tr.30]. Trong khi đó, phương thức lấy hợp tác và cạnh tranh về kinh tế chính trị là chính lại thu được nhiều tiến bộ, kết quả như các nước Đức, Nhật và NIC. Sự hưng thịnh hay suy vong của một quốc gia được quyết định bởi sức mạnh tổng hợp của quốc gia đó, mà chủ yếu là thực lực kinh tế và khoa học - kỹ thuật. 12 Vì vậy, sau chiến tranh lạnh, tất cả các quốc gia đều đang ra sức điều chỉnh chiến lược phát triển và tập trung mọi sức lực vào ưu tiên phát triển kinh tế. Trong thời điểm hiện nay, kinh tế trở thành trọng điểm trong quan hệ quốc tế, cạnh tranh sức mạnh tổng hợp quốc gia thay thế cho chạy đua vũ trang đã trở thành hình thức chủ yếu trong đọ sức giữa các cường quốc. Những cân nhắc về địa - kinh tế trên mức độ nào đó đã vượt quá tính toán về địa - chính trị. Các nước ngày càng nhận thức sâu sắc rằng, sức mạnh của mỗi quốc gia là một nền sản xuất phồn vinh, một nền tài chính lành mạnh và một nền công nghệ có trình độ cao và đó mới là cơ sở để xây dựng sức mạnh thật sự của mỗi quốc gia. Trong tác phẩm "Sự hưng thịnh và suy vong của các cường quốc" xuất bản năm 1988, Paul Kennedy nhà sử học Mỹ đã nghiên cứu nguyên nhân quy luật hưng thịnh và suy vong của các nước lớn trên thế giới trong 500 năm gần đây. Tác giả nhấn mạnh, các nguồn lực kinh tế, sự phát triển khoa học - kỹ thuật, sức mạnh quân sự tạo nên sức mạnh tổng hợp của đất nước, quyết định vị trí quyền lực của đất nước trong cục diện thế giới. Sự phát triển hay suy thoái của các yếu tố này tạo nên sự hưng thịnh và suy vong không chỉ của các cường quốc mà cả các quốc gia khác trong một thế giới phức tạp đan xen và phụ thuộc nhau. Thứ hai, đó là Xu thế hòa dịu trên quy mô thế giới, hòa bình thế giới được củng cố Nguy cơ chiến tranh thế giới bị đẩy lùi, song hòa bình ở nhiều khu vực vẫn bị đe dọa, thậm chí có nơi xung đột diễn ra nghiêm trọng và chiều hướng ngày càng rối loạn. Có người còn tỏ ra bi quan cho rằng đây là "thời kỳ hỗn loạn", "thế giới ngày nay bạo loạn bùng nổ, cắt không đứt, dẹp vẫn loạn" [50, tr.25]. Bởi "xiềng xích của cuộc xung đột Đông - Tây đã mất đi, chỉ còn lại những lợi ích dân tộc đấu tranh với nhau" [12, tr.57-72]. Sau khi Trật tự hai cực tan rã, hiện tượng đáng chú ý nhất là chủ nghĩa dân tộc nổi lên ở khắp nơi. Khác với phong trào giải phóng dân tộc trong thập niên 60, hiện tượng chủ nghĩa dân tộc "mới" phần lớn mang đặc điểm sự rạn nứt giữa 13 dân tộc và quốc gia ngày càng lớn, thách thức nghiêm trọng tính hợp pháp của chính quyền về nền tảng của chủ quyền nhà nước. Manidôn Tuarenơ cho rằng, đó là cuộc "khủng hoảng dân tộc" - cuộc khủng hoảng về tính hợp pháp của bản thân nhà nước. Bởi vì từ nay nhà nước phải chứng minh nó có khả năng đáp ứng những yêu cầu xã hội chứ không phải xác định những yêu cầu đó là gì. Những yêu cầu đó ngày nay là về mặt kinh tế và về mặt dân tộc [30, tr.51]. Trong khi đó, một hiện tượng nổi bật trong nền chính trị của thế giới hiện đại là: ở nhiều nơi một quốc gia có nhiều chủng tộc, dân tộc hoặc bộ tộc; hoặc một chủng tộc, dân tộc lại phân bổ trong nhiều quốc gia (như người Cuốc có ở Irắc, Iran, Thổ Nhĩ Kỳ và một số nước Trung Á thuộc Liên Xô trước đây). Chỉ ở một số ít nước có sự đồng nhất về dân tộc (một dân tộc chủ yếu hoặc một tập đoàn chủng tộc chiếm hơn 90% số dân như ở Nhật Bản, Ba Lan...). Sự phức tạp của vấn đề dân tộc còn do trước đây các nước thực dân phương Tây khi phân chia thuộc địa, khu vực ảnh hưởng không tính đến biên giới tự nhiên cùng tình hình phân bố dân cư các chủng tộc, dân tộc, mà hoạch định biên giới theo sức mạnh và sự thỏa hiệp giữa chúng bằng đường kẻ thẳng tắp. Nhiều nước đã sống trong sự chênh nhau giữa các biên giới dân tộc và biên giới chính trị của họ. Sự phục hồi và gia tăng hoạt động của các tôn giáo, nhất là gắn kết với các phong trào chính trị - xã hội, phong trào dân tộc càng làm phức tạp thêm tình hình ở nhiều nước. Có tài liệu cho rằng trên 1/3 số nước tồn tại sự bất đồng tôn giáo nghiêm trọng là do sự khác biệt về bộ tộc, chủng tộc và dân tộc. Liên bang Nam Tư cũ có mấy chục dân tộc theo ba tôn giáo khác nhau. Một xu hướng ngày nay là "làn sóng nguyên tố hóa" - thành lập quốc gia trên cơ sở dân tộc, chủng tộc đơn nhất. Những người theo xu hướng này sẵn sàng dùng mọi biện pháp, kể cả vũ lực tàn bạo, để thành lập cho được nhà nước chủ quyền của dân tộc. 14 Thứ ba, Các nước lớn điều chỉnh quan hệ với nhau theo chiều hướng xây dựng quan hệ bạn bè chiến lược ổn định và cân bằng hướng về lâu dài Đây là đặc điểm chủ yếu và nổi bật của quan hệ giữa các nước lớn trong thời kỳ sau chiến tranh lạnh. Sự điều chỉnh ấy là to lớn và sâu sắc. Xuất phát từ lợi ích chiến lược căn bản của mình, các cường quốc tiến hành điều chỉnh lại chính sách đối ngoại để tìm chỗ đứng tốt nhất, xây dựng khuôn khổ quan hệ mới ổn định lâu dài, xác lập các điều kiện quốc tế có lợi hơn, mở rộng hệ thống an ninh quốc gia, tạo ra không khí quốc tế để xây dựng kinh tế nước yếu trong quá trình điều chỉnh. Trước những mâu thuẫn tranh chấp với nhau, các nước lớn đều tìm kiếm các biện pháp với xu hướng thông qua đối thoại, thỏa hiệp và tránh xung đột. Đặc điểm nổi bật trong các quan hệ điều chỉnh giữa các nước lớn là tính hai mặt. Sự khác nhau về ý thức hệ và chạy đua về lợi ích, tranh giành ảnh hưởng quyết định tính hai mặt trong chính sách đối ứng, quyết định sự tồn tại song song giữa hợp tác và cạnh tranh, giữa mâu thuẫn và hài hòa, tiếp xúc và kiềm chế. Sự khác nhau về nền tảng kinh tế còn có thể dẫn tới sự mất cân bằng mới. Từ sau chiến tranh lạnh, nhất là những năm gần đây, mối quan hệ giữa năm nước lớn: Mỹ, Tây Âu, Nhật Bản, Nga và Trung Quốc vừa có điều chỉnh lớn lại vừa nhộn nhịp những chuyến thăm viếng lẫn nhau với những tuyên bố phương châm, nguyên tắc đối ngoại mới. Tháng 7/1997, Thủ tướng Nhật Bản Hashimoto đề ra ba nguyên tắc đối với Nga là "Tin cậy lẫn nhau, cùng có lợi, hướng về lâu dài". Với quan hệ Nhật Trung, ông đưa ra bốn nguyên tắc: "Hiểu biết lẫn nhau, tăng cường đối thoại, mở rộng hợp tác, hình thành trật tự chung" (9/1997). Về phía Trung Quốc, đầu tháng 11/1997, khi sang thăm Nhật Bản, Thủ tướng Lý Bằng lại đưa ra năm nguyên tắc trong quan hệ với nước này là:"Tôn trọng lẫn nhau, không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau; tìm kiếm điểm chung, gác lại bất đồng, giải quyết thỏa đáng những vấn đề bất đồng; tăng cường đối thoại, tăng thêm hiểu biết lẫn nhau; 15