Tài liệu Sử dụng di tích lịch sử văn hóa địa phương trong dạy học lịch sử việt nam ở trường trung học phổ thông tỉnh thái nguyên

.. ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM BÙI LÊ BAN SỬ DỤNG DI TÍCH LỊCH SỬ - VĂN HÓA ĐỊA PHƯƠNG TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ THÁI NGUYÊN - 2020 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM BÙI LÊ BAN SỬ DỤNG DI TÍCH LỊCH SỬ - VĂN HÓA ĐỊA PHƯƠNG TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TỈNH THÁI NGUYÊN Ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 8229013 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Cán bộ hướng dẫn khoa học: TS. Kim Ngọc Thu Trang THÁI NGUYÊN - 2020 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, được hoàn thành dưới sự hướng dẫn, giúp đỡ tận tình của TS. Kim Ngọc Thu Trang. Các kết quả nghiên cứu trình bày trong luận văn là trung thực, chính xác. Tài liệu tham khảo, trích dẫn có xuất xứ rõ ràng. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất cứ công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 7 năm 2020 Tác giả luận văn Bùi Lê Ban Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Trước tiên tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS. Kim Ngọc Thu Trang Người đã hướng dẫn, giúp đỡ tôi tận tình trong quá trình nghiên cứu và hoàn thiện luận văn. Chân thành cảm ơn các thầy cô giáo Khoa Lịch sử, Phòng Sau đại học Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên, Ban Giám hiệu Trường THPT Thái Nguyên đã tạo mọi điều kiện cho tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu. Chân thành cảm ơn các thầy cô giáo, các em HS một số trường THPT trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên đã tham gia vào quá trình điều tra khảo sát, thực nghiệm sư phạm, đóng góp ý kiến để luận văn được hoàn thiện hơn. Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã luôn động viên, khuyến khích tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Thái Nguyên, tháng 07 năm 2020 Tác giả luận văn Bùi Lê Ban Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... ii MỤC LỤC ..........................................................................................................iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................. vi DANH MỤC CÁC BẢNG ................................................................................ vii DANH MỤC CÁC HÌNH ................................................................................viii MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 11 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................ 11 5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu .................................. 12 6. Giả thuyết khoa học và đóng góp của luận văn ............................................. 13 7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận văn .................................................. 13 8. Cấu trúc luận văn ........................................................................................... 13 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG DI TÍCH LỊCH SỬ - VĂN HÓA ĐỊA PHƯƠNG TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƯỜNG THPT TỈNH THÁI NGUYÊN ............ 15 1.1. Cơ sở lý luận ............................................................................................... 15 1.1.1. Một số khái niệm liên quan đến đề tài..................................................... 15 1.1.2. Cơ sở xuất phát của việc sử dụng di tích lịch sử - văn hóa địa phương trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT tỉnh Thái Nguyên ................. 18 1.1.3. Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng di tích lịch sử - văn hóa địa phương trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT tỉnh Thái Nguyên ................. 26 1.1.4. Nội dung một số di tích lịch sử - văn hóa Thái Nguyên cần khai thác và sử dụng trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT ............................ 30 1.2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................ 37 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 1.2.1. Vài nét về thực trạng các di tích lịch sử - văn hóa tại Thái Nguyên ....... 37 1.2.2. Thực trạng việc sử dụng di tích lịch sử - văn hóa địa phương trong dạy học lịch sử Việt Nam ở các trường THPT tỉnh Thái Nguyên..................... 38 Chương 2: HÌNH THỨC VÀ BIỆN PHÁP SỬ DỤNG DI TÍCH LỊCH SỬ - VĂN HÓA ĐỊA PHƯƠNG TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƯỜNG THPT TỈNH THÁI NGUYÊN...................................... 48 2.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản của lịch sử Việt Nam ở trường THPT ..... 48 2.1.1. Vị trí ......................................................................................................... 48 2.1.2. Mục tiêu ................................................................................................... 48 2.1.3. Nội dung cơ bản....................................................................................... 49 2.2. Một số yêu cầu khi lựa chọn các biện pháp sử dụng di tích lịch sử - văn hóa địa phương trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông tỉnh Thái Nguyên ..................................................................................... 22 2.2.1. Đảm bảo mục tiêu môn học ..................................................................... 22 2.2.2. Đảm bảo tính vừa sức, phù hợp với đối tượng học sinh ......................... 24 2.2.3. Phát huy tính tích cực của học sinh ......................................................... 24 2.2.4. Tăng cường các hoạt động trải nghiệm, tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh ............................................................................................... 25 2.2.5. Đa dạng hóa các hình thức, phương pháp dạy học.................................. 26 2.3. Hình thức sử dụng di tích lịch sử - văn hóa địa phương trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông tỉnh Thái Nguyên .................. 56 2.3.1. Sử dụng tài liệu di tích lịch sử - văn hóa trong dạy học nội khóa trên lớp .............................................................................................................. 56 2.3.2. Tiến hành bài học nội khóa tại di tích lịch sử - văn hóa.......................... 58 2.3.3. Sử dụng tài liệu di tích lịch sử - văn hóa trong hoạt động ngoại khóa.... 60 2.4. Một số biện pháp sử dụng di tích lịch sử - văn hóa địa phương trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông tỉnh Thái Nguyên .... 66 2.4.1. Dạy học nêu vấn đề ................................................................................. 66 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 2.4.2. Dạy học dự án .......................................................................................... 68 2.4.3. Tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo ................................................. 72 2.4.4. Tổ chức hoạt động tham quan ngoại khóa với di tích 3D ....................... 75 2.5. Thực nghiệm sư phạm ................................................................................ 78 2.5.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................. 78 2.5.2. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm .......................................................... 78 2.5.3. Nội dung và phương pháp tiến hành thực nghiệm .................................. 79 2.5.4. Kết quả thực nghiệm................................................................................ 82 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ......................................................................... 86 1. Kết luận .......................................................................................................... 86 2. Kiến nghị ....................................................................................................... 87 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 88 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT DHLS Dạy học lịch sử GV Giáo viên HS Học sinh LS-VH Lịch sử - Văn hóa NXB Nhà xuất bản THPT Trung học phổ thông Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Kết quả khảo sát nhận thức của GV về sử dụng di tích LS-VH ....... 41 Bảng 1.2. Kết quả khảo sát GV về thực tiễn sử dụng di tích LS-VH ............... 42 Bảng 1.3. Kết quả hiểu biết và mức độ tiếp xúc với di tích LS-VH của HS .... 44 Bảng 1.4. Kết quả khảo sát về phương pháp học tập và thu hoạch của HS ...... 45 Bảng 2.1. Di tích LS-VH có thể sử dụng trong DHLS Việt Nam ở lớp 10 ...... 51 Bảng 2.2. Di tích LS-VH có thể sử dụng trong DHLS Việt Nam ở lớp 11 ...... 53 Bảng 2.3. Di tích LS-VH có thể sử dụng trong DHLS Việt Nam ở lớp 12 ...... 56 Bảng 2.4. Thống kê chấm điểm bài kiểm tra lớp thực nghiệm và đối chứng ... 83 Bảng 2.5. Độ chênh lệch điểm kiểm tra lớp thực nghiệm và đối chứng ........... 84 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, HÌNH 1. Biểu đồ Biểu đồ 1.1. Mức độ cần thiết của việc sử dụng di tích LS-VH trong DHLS ....................................................................................................... 40 Biểu đồ 1.2. Mức độ yêu thích của HS khi tham quan, học tập với di tích LS-VH ở Thái Nguyên .................................................................. 43 Biểu đồ 2.1. So sánh tỷ lệ loại điểm lớp thực nghiệm và lớp đối chứng .......... 83 2. Hình Hình 2.1. Tham quan di tích 3D ........................................................................ 77 Hình 2.2. Di tích Lán Tỉn Keo ........................................................................... 80 Hình 2.3. Bộ Chính trị họp tháng 12.1953 ........................................................ 80 Hình 2.4. Di tích Lán Khuôn Tát ....................................................................... 81 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Ngày nay, khoa học và công nghệ phát triển nhanh chóng đã đưa nhân loại bước sang thời đại mới - thời đại cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Bối cảnh đó tạo ra những thời cơ cũng như thách thức đối với mỗi quốc gia, đặt ra yêu cầu cấp thiết phải đổi mới giáo dục, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, phát triển kinh tế tri thức. Giáo dục trở thành nhân tố then chốt quyết định sự phát triển nhanh và bền vững của mỗi quốc gia. Trong quá trình đẩy mạnh sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, Đảng, Nhà nước ta luôn quan tâm đầu tư cho giáo dục và đào tạo nhằm nâng cao dân trí, phát triển nguồn nhân lực, bồi dưỡng nhân tài, góp phần quan trọng để phát triển đất nước, xây dựng nền văn hoá và con người Việt Nam. Đặc biệt, Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI đã ra Nghị quyết số 29-NQ/TW (2013) về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Nhiệm vụ cốt lõi của việc đổi mới căn bản và toàn diện là chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học, nghĩa là từ việc quan tâm đến học sinh (HS) học được cái gì đến chỗ quan tâm HS làm được cái gì qua việc học. Mục tiêu đổi mới giáo dục phổ thông theo Nghị quyết 29 là: “Tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lực công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho HS. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại ngữ, tin học, năng lực và kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời” [39, tr. 264]. Môn Lịch sử ở trường trung học phổ thông (THPT) là một trong những môn học cơ bản, có vai trò và chức năng quan trọng trong hệ thống chương trình Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn giáo dục phổ thông. Thực tiễn dạy học lịch sử (DHLS) hiện nay đã và đang có những chuyển biến tích cực nhất định, không ít giáo viên (GV) có tâm huyết, yêu nghề, tích cực đổi mới phương pháp để nâng cao hiệu quả bài học, nhiều HS vẫn yêu thích bộ môn, tích cực học tập, tham gia các kỳ thi HS giỏi. Tuy nhiên, chất lượng bộ môn Lịch sử ở nhiều nơi vẫn còn thấp, tâm lí của HS nhìn chung là “chán” và “sợ” môn học. Tình hình này xuất phát từ nhiều nguyên nhân trong đó chủ yếu là việc vận dụng phương pháp DHLS chưa hiệu quả. Tình trạng "thầy đọc trò chép" hay "dạy chay" vẫn diễn ra phổ biến, phương pháp dạy học hiện đại chưa được quan tâm vận dụng. Thực trạng trên không chỉ thu hút sự quan tâm của các chuyên gia nghiên cứu giáo dục mà còn cả xã hội, nhằm tìm ra giải pháp để “chấn hưng” việc dạy học môn Lịch sử. Di tích lịch sử - văn hóa (LS-VH) ở địa phương là nguồn sử liệu đặc biệt trong dạy học bộ môn ở trường phổ thông, là bằng chứng thuyết phục về sự tồn tại của quá khứ. Các di tích LS-VH ở địa phương là một dạng di sản vật thể đặc biệt, hàm chứa nhiều giá trị khoa học, lịch sử, nghệ thuật, có ý nghĩa to lớn trong việc bồi dưỡng kiến thức, phát triển kĩ năng, khơi gợi tình yêu quê hương, đất nước, hình thành ý thức giữ gìn di tích, di sản. Thái Nguyên là vùng đất có bề dày lịch sử, văn hóa. Những di tích LS-VH ở địa phương có nhiều nội dung phù hợp với chương trình lịch sử Việt Nam nên việc khai thác, tổ chức dạy học bộ môn với di tích LS-VH là rất cần thiết. Nhưng nhìn chung, tại các trường THPT ở Thái Nguyên, việc tổ chức dạy học với di tích LS-VH ở địa phương chưa được quan tâm đúng mức hoặc được tổ chức mang tính hình thức, chưa mang lại hiệu quả thực sự. Xuất phát từ những lí do trên chúng tôi chọn vấn đề “Sử dụng di tích lịch sử - văn hóa địa phương trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông tỉnh Thái Nguyên” làm đề tài cho luận văn. Đề tài đi sâu tìm hiểu, khai thác các giá trị di tích LS-VH trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên, từ đó nâng cao nhận thức về giá trị của di tích trong DHLS, giáo dục ý thức tự hào về quê hương, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn đồng thời phát triển năng lực cho HS, góp phần nâng cao chất lượng DHLS ở trường phổ thông hiện nay. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Di tích LS-VH là loại hình di sản có giá trị quan trọng đối với dạy học nói chung và DHLS nói riêng. Do đó, sử dụng di tích LS-VH là một vấn đề nghiên cứu nhận được sự quan tâm của nhiều nhà giáo dục, giáo dục lịch sử và đã được đề cập đến trong nhiều công trình nghiên cứu. 2.1. Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài Tác giả A.A.Vagin trong cuốn “Phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông” (Tài liệu dịch, Thư viện Đại học Sư phạm Hà Nội, 1972) nhấn mạnh vai trò của việc sử dụng tài liệu lịch sử địa phương. Tác giả cho rằng, việc sử dụng đa dạng các nguồn tài liệu, nhất là tài liệu lịch sử địa phương tạo nên một tình trạng tâm lý đặc biệt, gọi là “cảm thấy có thật” quá khứ lịch sử. Trong cuốn “Nguyên tắc trực quan trong dạy học lịch sử” (người dịch: Hoàng Trung, lưu trữ tại thư viện Đại học Sư phạm Hà Nội, 1979), Đ.N.Nikiphôrốp đã chỉ rõ vai trò, ý nghĩa, các loại đồ dùng trực quan và phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan trong DHLS. Việc đảm bảo tính trực quan giúp HS hiểu sâu và chính xác các sự kiện lịch sử. Theo tác giả, di tích LS-VH cũng là một phương tiện trực quan quan trọng và những nội dung khai thác được từ các di tích chính là những đồ dùng trực quan quan trọng nhất vì đó là “nhân chứng trực tiếp” của các thời đại đã xa. Nhìn nhận tài liệu trực quan như là một nguồn nhận thức, N.G.Đairi trong “Chuẩn bị giờ học Lịch sử như thế nào?” (NXB Giáo dục, Hà Nội, 1973), cho rằng: “Tính cụ thể và hình ảnh của sự kiện có một giá trị lớn lao, bởi vì chúng cho phép hình dung lại quá khứ” [22, tr. 25]. Mặc dù chưa đề cập trực tiếp đến việc sử dụng các di tích song tác giả chú ý đến tầm quan trọng của việc gắn dạy học bộ môn với “thực tế trực tiếp bao quanh học sinh”. Theo đó, việc nghiên cứu “thực tại”, gặp gỡ nhân chứng lịch sử sẽ dạy cho HS rất nhiều điều và có một Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn sức mạnh tác động mà không một phương tiện nào có thể thay thế được. Nhận thức rõ vai trò quan trọng của đồ dùng trực quan trong DHLS, tác giả I. Ia.Lecne trong cuốn “Phát triển tư duy của học sinh trong dạy học lịch sử”, (NXB Mátxcơva, 1982, tài liệu dịch lưu trữ tại Thư viện Đại học Sư phạm Hà Nội) đã khẳng định sự cần thiết phải sử dụng các loại đồ dùng trực quan như: hiện vật, tranh ảnh, tài liệu văn kiện hoặc di tích lịch sử...vào dạy học bộ môn Theo tác giả đó là cơ sở quan trọng giúp HS tái hiện chính xác lịch sử, nhận thức lịch sử một cách khách quan, tránh hiện đại hóa lịch sử và tạo cảm hứng đặc biệt cho HS. Cuốn sách “Heritage in the classroom: A Practical Manual for Teachers” (Publisher Het Gemeenschapsonderwijs, 2005) (Di sản trong lớp học: Sách hướng dẫn thực hành cho GV - NXB Giáo dục Cộng đồng Flender, 2005) của nhóm tác giả Veerle De Troyer, Jens Vermeersch đã hướng dẫn cách tiếp cận di sản ở châu Âu và cách GV sử dụng di sản, trong đó có các di tích LS-VH vào các bài học ở trường phổ thông. Các tác giả đã giới thiệu các loại di sản có thể học tập (các dấu vết, các viện bảo tàng, các nghi thức và câu chuyện…), đề xuất một số biện pháp giáo dục di sản (cách lựa chọn di sản, tổ chức dạy học, gợi ý cách đặt câu hỏi, hướng dẫn cho HS tiếp cận di sản). Tác giả Robert J.Marzano trong cuốn “Nghệ thuật và khoa học dạy học” (NXB Giáo dục Việt Nam, người dịch: Nguyễn Hữu Châu 2013), khẳng định khi thiết kế kiến thức trọng tâm của bài học, giáo viên có thể sử dụng các phương tiện để truyền đạt thông tin, gồm: “Bài giảng, tài liệu cho học sinh đọc, biểu diễn bằng vật thể, trình bày bằng Video hoặc DVD, các chuyến đi thực tế” [42, tr. 206]. Qua nghiên cứu các công trình trên cho thấy các nhà giáo dục học đã chỉ ra vai trò quan trọng của các di tích LS-VH, đồng thời gợi mở một số cách thức sử dụng trong DHLS ở trường phổ thông. Được quan sát trực tiếp các di sản nói chung, di tích nói riêng cũng là một cách thiết thực của việc vận dụng nguyên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn tắc trực quan trong dạy học. 2.2. Các công trình nghiên cứu ở trong nước Bài viết “Dạy và học một bài lịch sử tại thực địa”, “Biên soạn bài giảng lịch sử địa phương ở trường phổ thông” của tác giả Nguyễn Cảnh Minh trong cuốn “Một số vấn đề về nội dung và phương pháp giảng dạy lịch sử Việt Nam lớp 12 cải cách giáo dục” (Sách bồi dưỡng GV THPT, 1992, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội) đã khẳng định vai trò, ý nghĩa của các loại bài học trong dạy học bộ môn. Theo tác giả, giáo viên có thể bổ sung, cụ thể hóa, làm phong phú những sự kiện có tính chất toàn quốc xảy ra ở địa phương mình, tổ chức học sinh tham quan di tích lịch sử - cách mạng, bảo tàng, nhà truyền thống địa phương. Đó cũng là hoạt động giúp GV thâm nhập vào cuộc sống, kết nối quá khứ và hiện tại giúp bài giảng sinh động và tạo ra cảm xúc mạnh mẽ cho HS. Các tác giả Phan Ngọc Liên, Trịnh Đình Tùng, Nguyễn Thị Côi trong giáo trình “Phương pháp dạy học lịch sử’ cho rằng cần đưa tài liệu lịch sử địa phương, chất liệu cuộc sống hiện tại vào việc trình bày lịch sử quá khứ. Trong phần đầu của giáo trình, khi trình bày về hệ thống các phương pháp DHLS, các tác giả đều khẳng định vai trò, ý nghĩa quan trọng của đồ dùng trực quan - cầu nối giữa quá khứ và hiện tại trong DHLS. Các loại đồ dùng trực quan gồm: đồ dùng trực quan tạo hình và đồ dùng trực quan quy ước. Các di tích lịch sử là một dạng đồ dùng trực quan hiện vật rất có giá trị, cần được khai thác. Việc tiến hành bài học tại thực địa có ý nghĩa rất lớn đối với việc hình thành kiến thức, kĩ năng, thái độ của HS. Hiệu quả của bài học tại thực địa phụ thuộc vào sự chuẩn bị của HS và GV, khai thác tốt mối liên hệ giữa di vật với việc tri giác của HS, phát huy khả năng quan sát, hoạt động tự học của HS. Hình thức tham quan học tập cũng được các tác giả chú trọng trong dạy học bộ môn. Đối với hoạt động ngoại khóa, các tác giả cũng nêu lên những hình thức và biện pháp sử dụng di tích lịch sử có tính khả thi và đạt hiệu quả cao như tham quan ngoại khóa, các công tác công ích xã hội tại di tích lịch sử. Trong cuốn “Rèn luyện kĩ năng nghiệp vụ sư phạm môn Lịch sử”, (NXB Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Đại học Sư phạm Hà Nội, 2009), giáo sư Nguyễn Thị Côi nêu quan điểm: DHLS phải gắn bó, phục vụ trực tiếp cuộc sống, vì vậy cần tăng cường tổ chức tham quan di tích lịch sử. Tác giả đã đề xuất nhiều biện pháp rèn luyện các kĩ năng cho sinh viên sư phạm lịch sử, trong đó có việc tổ chức các hoạt động ngoại khóa, công tác công ích với di tích lịch sử ở địa phương, bởi vì: “Ở mỗi địa phương trên đất nước ta có rất nhiều di tích, con người, sự kiện liên quan tới cuộc đấu tranh giành độc lập của dân tộc trong lịch sử mà chưa được sử sách nhắc tới, thậm chí chưa được nhân dân, người thân biết đến...”[18, tr. 208]. Đây là một gợi ý để GV và HS tiếp tục làm giàu kiến thức lịch sử với các di tích ngay địa phương mình. Cuốn “Các con đường, biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử ở trường phổ thông” (NXB Đại học Sư phạm Hà Nội, 2006) của tác giả Nguyễn Thị Côi đã đề cập đến các hình thức tổ chức dạy học nhằm nâng cao hiệu quả bài học, trong đó nhấn mạnh cần kết hợp giữa dạy học trên lớp với tự học ở nhà, hoạt động nhóm, toàn lớp, đặc biệt là tổ chức tham quan học tập ở các khu di tích lịch sử để tạo hứng thú học tập, phát huy khả năng tư duy, tăng cường tinh thần đoàn kết giữa các thành viên trong lớp. Trong cuốn “Đổi mới việc dạy học lịch sử lấy học sinh làm trung tâm”, (NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 1996) có bài viết của tác giả Phan Thế Kim về việc hướng dẫn hoạt động nhận thức của HS trong học tập lịch sử, trong đó có nhấn mạnh sự cần thiết của các hoạt động tham quan thực địa trong hoạt động học tập của HS; Tác giả Hoàng Thanh Hải với bài viết “Di tích lịch sử trong việc tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh” đã trình bày ý nghĩa và phương pháp sử dụng di tích lịch sử trong dạy học bộ môn. Theo tác giả, đối với hoạt động dạy học ở trên lớp, có thể sử dụng tranh, ảnh, băng hình, đồ phục chế các hiện vật tiêu biểu ở di tích hay có thể dạy một bài lịch sử dân tộc hoặc một bài lịch sử địa phương ngay tại thực địa, nơi xảy ra sự kiện. Từ việc chỉ rõ những khó khăn khi tổ chức bài học tại thực địa, tác giả khẳng định để bài học thực địa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn đạt kết quả tốt cần phải chuẩn bị tốt về mọi mặt, song phải tập trung vào một số trọng điểm; kết hợp nhuần nhuyễn các phương pháp, các hình thức dạy học khác nhau để việc sử dụng di tích phù hợp trình độ học sinh và đạt hiệu quả cao. Việc giáo dục phải biến thành nhận thức và hành động cụ thể của HS để phát hiện, bảo vệ, tuyên truyền ý nghĩa các di tích lịch sử. Trong cuốn “Đổi mới phương pháp dạy học lịch sử” (NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2014), tác giả Trịnh Đình Tùng đã đề cập đến nhiều phương pháp DHLS phong phú từ việc sử dụng di sản văn hóa đến dạy học theo dự án, dạy học hợp tác, thực hành bộ môn….Đồng thời, tác giả cũng nêu ra định hướng cần phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kĩ năng của người học, chuyển quá trình đào tạo thành quá trình tự đào tạo. Tài liệu tập huấn “Sử dụng di sản trong dạy học ở trường phổ thông môn Lịch sử” của Bộ Giáo dục và Đào tạo, 2014, đã giới thiệu cụ thể các ví dụ về hình thức sử dụng di sản trong dạy học bộ môn ở cấp trung học cơ sở và THPT như sử dụng tài liệu, tranh ảnh về di sản để tiến hành bài học trên lớp, tiến hành bài học lịch sử và tổ chức tham quan học tập tại nơi có di sản, tổ chức hoạt động trải nghiệm ngoại khóa tại di sản. Đây là những gợi ý quý giá, giúp chúng tôi tìm kiếm và đề xuất hình thức, biện pháp tổ chức DHLS Việt Nam với di tích LSVH ở Thái Nguyên. Trong cuốn sách “Bảo tàng, di tích - Nơi khơi nguồn cảm hứng dạy và học lịch sử cho học sinh phổ thông” (NXB Giáo dục Việt Nam, 2014) do Nguyễn Thị Kim Thành (Chủ biên), nhóm tác giả đã trình bày khái quát về mối quan hệ bổ trợ giữa việc truyền thụ kiến thức lịch sử trong nhà trường với phương pháp dạy và học lịch sử với bảo tàng và di tích. Tác giả đã đề xuất một hệ thống chủ đề, tiểu chủ đề và những yêu cầu nhằm thực hiện hiệu quả hệ thống chủ đề, tiểu chủ đề đó. Các nội dung thực hiện theo chương trình dạy và học lịch sử được thực hiện tại Câu lạc bộ “Em yêu lịch sử” của Bảo tàng lịch sử quốc gia. Phần hình thức dạy và học lịch sử cho HS phổ thông tại di tích được trình bày khá Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn công phu, hấp dẫn, có tính thuyết phục và tính khả thi cao. Nghiên cứu về di tích địa phương tỉnh Thái Nguyên, có một số công trình tiêu biểu như: Cuốn “Bác Hồ ở ATK” (NXB Hội Nhà văn, Hà Nội, 2007) và cuốn “Về thủ đô gió ngàn ATK in dấu lịch sử” (NXB Hội Nhà văn, 2007) của tác giả Đồng Khắc Thọ trình bày những tư liệu lịch sử, những mẩu chuyện về Bác Hồ ở ATK Định Hóa tỉnh Thái Nguyên. Tác giả đã giới thiệu một số di tích lịch sử cách mạng tiêu biểu ở Khu di tích ATK Định Hóa - Thái Nguyên gắn với những câu chuyện về Bác Hồ, Tổng Bí thư Trường Chinh, Đại tướng Võ Nguyên Giáp trong thời kỳ toàn quốc kháng chiến chống thực dân Pháp (1946 - 1954). Những tư liệu phản ánh trong các cuốn sách là nguồn tài liệu tham khảo có thể kết hợp với sử dụng tư liệu trưng bày của di tích ATK Định Hóa vào DHLS. Đồng thời, những mẩu chuyện lịch sử về Bác Hồ, về di tích ATK cũng là những gợi ý giúp GV, HS xây dựng bài thuyết minh về một số hiện vật trưng bày. Tác giả Phạm Tất Quynh với công trình “Bác Hồ với Thái Nguyên - Thái Nguyên với Bác Hồ” (NXB Lý luận Chính trị, 2010) đã hệ thống và phân tích những sự kiện về hoạt động chủ yếu của Bác Hồ tại Thái Nguyên, những tình cảm sâu đậm của Đảng bộ và đồng bào các dân tộc Thái Nguyên với Bác Hồ, tiêu biểu với những nội dung: Bác Hồ với việc lựa chọn Thái Nguyên làm nơi xây dựng An toàn khu; Những hoạt động chủ yếu của Bác Hồ tại An toàn khu Thái Nguyên lãnh đạo sự nghiệp kháng chiến, kiến quốc; Bác Hồ với Thái Nguyên - Thái Nguyên với Bác Hồ trong cách mạng và kháng chiến chống Pháp, chống Mĩ cứu nước, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Những sự kiện, tư liệu lịch sử phản ánh trong công trình được khai thác từ nguồn tài liệu trưng bày của các di tích LS-VH và nhà trưng bày ở Thái Nguyên. Đây là những gợi ý thiết thực cho chúng tôi trong việc xác định nội dung tài liệu di tích cần khai thác sử dụng trong DHLS. Cuốn “Địa chí Thái Nguyên” (NXB Chính trị Quốc gia, 2009) là công trình nghiên cứu tổng hợp trên mọi lĩnh vực lịch sử phát triển tự nhiên, xã hội, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn nguồn lực tự nhiên và con người Thái Nguyên. Công trình đã hệ thống khá đầy đủ các tư liệu về điều kiện tự nhiên, con người, truyền thống lịch sử, kinh tế và văn hóa - xã hội của tỉnh Thái Nguyên từ xưa đến nay. Do đó, công trình được đánh giá là một bộ bách khoa toàn thư về mảnh đất và con người Thái Nguyên. Đối với lĩnh vực văn hóa, công trình đã hệ thống một cách căn bản các di tích trên địa bàn Thái Nguyên, đồng thời công trình làm rõ sự đa dạng về loại hình, phong phú về tư liệu trưng bày của di tích. Điều đó giúp chúng tôi nhận diện các di tích, thấy rõ được ưu thế của việc sử dụng di tích ở Thái Nguyên là một nguồn tài liệu có giá trị đối với DHLS Việt Nam. Bên cạnh các công trình trên còn có các luận án, luận văn đề cập đến vấn đề nghiên cứu ở nhiều khía cạnh khác nhau. Luận án“Sử dụng di tích lịch sử trong dạy học lịch sử dân tộc ở trường THCS” (Luận án Tiến sĩ Giáo dục, Đại học Sư phạm Hà Nội, 1998) của tác giả Hoàng Thanh Hải cho rằng di tích lịch sử là di sản văn hóa quý hiếm của đất nước, có ý nghĩa rất lớn đối với giáo dục truyền thống dân tộc. Từ đó, Luận án đã xác định cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sử dụng di tích lịch sử trong dạy học ở trường trung học cơ sở, những hình thức biện pháp sử dụng và tính lịch sử trong việc sử dụng di tích vào DHLS dân tộc. Luận án “Tổ chức dạy học lịch sử Việt Nam (1919 - 2000) với di tích lịch sử tại địa phương ở trường THPT tỉnh Nghệ An” (Luận án Tiến sĩ Giáo dục, Đại học Sư phạm Hà Nội, 2018) của tác giả Nguyễn Thị Duyên đã khẳng định vai trò, ý nghĩa cả việc tổ chức dạy học lịch sử Việt Nam với các di tích lịch sử tại địa phương, xác định nội dung hệ thống di tích lịch sử cần khai thác và đề xuất các hình thức, biện pháp tổ chức dạy học với các di tích đó. Luận án “Nâng cao chất lượng dạy học lịch sử địa phương ở trường trung học phổ thông tỉnh Phú Thọ” của tác giả Trần Vân Anh đã chỉ ra cụ thể vai trò, ý nghĩa của việc dạy học lịch sử địa phương, từ đó lựa chọn các hình thức tổ chức và phương pháp dạy học để nâng cao chất lượng dạy học lịch sử địa phương. Luận án “Sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn trung học phổ thông” của tác giả Phạm Thị Thanh Huyền đã xác định các biện pháp sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt trong dạy học theo chuỗi hoạt động gắn với tiến trình bài học. Luận án “Sử dụng di sản văn hóa tại địa phương trong dạy học lịch sử Việt Nam (từ nguyên thủy đến giữa thế kỉ XIX) ở trường trung học phổ thông tỉnh Thanh Hóa” của tác giả Nguyễn Thị Vân và luận văn “Sử dụng tài liệu về di sản văn hóa vật thể ở địa phương trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 10 trung học phổ thông tỉnh Hải Dương” của tác giả Nguyễn Tiến Dũng cũng đã khẳng định vai trò, ý nghĩa to lớn của di sản trong DHLS. Ngoài ra, phải kể đến các bài viết trên các tạp chí khoa học liên quan đến đề tài như “Tổ chức hoạt động trải nghiệm tại di tích lịch sử địa phương trong dạy học lịch sử ở trường trung học cơ sở” (Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt, tháng 10/2017) của tác giả Phan Thị Hiền; bài viết “Tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo cho học sinh trong dạy học lịch sử địa phương”, (Tạp chí Giáo dục, số 411, kì 1, tháng 8/2017) của tác giả Phạm Văn Mạo đề cập đến biện pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực học tập của HS trong đó nhấn mạnh đến trải nghiệm tại các di tích LS-VH. Bài viết “Ý nghĩa giáo dục qua việc sử dụng di tích lịch sử trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông”, (Tạp chí Giáo dục, số 287, kì 1, tháng 6/2012) của tác giả Hoàng Thanh Hải nhấn mạnh ý nghĩa của việc sử dụng di tích trong dạy học, di tích vừa là sử liệu vật chất sinh động vừa là phương tiện dạy học hiệu quả; Bài viết “Khai thác di tích lịch sử - văn hóa huyện đảo Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông”, (Tạp chí Giáo dục, số 296, kì 2, tháng 10/2012) của tác giả Trần Quốc Tuấn đã đề cập đến một số biện pháp sử dụng di tích LS-VH trong dạy học. Qua khảo cứu các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài ở trong và ngoài nước, chúng tôi nhận thấy đây là vấn đề được nhiều nhà nghiên cứu tìm hiểu, quan tâm, các tác giả đã xác định vai trò đồng thời gợi mở nhiều hình thức, biện pháp sử dụng di tích trong dạy học. Các công trình nghiên cứu liên quan chính là những nguồn tài liệu vô cùng quý giá, làm cơ sở lý luận để chúng tôi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn