Tài liệu Sử dụng tranh dân gian việt nam trong dhls việt nam ở trường thpt chương trình lịch sử lớp 10 (chương trình chuẩn)

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA LỊCH SỬ ===o0o=== ĐỖ THỊ PHƯƠNG SỬ DỤNG TRANH DÂN GIAN TRONG DẠY HỌC PHẦN LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 10 THPT (CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN) KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Lí luận và phương pháp dạy học Lịch sử Người hướng dẫn khoa học ThS. NINH THỊ HẠNH HÀ NỘI - 2017 LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất tới cô giáo hướng dẫn ThS. Ninh Thị Hạnh đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ, chỉ bảo em hoàn thành khóa luận này. Em xin chân thành cảm ơn các thầy, cô giáo khoa Lịch sử trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2, gia đình, bạn bè, luôn ở bên cạnh động viên, tạo điều kiện, giúp đỡ em trong suốt quá trình hoàn thành khóa luận của mình. Em xin cảm ơn tập thể giáo viên và học sinh trường THPT Lạng Giang 1 đã tạo điều kiện để em tiến hành thực nghiệm sư phạm những biện pháp đề cập trong khóa luận. Em xin gửi lời cảm ơn đến Thư viện Đại học Quốc gia Hà Nội, Thư viện Quốc gia Hà Nội, Thư viện trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã giúp đỡ em tìm hiểu, khai thác nguồn tài liệu cần thiết, đây là một phần quan trọng giúp cho đề tài nghiên cứu đạt kết quả cao nhất. Em xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, 27 tháng 04 năm 2017 Sinh viên Đỗ Thị Phương DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ cái viết tắt Cụm từ đầy đủ THPT Trung học phổ thông GV Giáo viên HS Học sinh DHLS Dạy học Lịch sử SGK Sách giáo khoa DH Dạy học MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................ 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ........................................................................ 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu............................................................. 6 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................ 6 5. Phương pháp nghiên cứu........................................................................... 7 6. Giả thuyết nghiên cứu ............................................................................... 8 7. Dự kiến những đóng góp mới của khóa luận ............................................ 8 8. Cấu trúc của khóa luận .............................................................................. 8 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG TRANH DÂN GIAN TRONG DH PHẦN LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 10 THPT (CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN) ............................................................... 9 1.1 Cơ sở lý luận ........................................................................................... 9 1.1.1. Khái niệm tranh dân gian Việt Nam ............................................... 9 1.1.2. Định hướng đổi mới phương pháp DHLS ..................................... 13 1.1.3. Vai trò ý nghĩa của phương pháp sử dụng tranh dân gian trong DH phần Lịch sử Việt Nam lớp 10 (chương trình chuẩn) ...................... 15 1.1.4. Một số yêu cầu cơ bản khi tổ chức dạy học sử dụng tranh dân gian phần lịch sử Việt Nam lớp 10 (chương trình chuẩn) .............................. 19 1.2. Cơ sở thực tiễn ..................................................................................... 23 1.2.1. Thực trạng dạy DHLS ở trường THPT ......................................... 23 1.2.2. Thực trạng sử dụng tranh dân gian trong DHLS ở trường THPT 25 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1.................................................................................. 30 Chương 2. MỘT SỐ BIỆN PHÁP SỬ DỤNG TRANH DÂN GIAN TRONG DẠY HỌC PHẦN LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 10 THPT (CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN) ......................................................................................................... 32 2.1. Nguyên tắc sử dụng tranh dân gian trong DH phần Lịch sử Việt Nam lớp 10 THPT (Chương trình Chuẩn) ........................................................... 32 2.1.1. Đảm bảo tính phù hợp với nội dung bài học ................................ 32 2.1.2. Đảm bảo phát huy được tính tích cực của học sinh...................... 32 2.1.3. Đảm bảo sử dụng đúng mức độ .................................................... 33 2.1.4. Sử dụng tranh dân gian phải kết hợp nhuần nhuyễn với các PPDH khác ......................................................................................................... 33 2.2. Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản của phần Lịch sử Việt Nam lớp 10 THPT (chương trình chuẩn) ........................................................................ 34 2.2.1. Vị trí, nội dung .............................................................................. 34 2.2.2. Mục tiêu ......................................................................................... 35 2.3. Hệ thống tranh dân gian sử dụng trong DH phần Lịch sử lớp 10 THPT (chương trình Chuẩn) .................................................................................. 37 2.4. Một số hình thức, biện pháp sử dụng tranh dân gian trong DH phần Lịch sử lớp 10 (chương trình chuẩn)........................................................... 48 2.4.1. Sử dụng tranh dân gian cho giờ học trên lớp ............................... 48 2.4.2. Sử dụng tranh dân gian cho hoạt động ngoại khóa ...................... 56 2.5. Thực nghiệm sư phạm .......................................................................... 57 2.5.1. Mục đích, đối tượng và thời gian thực nghiệm ............................. 57 2.5.2. Nội dung thực nghiệm và tiến hành thực nghiệm ......................... 58 2.5.3. Phương pháp thực nghiệm ............................................................ 59 2.5.4. Kết quả thực nghiệm ..................................................................... 61 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2.................................................................................. 65 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ................................................................. 67 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 70 PHỤ LỤC DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1 Thực trạng sử dụng kiến thức văn học trong dạy học Lịch sử của GV ở trường THPT Bảng 1.2. Nhận định và mức độ về sử dụng tranh dân gian trong DHLS của GV ở trường THPT Bảng 1.3. Số liệu khảo sát thực tiễn học tập Lịch sử của HS ở trường THPT Bảng 1.4. Thống kê mức độ hứng thú và thường xuyên được học tập với tranh dân gian Bảng 2.1: Hệ thống bài học có sử dụng tranh dân gian Việt Nam Bảng 2.2: Hệ thống tranh dân gian Việt Nam sử dụng trong DH phần Lịch sử lớp 10 THPT (Chương trình Chuẩn) Bảng 2.3: Bảng tổng hợp mức độ hứng thú học tập và hiểu bài của HS trong giờ thực nghiệm Bảng 2.4: Bảng tổng hợp mức độ thích thú học tập và hiểu bài của HS trong giờ đối chứng Bảng 2.5: Bảng thống kê kết quả kiểm tra của lớp 10A9 và 10A2 Bảng 2.6: Bảng thống kê kết quả kiểm tra lớp 10A9 và 10A2 (theo nhóm điểm và tỷ lệ %) MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Môn Lịch sử đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong hệ thống giáo dục ở những quốc gia phát triển trên Thế giới như: Mỹ, Đức, Nhật Bản, Canada,… Đối với các nhà hoạch định chính sách giáo dục ở các nước này, Lịch sử không chỉ là một môn khoa học cơ bản mà cũng là một môn học có vị trí hàng đầu trong việc giáo dục nhân cách, tinh thần dân tộc, lòng yêu nước, ý thức cộng đồng. Ở Việt Nam nhiều học sinh ngại và không thích học môn Lịch sử, việc dạy học Lịch sử còn nhều hạn chế và gặp nhiều khó khăn. Hiện tượng này xuất phát từ những nguyên nhân chủ quan và khách quan khác nhau đòi hỏi có những phương hướng giải quyết tích cực. Trong đó việc đổi mới phương pháp dạy học Lịch sử ở trường THPT là một hướng đi căn bản, lâu dài, đem lại kết quả to lớn. Việc đưa kiến thức Lịch sử đến với học sinh một cách trực quan sinh động, gần gũi với đời sống từ đó phát huy tính chủ động, tích cực của các em trong nhận thức Lịch sử là mục tiêu hàng đầu. Bộ môn Lịch sử có đặc trưng là nghiên cứu những sự vật, sự việc đã qua không lặp lại, không tái diễn. Trong học tập lịch sử, học sinh không thể tri giác trực tiếp quá khứ kể cả sự kiện đang diễn ra cũng không thể quan sát toàn bộ. Sử dụng kênh hình trong dạy học phát triển khả năng quan sát, trí tưởng tượng, kĩ năng tư duy của học sinh. Đặc biệt là khi sử dụng kênh hình trong công việc DHLS còn làm cho học sinh tập trung chú ý, hình dung về quá khứ Lịch sử, suy nghĩ, nhận xét về quá khứ Lịch sử đã qua. Đồng thời góp phần giáo dục tư tưởng, tình cảm, hình thành thái thái độ đúng đắn cho học sinh. Tuy nhiên việc sử dụng kênh hình ở trường THPT hiện nay chưa thực sự được quan tâm, chưa thực sự đem lại hiệu quả. Kênh hình thường được sử dụng với tính chất minh họa, chưa phát huy được tính tích cực nhận thức của học sinh. Trong yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học hiện nay việc sử dụng kênh hình theo hướng phát huy tính tích cực được coi là một trong những biện pháp quan trọng. Bởi đó chính là sự thể hiện mối liên hệ biện chứng giữa phương tiện nhận thức với chủ thể nhận thức, giúp học sinh có điều kiện tiếp cận gần hơn với đối tượng nhận thức, từ đó lĩnh hội kiến thức một cách vững chắc hình thành những cảm xúc, tình cảm lịch sử, từ đó phát triển tòa diện bản thân. Tranh dân gian Việt Nam là một loại kênh hình, một công cụ dạy học hiệu quả đáp ứng mục tiêu DHLS. Do ra đời để đáp ứng nhu cầu văn hóa tinh thần của người dân, gắn bó chặt chẽ với đời sống thường nhật của con người vì vậy đề tài trong tranh dân gian hết sức phong phú, phản ánh nhiều mặt của lịch sử - xã hội đương đại đồng thời mang ý nghĩa nhân sinh, nhiều góc độ tâm trạng, ước vọng của con người. Chính vì vậy khi sử dụng tranh dân gian Việt Nam trong DHLS không những cung cấp những kiến thức cơ bản về lịch sử dân tộc và xã hội Việt Nam một cách trực quan, sinh động, gần gũi mà còn giáo dục lòng yêu nước, tự hào, tự tôn những giá trị mà nhân dân ta xây dựng song song với việc giữ gìn bản sắc dân tộc trong thế hệ học sinh hiện nay. Về kĩ năng, việc sử dụng kênh hình nói chung và sử dụng tranh dân gian Việt Nam nói riêng đều mang ý nghĩa rèn luyện tư duy, kĩ năng thực hành, khả năng quan sát, trí tưởng tượng của học sinh. Từ đó, nâng cao khả năng nhận thức Lịch sử và hiệu quả của việc học Lịch sử nói chung. Phần lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỉ XIX, SGK Lịch sử lớp 10 (Chương trình Chuẩn) là những nội dung lịch sử học sinh THPT bắt đầu tiếp nhận những kiến thức lịch sử Việt Nam. Mặt khác giai đoạn này gắn liền với sự hình thành và phát triển của các dòng tranh dân gian Việt Nam, nội dung các tác phẩm tranh phản ánh chân thực, khách quan, sinh động đời sống kinh tế,văn hóa, xã hội Việt Nam đương thời. Sử dụng tranh dân gian Việt Nam trong dạy học lịch sử giai đoạn này giúp học sinh có nhận thức sâu sắc về lịch sử Việt Nam, giáo dục cho học sinh tình cả khâm phục sức sáng tạo của con người, trân trọng phát huy những di sản lịch sử - nghệ thuật của dân tộc và những truyền thống tốt đẹp của cha ông ta. Vì những lý do trên, tôi đã lựa chọn đề tài: “Sử dụng tranh dân gian Việt Nam trong DHLS Việt Nam ở trường THPT chương trình Lịch sử lớp 10 (Chương trình Chuẩn)” làm đề tài khóa luận tốt nghiệp của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Thứ nhất, sách chuyên khảo: Các tác giả trong và ngoài nước đã đưa ra những nguyên tắc cơ bản về đảm bảo tính trực quan và khẳng định vai trò quan trọng kênh hình trong DHLS. Cụ thể: Tác giả J.A.Coomenxki là người đầu tiên đưa ra yêu cầu “Đảm bảo tính trực quan trong dạy học” coi đây là “nguyên tắc vàng ngọc”. Ông cho rằng dạy học hiệu quả là phải đánh thức mọi giác quan của HS trong quá trình nhận thức. Trong cuốn “Phát huy tính tích cực trong học tập của học sinh như thế nào”, tác giả người Liên Xô I.F.Khar La Mốp đã nhấn mạnh vai trò quan trọng của đồ dùng trực quan trong giảng dạy ở trường phổ thông. Đồ dùng trực quan trong đó có kênh hình có tác dụng gây hứng thú, kích thích tính tích cực học tập của HS. Tác giả I.Ia.Léc ne cũng nói về vấn đề nay trong cuốn “Phát triển tư duy học sinh trong dạy học lịch sử” chỉ ra rằng dạy học có sử dụng đồ dùng trực quan sẽ là cơ sở để diễn ra sự tái hiện tri thức và phương pháp hoạt động. Ông khẳng định sự cuốn hút của phương tiện tạo hình trực quan có ý nghĩa quan trọng. F.P.Kô rôv-Kin đã nêu ra rằng sử dụng đồ dùng trực quan có tác dụng rất lớn đối với hiệu quả bài học khi nghiên cứu về “Phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông”. Ông cho rằng tính trực quan hình tượng là phương tiện cơ bản và không thể thay thế của việc hình thành các kiến thức về các di tích kiến trúc và nghệ thuật tạo hình, những phương tiện quan trọng để hình thành các biểu tượng về các nhà hoạt động lịch sử và các đại diện điển hình của các giai cấp xã hội ở các thời đại khác nhau. Trong cuốn “Chuẩn bị cho học sinh lĩnh hội kiến thức” của Phe-đo-renkô cũng đã khẳng định tầm quan trọng chuẩn bị và sử dụng đồ dùng trực quatác giả B.P.Êxipôp trong các công trình nghiên cứu của mình đã khẳng định ý nghĩa của việc đọc sách ngoài giờ lên lớp, ý nghĩa của làm việc với tranh minh họa. Giúp HS hiểu sâu sắc và lĩnh hội rành mạch, vững chắc nội dung của lời văn, vì tranh minh họa tạo ra ở HS những biểu tượng nhất. Trong giáo trình “Giáo dục học” Hà Thế Ngữ đã khẳng định đồ dùng trực quan là điểm tựa trong nhận thức của HS, từ điểm tựa đó mà HS tưởng tượng, tư duy, nắm được kiến thức, vận dụng nó vào thực tiễn. Bởi lẽ, con đường nhận thức của HS đi từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn. Các giáo trình “Phương pháp dạy học lịch sử” cũng nêu ra rằng phương pháp trực quan góp phần quan trọng tạo biểu tượng cho HS, cụ thể hóa các sự kiện và khắc phục tình trạng hiện đại hóa lịc sử học sinh. Đồng thời các tác giả đã chỉ ra các loại đồ dùng trực quan, các nguyên tắc và các phương pháp sử dụng chúng: Các tác giả Phan Ngọc Liên, Trịnh Đình Tùng trong cuốn “Phát huy tính tích cực của học sinh trong dạy học lịch sử THCS” có trình bày các quan niệm về phát huy tính tích cực của học sinh trong dạy học lịch sử và các phương pháp phát huy tính tích cực củ học sinh, trong đó có phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan. Tác giả Nguyễn Thị Côi, Trịnh Đình Tùng trong cuốn “Rèn luyện kỹ năng nghiệp vụ sư phạm” đã nói tới vai trò của phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan và phương pháp xây dựng, sử dụng các đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử. Cùng với đó, tác giả Trịnh Đình Tùng đã khẳng định những nhân tố quyết định hiệu quả của việc sử dụng phương pháp trực quan trong cuốn “Phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan nhằm phát huy tính tích cực hoạt động độc lập trong dạy học lịch sử”. Thứ hai là các đề tài khóa luận, luận văn, luận án Đề tài của hai giảng viên: Hoàng Thị Nga và Ninh Thị Hạnh với đề tài “Tranh biếm họa trong sách giáo khoa Lịch sử Đức-kinh nghiệm cho sách giáo khoa Lịch sử mới ở Việt Nam” cũng khẳng định vai trò của phương pháp sử dụng tranh ảnh trong DHLS. Trong khóa luận tốt nghiệp của mình, sinh viên Phạm Thị Xuân Lương trường Đại học Sư phạm Hà Nội với đề tài “Một số biện pháp sử dụng kênh hình trong SGK để tạo biểu tượng không gian cho học sinh khi dạy phần Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến thế kỉ XIX, lớp 10 THPT (Chương trình Chuẩn)” cũng đã nhấn mạnh vai trò của phương pháp sử dụng kênh hình, đồng thời đề xuất những phương pháp sử dụng hiệu quả kênh hình trong SGK trong DHLS. Trong khóa luận tốt nghiệp của mình, sinh viên Võ Thị Ngọc Bích, Võ Thị Ngọc Hân trường Đại học Đồng Tháp với đề tài “Thiết kế và sử dụng đồ dùng trực quan trong DHLS ở chương III phần I SGK Lịch sử 10 (Cơ Bản) trường THPT đã đè xuất một số biện pháp thiết kế và sử dụng đồ dùng trực quan trong DHLS. Thứ ba là bài viết, bài báo Vấn đề được đề cập đến trong các tạp chí nghiên cứu giáo dục, thông tin khoa học, nghiên cứu lịch sử. Mỗi bài viết các tác giả đi sâu vào từng khía cạnh khác nhau của vấn đề, nhưng nhìn chung dều khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng đồ dùng trực quan: Tác giả Tạ Khánh Tùng trong bài viết “Mấy ý kiến về sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử”, NCGD số 9/1992. Nêu ra một số phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan trong DHLS. Trong bài viết “Kênh hình - một nguồn kiến thức quan trọng trong dạy học lịch sử” (NCGD số 23/2002), tác giả Nguyễn Thị Côi đã khẳng định vai trò của phương pháp sử dụng kênh hình trong DHLS. Tác giả Nguyễn Thanh Nhàn “Sử dụng tranh ảnh trong dạy học lịch sử”, NCGD số 25/2002 một lần nữa nhấn mạnh tích hữu dụng của phương pháp sử dụng tranh ảnh trong DH. Như vậy, các nguồn tư liệu đã : khẳng định tầm quan trọng của việc sử dụng đồ dùng trực quan nói chung và kênh hình nói riêng trong dạy học lịch sử. Liệt kê các nguyên tắc; phương pháp để sử dùng đồ dùng trực quan cũng như các loại kênh hình, tranh ảnh trong DHLS. Tất cả các nguồn tài liệu trên là tư liệu tham khảo quý giá để chúng tôi thực hiện đề tài “Sử dụng tranh dân gian Việt Nam trong DHLS Việt Nam ở trường THPT chương trình Lịch sử lớp 10 (Chương trình Chuẩn)” 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Quá trình DHLS ở trường THPT với việc sử dụng tranh dân gian Việt Nam nhằm làm phong phú hơn PPDHLS. Phạm vi nghiên cứu: Nội dung: Phần Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỉ XIX (Lớp 10, Chương trình Chuẩn). Địa bàn, phạm vi khảo sát: Trường THPT trên các địa bàn các tỉnh, thành phố: Hà Nội, Bắc Giang, Vĩnh Phúc. 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu thực trạng sử dụng tranh dân gian Việt Nam trong DHLS áp dụng phần Lịch sử Việt Nam, SGK Lịch sử lớp 10 (Chương trình Chuẩn) nhằm đề xuất các biện pháp sử dụng tranh dân gian trong DHLS góp phần làm phong phú hơn PP sử dụng kênh hình trong DHLS. Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống hóa một số vấn đề cơ bản về cơ sở lí luận của việc sử dụng tranh dân gian Việt Nam trong DHLS. - Tiến hành điều tra cơ bản đối với GV và HS ở một số trường THPT để đánh giá thực tế thực trạng sử dụng tranh dân gian Việt Nam trong DHLS. - Sưu tầm lựa chọn các tác phẩm tranh dân gian Việt Nam có nội dung Lịch sử gắn với giai đoạn Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỉ XIX. - Đề xuất một số biện pháp sử dụng hiệu quả các tác phẩm tranh dân gian Việt Nam vào DHLS tiêu biểu phần Lịch sử Việt Nam, SGK Lịch sử lớp 10 (Chương trình Chuẩn). - Tiến hành thực nghiệm sư phạm. 5. Phương pháp nghiên cứu Cơ sở phương pháp luận Dựa trên những quan điểm của chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm đường lối của Đảng về nhà nước về lịch sử, giáo dục và giáo dục Lịch sử. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu lí luận: Sưu tầm những tác phẩm tranh dân gian Việt Nam, tổng hợp, phân tích hệ thống, khái quát hóa những tài liệu từ sách, báo, tạp chí,... về lí luận PPDH, đổi mới PPDH đặc biệt các tác phẩm tranh dân gian Việt Nam có nội dung áp dụng trong DH phần Lịch sử Việt Nam lớp 10 (Chương trình Chuẩn) và các tài liệu có liên quan đến bộ môn Lịch sử lớp 10. - Phương pháp nghiên cứu thực tiễn gồm có: Phương pháp điều tra bằng phiếu hỏi và phương pháp thực nghiệm. + Phương pháp điều tra bằng phiếu hỏi: tìm hiểu thực trạng sử dụng tranh dân gian Việt Nam trong DHLS của GV ở trường THPT, + Phương pháp thực nghiệm: Thực hiện sử dụng tranh dân gian Việt Nam trong DHLS (Áp dụng phần Lịch sử Việt Nam lớp 10 Chương trình Chuẩn). 6. Giả thuyết nghiên cứu Nếu tranh dân gian Việt Nam trong DHLS được sử dụng một cách hợp lí, linh hoạt theo các biện pháp đề xuất trong đề tài sẽ góp phần làm phong phú hơn trong phương pháp sử dụng kênh hình trong DHLS, nâng cao hiệu quả dạy học trong DHLS ở trường THPT. 7. Dự kiến những đóng góp mới của khóa luận - Khẳng định vai trò, ý nghĩa, sự cần thiết của việc sử dụng tranh dân gian Việt Nam trong DH phần Lịch sử Việt Nam SGK lớp 10 (Chương trình Chuẩn). - Đánh giá được thực trạng của việc sử dụng tranh dân gian Việt Nam trong DHLS ở trường THPT. - Xác định được những nội dung lịch sử phần Lịch sử Việt Nam, lớp 10 THPT có thể sử dụng tranh dân gian Việt Nam. - Đề ra một số biện pháp trong việc nâng cao hiệu quả của việc sử dụng tranh dân gian Việt Nam trong DHLS. - Góp phần giáo dục tư tưởng, tình cảm của HS thông qua việc DHLS bằng phương pháp sử dụng tranh dân gian Việt Nam. - Góp phần vào việc giữ gìn phát triển những giá trị lịch sử truyền thống, bản sắc văn hóa dân tộc trong thế hệ trẻ. 8. Cấu trúc của khóa luận Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, khóa luận gồm có 2 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc sử dụng tranh dân gian Việt Nam trong DH phần Lịch sử Việt Nam lớp 10 THPT (Chương trình Chuẩn). Chương 2: Một số phương pháp sử dụng tranh dân gian Việt Nam trong DH phần Lịch sử Việt Nam lớp 10 THPT (Chương trình Chuẩn). Thực nghiệm sư phạm. Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG TRANH DÂN GIAN TRONG DH PHẦN LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 10 THPT (CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN) 1.1 Cơ sở lý luận 1.1.1. Khái niệm tranh dân gian Việt Nam * Khái niệm Hiện nay, có nhiều định nghĩa khác nhau về khái niệm “tranh dân gian”. Cụ thể: Trong từ điển Tiếng Việt, định nghĩa tranh dân gian là thể loại tranh thường có nội dung phản ánh cảnh sinh hoạt của nhân dân, thiên về lối cách điệu hoá, được lưu truyền lâu đời và rộng rãi trong dân gian [34]. Tranh dân gian là một loại hình trong nền nghệ thuật tạo hình cổ truyền Việt Nam, đã ra đời từ rất sớm, nhằm đáp ứng các nhu cầu tinh thần, tâm linh, mỹ cảm của nhân dân lao động. Như vậy, tranh dân gian dân Việt Nam là tác phẩm nghệ thuật ra đời gắn liền với những giai đoạn lịch sử dân tộc, do nhân dân sáng tạo nên. Nội dung của tranh cũng hết sức phong phú, đa dạng. Mỗi bức tranh đều mang một ý nghĩa nhân sinh riêng, biểu hiện nhiều góc độ tâm trạng của con người, mang trong nó là cả những ước vọng của người dân, từ những ước mong giản dị cho tới những điều cao quý. Dù được thể hiện dưới nhiều hình thức khác nhau, nhưng tranh dân gian của các dòng tranh đều có điểm giống nhau là luôn đề cao cái đẹp, đề cao đạo lý làm người, giáo dục những phẩm chất tốt và cầu mong những điều tốt đẹp trong cuộc sống. Nét đặc sắc của tranh dân gian Việt Nam ở chỗ nó xuất hiện và phát triển gắn bó chặt chẽ với đời sống thường nhật của người dân nơi thôn dã cho nên đề tài của tranh hết sức phong phú, phản ánh từ những gì gần gũi, thân thiết nhất với người dân cho đến những điều thiêng liêng cao quý. Trong DHLS, tranh dân gian Việt Nam vừa có giá trị như một nguồn tư liệu Lịch sử đồng thời là phương tiện trực quan quan trọng với vai trò cầu nối giữa quá khứ và hiện tại. Bởi nó có khả năng khôi phục lại hình ảnh của những con người, đồ vật, biến cố, hiện tượng Lịch sử một cách cụ thể, sinh động. Tranh dân gian Việt Nam mang chủ đề lịch sử là các tranh được người vẽ khi các sự kiện đang diễn ra hoặc đã diễn ra trong một khoảng thời gian qua cảm xúc, tài năng của con người hình ảnh quá khứ được khôi phục lại. Tuy đây là tranh ảnh nghệ thuật nhưng chứa đựng nội dung lịch sử sinh động, hấp dẫn. Phương pháp sử dụng tranh ảnh lịch sử nói chung và tranh dân gian Việt Nam nói riêng trong DHLS có tác dụng to lớn trong việc gây hứng thú, phát huy tính tích cực, chủ động học tập của HS. Trong đó tranh dân gian Việt Nam là chiếc cầu nối giữa quá khứ với hiện tại, là sự phản ánh khách quan, chân thực nhất về quá khứ. Những hình ảnh gần gũi, sinh động có tác dụng giúp sinh viên dễ dàng tiếp nhận tri thức lịch sử, thông qua đó, các em hứng thú học tập hơn, tạo sự tò mò, say mê học tập nghiên cứu lịch sử, trên cơ sở đó HS nắm chắc quá khứ lịch sử, gợi cho họ những suy nghĩ về nhiệm vụ hiện tại và tương lai. * Lịch sử ra đời và phát triển Tranh dân gian Việt Nam có lịch sử rất lâu đời, đã từng có thời gian phát triển rất mạnh mẽ, ngày nay được giữ gìn bảo tồn trong một số làng nghề và một số gia đình làm tranh. Vào thời nhà Lý (thế kỷ XII) đã bắt đầu xuất hiện những gia đình hay thậm chí là cả một làng chuyên làm khắc ván, làm tranh. Tới thời kỳ Lê sơ việc in khắc tranh đã được tiếp thu thêm kỹ thuật khắc ván in của Trung Quốc và sau khi vào Việt Nam đã được cải tiến thêm cho phù hợp. Cùng với đó là sự phân hoá của tranh dân gian xuất hiện ngày càng rõ nét. Đến đời nhà Mạc (thế kỷ XVI) một thay đổi đặc biệt đã xảy ra, tranh dân gian không còn là sản phẩm riêng của những người nông dân nghèo khó nữa, mà đã được cả tầng lớp quý tộc ở kinh thành Thăng Long ưa thích, thường sử dụng vào dịp Tết Nguyên Đán. Sang thế kỷ XVIII - XIX, tranh dân gian đã dần đi vào giai đoạn ổn định và phát triển mạnh mẽ. Nghề làm tranh đã lan truyền rộng rãi hầu khắp cả nước. Cùng với đó là sự phân hóa, những dòng tranh mới xuất hiện, được gọi tên theo địa danh nơi sản xuất, đã có những phong cách riêng của mình. Tranh dân gian Việt Nam hiện nay vẫn được lưu giữ và bảo tồn như một nét văn hóa đặc sắc của dân tộc. * Tranh dân gian được phân chia thành các loại cơ bản sau: Theo nội dung: Nội dung của tranh cũng hết sức phong phú, đa dạng. Mỗi bức tranh đều mang một ý nghĩa nhân sinh riêng, biểu hiện nhiều góc độ tâm trạng của con người, mang trong nó là cả những ước vọng của người dân, từ những ước mong giản dị cho tới những điều cao quý. Đó có thể là mong ước về một cuộc sống no ấm của nhà nông với sự thể hiện của tranh "Mẹ con đàn lợn", hay sự thể hiện ý chí kiên cường bất khuất của đấng nam nhi với "Tranh gà trống" sặc sỡ và oai vệ, và nó cũng thể hiện cho 5 đức tính quý của con người: văn (vẻ đẹp - mào gà), vũ (cứng rắn - cựa gà), nhân (lòng thương yêu đồng loại khi kiếm được mồi luôn gọi đàn đến cùng ăn), dũng (sức mạnh - gặp kẻ thù thì kiên quyết chống lại), tín (hàng ngày báo giờ rất đúng). Tranh gà đẹp và ý nghĩa như thế, nên nhà thơ Đoàn Văn Cừ đã viết trong bài thơ Chợ têt: "Lũ trẻ còn mải ngắm bức tranh gà/ Quên cả chị bên đường đang đứng gọi". Còn tranh "Đám cưới chuột" lại là một minh chứng sống động và hóm hỉnh cho quan hệ mạnh hiếp yếu trong xã hội. Chuột làm đám cưới phải lo lễ vật cống cho mèo, cầu xin mèo để yên cho đám cưới được tiến hành. Theo mục đích sử dụng: Tranh thờ: được các trung tâm làm tranh dân gian dành một tỉ lệ lớn. Sử dụng ở các chùa, đền, điện, phủ và nhà dân để canh gác, trừ tà, yểm quỷ ("Vũ Đình - Thiên Ất", "Tiến Tài - Tiến Lộc", "Táo quân - Thổ công", "Ngũ Hổ"...). Tranh làng Sình (Huế), Đồ Thế (Nam Bộ) - theo mê tín để đốt thế mạng cho người sống; Tranh chúc tụng: chủ yếu là tranh Tết ("Gà - Lợn", "Thất Đồng", "Tam Đa"...); Tranh sinh hoạt: phong phú, vui vẻ, đôi khi có tính châm biếm nhẹ nhàng ("Tứ quý", "Tứ dân", "Đánh ghen", "Hứng dừa"...); Tranh minh hoạ - lịch sử: được chọn lọc để miêu tả lý thú ("Truyện Kiều", "Trê - Cóc", "Bà Triệu cưỡi voi", Ngô Quyền, Trần Hưng Đạo...). Theo nguồn gốc: Dòng tranh dân gian Đông Hồ: Dòng tranh này ra đời từ khoảng thế kỷ 17 và phát triển cho đến nửa đầu thế kỷ 20 sau đó suy tàn dần. Dòng tranh này có đề tài rất phong phú, nó phản ảnh hầu như tất cả những gì diễn ra trong cuộc sống, sinh hoạt thường ngày cũng như những mối quan hệ xã hội ở miền nông thôn Bắc Bộ. Từ những gì dân dã nhất như hái dừa, đánh ghen, gà trống,... cho tới những bức tranh thờ: Phú Quý, Nhân Nghĩa... Dòng tranh Hàng Trống: Tranh Hàng Trống là một dòng tranh dân gian được làm chủ yếu ở các phố Hàng Trống, Hàng Nón... của Hà Nội. Dòng tranh này có nhiều điểm riêng biệt so với các dòng tranh dân gian khác. Nhờ vậy, mà nó đáp ứng được đòi hỏi của khách mua tranh chốn kinh kỳ. Các tác phẩm tiêu biểu như: Ngũ Hổ , chợ quê , Phật Bà Quan Âm * Phương pháp in tranh Tranh dân gian Việt Nam dù có nhiều dòng tranh khác nhau nhưng đều được dựng hình theo kiểu lấy các nét khoanh, lấy các mảng màu và bao lại toàn hình. Các thành phần trong tranh không có một điểm nhìn cố định mà hầu hết được thiết kế để có thể quan sát di động, từ nhiều góc độ khác nhau. Cách tạo màu cũng vậy, tất cả đều nhằm làm cho bức tranh thật dễ nhìn. Tranh dân gian phục vụ chủ yếu đời sống văn hóa tinh thần của nhân dân, phục vụ việc thờ cúng, trang hoàng cho ngày Tết cho nên cần phải có số lượng lớn mà giá cả không được đắt. Vì thế mà người làm tranh đã sử dụng phương pháp khắc ván rồi từ đó sao in ra nhiều bức tranh. Ngoài các dòng tranh sử dụng phương pháp khắc thì còn có những bức tranh vẽ tay của các nghệ nhân. Phương pháp vẽ tranh trực tiếp này chủ yếu được dùng ở vùng các dân tộc thiểu số ở vùng núi miền Bắc như người: Tày, Nùng, Dao... Tranh dân gian Việt Nam thường được in hoặc vẽ trực tiếp lên giấy. Loại giấy phổ biến thường được các dòng tranh dùng hơn cả là giấy dó. Từ loại giấy này có thể làm ra giấy điệp, loại giấy mà tranh Đông Hồ sử dụng để in hình. Đặc điểm của loại giấy này là độ bền rất cao, mà lại xốp nhẹ, không nhoè khi viết vẽ, ít bị mối mọt, hoặc gòn gẫy, ẩm nát. Với đặc tính chống ẩm rất cao, giấy dó giúp cho các bức tranh không bị ẩm mốc, trường tồn cùng thời gian. 1.1.2. Định hướng đổi mới phương pháp DHLS Dạy học Lịch sử ở trường phổ thông là quá trình sư phạm phức tạp, trong đó phương pháp dạy học là một yếu tố cơ bản có vai trò quan trọng nhất của quá trình dạy học.trong những năm gần đây, cùng với các bộ môn khác, bộ môn Lịch sử cũng đã chú trọng vào đổi mới phương pháp dạy học. Bởi đổi mới phương pháp dạy học là một trong những biện pháp quan trọng giúp đào tạo được lớp người tài năng, sáng tạo, có tiềm năng cạnh tranh trí tuệ trong bối cảnh nhiều nước trên thế giới đang hướng tới nền kinh tế tri thức. Yêu cầu cơ bản của việc đổi mới PPDHLS ở trường THPT trong những năm gần đây được định hướng như sau: