Tài liệu Quản lý hoạt động dạy học môn địa lý theo hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường thpt thành phố tam kỳ tỉnh quảng nam

ĐAI HỌC ĐÀ NẴNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HỒ VĨNH SANH QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH Ở CÁC TRƯỜNG THPT THÀNH PHỐ TAM KỲ TỈNH QUẢNG NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÍ GIÁO DỤC Đà Nẵng – Năm 2022 ĐAI HỌC ĐÀ NẴNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HỒ VĨNH SANH QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH Ở CÁC TRƯỜNG THPT THÀNH PHỐ TAM KỲ TỈNH QUẢNG NAM Chuyên ngành: Quản lý giáo dục Mã số: 8140114 LUẬN VĂN THẠC SĨ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS PHAN MINH TIẾN Đà Nẵng - Năm 2022 iv MỤC LỤC MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................ 1 2. Mục đích nghiên cứu .......................................................................................... 2 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu ....................................................................2 4. Giả thuyết khoa học ............................................................................................ 2 5. Nhiệm vụ nghiên cứu .......................................................................................... 3 6. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu .........................................................................3 7. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................................3 8. Đóng góp của đề tài ............................................................................................ 3 9. Cấu trúc luận văn ................................................................................................ 3 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH Ở TRƯỜNG THPT .........................................................................................................................................5 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ..................................................................................5 1.1.1. Những nghiên cứu ở nước ngoài ..................................................................5 1.1.2. Những nghiên cứu ở trong nước ...................................................................6 1.2. Các khái niệm cơ bản ............................................................................................... 7 1.2.1. Quản lý, quản lý giáo dục .............................................................................7 1.2.2. Quản lý nhà trường .......................................................................................8 1.2.3. Quản lý hoạt động dạy học (HĐDH) ............................................................ 9 1.2.4. Năng lực và dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh ..........10 1.2.5. Quản lý hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh ........11 1.3. Hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở trường THPT ............................................................................................................................. 12 1.3.1. Đặc điểm của môn Địa lí trong chương trình giáo dục THPT ...................12 1.3.2. Mục tiêu dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở trường THPT .................................................................................................................12 1.3.3. Nội dung dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở trường THPT .................................................................................................................13 1.3.4. Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở trường THPT.........................................................................14 1.3.5. Phương tiện, thiết bị dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở trường THPT ................................................................................................ 17 1.3.6. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở trường THPT .......................................................................................... 18 v 1.4. Quản lý hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở trường THPT .................................................................................................................19 1.4.1. Lập kế hoạch dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở trường THPT ..............................................................................................................19 1.4.2. Quản lý hoạt động dạy môn Địa lí của GV theo hướng phát triển năng lực học sinh .......................................................................................................................... 20 1.4.3. Quản lý hoạt động học của HS theo hướng phát triển năng lực học sinh ..24 1.4.4. Quản lý kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của HS theo hướng phát triển năng lực học sinh ...........................................................................................................25 1.4.5. Quản lý CSVC, thiết bị và ứng dụng CNTT phục vụ cho hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh .......................................................................26 1.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý hoạt động dạy học môn Địa lí ở trường THPT theo hướng phát triển năng lực học sinh .......................................................................26 1.5.1.Các yếu tố chủ quan .....................................................................................26 1.5.2. Các yếu tố khách quan ................................................................................27 Tiểu kết chương 1 ..........................................................................................................28 Chương 2. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH Ở CÁC TRƯỜNG THPT THÀNH PHỐ TAM KỲ TỈNH QUẢNG NAM ............................................29 2.1. Khái quát khảo sát thực trạng .................................................................................29 2.1.1. Mục đích khảo sát ....................................................................................... 29 2.1.2. Nội dung khảo sát ....................................................................................... 29 2.1.3. Đối tượng, địa bàn khảo sát ........................................................................29 2.1.4. Phương pháp khảo sát .................................................................................29 2.1.5. Xử lý kết quả khảo sát: ...............................................................................30 2.2. Khái quát về giáo dục cấp THPT thành phố Tam Kỳ tỉnh Quảng Nam ................30 2.2.1. Quy mô trường lớp, số lượng giáo viên ......................................................30 2.2.2. Cơ sở vật chất ............................................................................................. 31 2.2.3. Đánh giá tình hình giáo dục cấp THPT của thành phố ............................... 31 2.2.4. Những thuận lợi, khó khăn .........................................................................33 2.3. Thực trạng hoạt động dạy học môn Địa lí ở các trường THPT theo hướng phát triển năng lực học sinh...................................................................................................35 2.3.1. Thực trạng thực hiện nội dung, chương trình môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh...................................................................................................35 2.3.2. Thực trạng sử dụng phương pháp và hình thức tổ chức dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh ........................................................................................... 37 2.3.3. Thực trạng sử dụng phương tiện, thiết bị dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh ...........................................................................................................39 vi 2.3.4. Thực trạng kiểm tra, đánh giá kết quả dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh ....................................................................................................................40 2.4. Thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THPT thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam.............................. 41 2.4.1. Thực trạng quản lý công tác lập kế hoạch dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THPT thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam .......................................................................................................................................41 2.4.2. Thực trạng quản lý hoạt động dạy môn Địa lí của GV theo hướng phát triển năng lực học sinh...................................................................................................44 2.4.3. Thực trạng quản lý hoạt động học của HS theo hướng phát triển năng lực học sinh .......................................................................................................................... 46 2.4.4. Thực trạng quản lý kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của HS theo hướng phát triển năng lực học sinh ........................................................................................... 48 2.4.5. Thực trạng quản lý CSVC, thiết bị và ứng dụng CNTT phục vụ cho hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh .................................................50 2.4.6. Thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ....................................................................51 2.5. Đánh giá chung về thực trạng quản lý hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THPT thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam ...............54 2.5.1. Những ưu điểm ........................................................................................... 54 2.5.2. Những hạn chế ............................................................................................ 54 2.5.3. Nguyên nhân của những hạn chế ................................................................ 55 Tiểu kết chương 2 ..........................................................................................................56 Chương 3. BIỆN PHÁP QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH Ở CÁC TRƯỜNG THPT THÀNH PHỐ TAM KỲ TỈNH QUẢNG NAM ......................... 58 3.1. Các nguyên tắc đề xuất biện pháp ..........................................................................58 3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính thực tiễn và tính kế thừa ....................................58 3.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính hệ thống ............................................................. 58 3.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính khả thi, hiệu quả ................................................59 3.1.4. Nguyên tắc đảm bảo tính đặc thù bộ môn ..................................................59 3.2. Các biện pháp quản lý hoạt động dạy học môn Địa lí theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THPT thành phố Tam Kỳ tỉnh Quảng Nam ................59 3.2.1. Nâng cao nhận thức cho đội ngũ cán bộ quản lí, giáo viên ở các trường THPT thành phố Tam Kỳ tỉnh Quảng Nam về hoạt động dạy học và quản lí hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ........................................59 3.2.2. Chỉ đạo xây dựng chương trình, nội dung dạy học môn Địa lí của nhà trường theo hướng phát triển năng lực học sinh ............................................................ 61 vii 3.2.3. Chỉ đạo giáo viên thiết kế bài học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực HS ............................................................................................................................ 63 3.2.4. Chỉ đạo đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ...............................................................................65 3.2.5. Tăng cường quản lý hoạt động học của HS theo hướng phát triển năng lực của HS............................................................................................................................ 66 3.2.6. Chỉ đạo đổi mới kiểm tra, đánh giá kết quả học tập môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực HS ...................................................................................................68 3.2.7. Tăng cường quản lý CSVC, trang thiết bị dạy học và ứng dụng CNTT phục vụ cho hoạt động dạy học môn Địa lý theo hướng phát triển năng lực học sinh ..........69 3.3. Mối quan hệ giữa các biện pháp .............................................................................70 3.4. Khảo nghiệm tính cần thiết và tính khả thi của các biện pháp đề xuất ..................71 3.4.1.Tổ chức khảo nghiệm ..................................................................................71 3.4.2. Kết quả khảo nghiệm ..................................................................................71 Tiểu kết chương 3 ..........................................................................................................77 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .............................................................................78 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................81 PHỤ LỤC .................................................................................................................. PL1 viii DANH MỤC VIẾT TẮT Viết tắt CBQL CSVC CNTT ĐDDH ĐTB GDPT GV HS PPDH SGK TBDH TB Từ, cụm từ viết đầy đủ Cán bộ quản lí cơ sở vật chất Công nghệ thông tin đồ dùng dạy học điểm trung binh Giáo dục phổ thông giáo viên học sinh phương pháp dạy học Sách giáo khoa thiết bị dạy học trung binh ix DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu bảng 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7. 2.8. 2.9. 2.10. 2.11. 2.12. 2.13. 2.14. Tên bảng Trang Quy mô trường lớp Tp. Tam Kỳ năm học 2021-2022 Thống kê quả học tập môn Địa lí của HS THPT thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam Số liệu CBQL, GV Địa lí các trường THPT thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam, năm học 2021-2022 Điểm thi Trung bình và vị thứ điểm thi TN THPT 2021 môn Địa lí của các trường THPT, Tp. Tam Kỳ so với các trường THPT trên địa bàn tỉnh Đánh giá thực hiện nội dung, chương trình môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh Ý kiến của CBQL, GV về thực trạng phương pháp dạy học môn Địa lí theo định hướng phát triển năng lực học sinh Ý kiến của GV về thực trạng sử dụng hình thức dạy học môn Địa lí theo định hướng phát triển năng lực học sinh Ý kiến của GV về thực trạng sử dụng phương tiện, thiết bị dạy học môn Địa lí theo định hướng phát triển năng lực học sinh Đánh giá của CBQL, GV về thực trạng đánh giá kết quả học tập môn Địa lí theo định hướng phát triển năng lực học sinh Đánh giá của CBQL, GV về thực trạng quản lý công tác lập kế hoạch dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh Đánh giá của CBQL, GV về thực trạng quản lý hoạt động dạy môn Địa lí của GV theo hướng phát triển năng lực học sinh Đánh giá của CBQL, GV về thực trạng quản lý hoạt động học môn Địa lí của HS theo hướng phát triển năng lực học sinh Đánh giá của CBQL, GV về thực trạng quản lý kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của HS theo hướng phát triển năng lực học sinh Đánh giá của CBQL, GV về thực trạng quản lý CSVC, thiết bị và ứng dụng CNTT phục vụ cho hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh 30 31 32 33 35 37 38 39 40 41 44 46 48 50 x Số hiệu bảng 2.15. 3.1. 3.2. 3.3. Tên bảng Đánh giá của CBQL, GV về các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh Kết quả khảo nghiệm về tính cần thiết của các biện pháp quản lí hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THPT thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam Kết quả khảo sát tính khả thi của các biện pháp quản lí hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THPT thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam Thứ bậc tính cần thiết và tính khả thi của các biện pháp quản lí hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THPT thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam Trang 52 72 74 75 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Quan điểm con người là trung tâm của sự phát triển đã trở thành một định hướng chiến lược, một triết lý hành động xuyên suốt quá trình phát triển của mọi quốc gia. Đầu tư phát triển chất lượng nguồn lực con người là đầu tư cho sự phát triển bền vững và chỉ có giáo dục đào tạo phát triển mới nâng cao được chất lượng nguồn nhân lực. Bước sang thế kỷ XXI, khoa học công nghệ phát triển như vũ bão, được xem là đòn bẫy của mọi sự phát triển. Nếu một quốc gia không tự chuyển mình, không đầu tư cho phát triển giáo dục sẽ trở nên tụt hậu, đồng nghĩa với việc sẽ không hội nhập được vào nền kinh tế toàn cầu. Vì vậy đổi mới, phát triển giáo dục là tất yếu khách quan. Việt Nam đã không nằm ngoài xu thế đó để phát triển nguồn nhân lực, giáo dục và đào tạo đáp ứng yêu cầu nhân lực chất lượng cao của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và hội nhập quốc tế. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI nhấn mạnh “Phát triển giáo dục và đào tạo cùng với phát triển khoa học và công nghệ là quốc sách hàng đầu; đầu tư cho giáo dục và đào tạo là đầu tư cho phát triển. Đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo theo nhu cầu phát triển của xã hội” Hội nghị Trung ương 8 khóa XI đã ban hành Nghị quyết 29, trong đó khẳng định “Phát triển giáo dục và đào tạo là nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực phẩm chất người học. Học đi đôi với hành; lý luận gắn với thực tiễn; giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội”. Thực hiện các nghị quyết của Đảng, nền giáo dục nước ta đã có sự phát triển nhanh chóng và đạt được nhiều thành tựu lớn, góp phần quan trọng vào sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Tuy nhiên, giáo dục vẫn đang còn nhiều tồn tại, nhất là việc đổi mới phương pháp dạy học, sử dụng các phương tiện, công cụ hiện đại, đặc biệt là công nghệ thông tin chưa thực sự hiệu quả; vấn đề rèn luyện kỹ năng sống, kỹ năng học tập, kỹ năng giải quyết vấn đề ở một số nhà trường vẫn chưa thật sự được chú trọng. Nội dung chương trình, phương pháp giảng dạy ở nhiều cơ sở giáo dục đại học chưa được hiện đại hóa tương xứng, còn nặng về lý thuyết hàn lâm, nhẹ thực hành, chưa thực sự chú ý kỹ năng mềm cho người học. Đầu tư cho giáo dục chưa theo kịp yêu cầu phát triển. Vì vậy vấn đề đặt ra đối với giáo dục đào tạo đó là: chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học; từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, gắn lí thuyết với thực tiễn, các hoạt động xã hội, ngoại khoá, nghiên cứu khoa học; "Gắn kết chặt chẽ giáo dục và đào tạo với nghiên cứu, triển khai, ứng dụng các thành tựu khoa học và công nghệ mới; hình thành các trung tâm nghiên cứu xuất sắc, các nhóm đổi 2 mới sáng tạo mạnh" (Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII). Để làm được được điều đó, hoạt động dạy học phải đặt người học người học vào vị trí trung tâm, vào vị trí học tập tự chủ và chuyển đổi từ “học cái gì” sang “học thế nào”… Một trong những mục tiêu quan trong của Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 là "giúp học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo". Chương trình môn Địa lí giúp học sinh hình thành, phát triển năng lực Địa lí – một biểu hiện của năng lực khoa học; đồng thời góp phần cùng các môn học và hoạt động giáo dục khác phát triển ở học sinh các phẩm chất chủ yếu và năng lực chung đã được hình thành trong giai đoạn giáo dục cơ bản, đặc biệt là tình yêu quê hương, đất nước; thái độ ứng xử đúng đắn với môi trường tự nhiên, xã hội; khả năng định hướng nghề nghiệp; để hình thành nhân cách công dân, sẵn sàng đóng góp vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; phát triển kĩ năng và giá trị cốt lõi của môn Địa lí đã được học ở giai đoạn giáo dục cơ bản. Chương trình môn Địa lí cấp THPT giúp HS tiếp tục tìm hiểu các khái niệm, quy luật Địa lí làm cơ sở khoa học cho việc vận dụng vào thực tiễn đời sống; trên cơ sở đó HS định hướng được ngành nghề để tiếp tục học, phát triển sau THPT . Từ thực trạng hoạt động dạy học của các trường THPT thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam và yêu cầu của đổi mới giáo dục phổ thông hiện nay, việc xác lập được các biện pháp quản lý hiệu quả nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Địa lí ở các nhà trường THPT theo hướng phát triển năng lực HS là một vấn đề cấp thiết. Từ những lí do trên, bản thân tôi chọn đề tài “Quản lí hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THPT thành phố Tam Kỳ tỉnh Quảng Nam” để nghiên cứu. 2. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực trạng hoạt động dạy học môn Địa lí; quản lý dạy học môn Địa lí tại các trường trường THPT thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam, đề xuất các biện pháp quản lý hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Đia lí các trường THPT, đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục hiện nay. 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Hoạt động dạy học môn Địa lí ở trường THPT. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Quản lý hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THPT thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam. 4. Giả thuyết khoa học Nếu xác lập được cơ sở khoa học, đánh giá đúng thực trạng thì có thể đề xuất được các biện pháp quản lý hoạt động dạy học (HĐDH) môn Địa lí theo hướng phát 3 triển năng lực học sinh mang tính khoa học, khả thi, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn địa lí ở các trường THPT thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống hoá cơ sở lý luận về quản lý hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh. - Khảo sát, đánh giá thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THPT thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam. - Đề xuất các biện pháp quản lý hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THPT thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam. 6. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu - Luận văn tập trung nghiên cứu thực trạng hoạt động dạy học môn Địa lí và quản lý hoạt động dạy học môn Địa lí ở các trường THPT (5 trường THPT: Chuyên Nguyễn Bỉnh Khiêm, Duy Tân, Lê Quý Đôn, Phan Bội Châu, Trần Cao Vân) thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam. - Khảo sát thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Địa lí tại các trường THPT thành phố Tam Kỳ với đối tượng là cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh (10 CBQL là HT và PHT chuyên môn; 19 GV môn Địa lí, 500 HS). 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận Nghiên cứu, hồi cứu, tổng kết, hệ thống hóa lý luận các công trình nghiên cứu, các tài liệu lý luận được chọn lọc liên quan chặt chẽ với đề tài nghiên cứu để xây dựng khung lý thuyết của đề tài nghiên cứu. 7.2. Nhóm phương pháp trong nghiên cứu thực tiễn Phương pháp điều tra: sử dụng các phiếu điều tra đối với CBQL, GV, HS để thu nhập những thông tin về HĐDH và quản lí HĐDH môn Địa lí ở các trường THPT thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam. Sử dụng phương pháp quan sát, phỏng vấn để tìm hiểu hoạt động dạy và học của GV và HS. Tìm hiểu, khảo sát công tác chỉ đạo của nhà trường thông qua kế hoạch hoạt động của nhà trường, của tổ chuyên môn và hệ thống văn bản chỉ đạo của các cấp quản lý giáo dục. 7.3. Phương pháp thống kê toán học Nhằm xử lý kết quả nghiên cứu. 8. Đóng góp của đề tài 8.1. Góp phần làm sáng tỏ thêm những vấn đề lý luận về HĐDH môn Địa lí và quản lý HĐDH môn Địa lí ở trường THPT theo hướng phát triển năng lực học sinh. 8.2. Đánh giá thực trạng và xác lập các biện pháp quản lý HĐDH môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THPT thành phố Tam, Kỳ tỉnh Quảng Nam. 9. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, khuyến nghị, tài liệu tham khảo và các phụ lục, 4 luận văn được trình bày trong 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận về quản lý hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở trường THPT Chương 2: Thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THPT thành phố Tam Kỳ tỉnh Quảng Nam Chương 3: Biện pháp quản lý hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THPT thành phố Tam Kỳ tỉnh Quảng Nam 5 Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH Ở TRƯỜNG THPT 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu 1.1.1. Những nghiên cứu ở nước ngoài Về dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh đã có nhiều tác giả nước ngoài nghiên cứu về lý luận, phương pháp, kĩ thuật dạy học tích cực. Các nhà nghiên cứu coi trọng giáo dục thầy chỉ là người cố vấn, hướng dẫn còn trò ở vị trí chủ động, cần phải có kĩ năng, cách thức để tiếp cận kiến thức, đặc biệt khi có được kiến thức phải liên hệ với thực tiễn, vận dụng, giải thích được sự vận động, phát triển của đời sống xã hội. Nhà sư phạm vĩ đại J.A.Comenxki (1592-1670), người đặt nền móng đầu tiên cho lí luận về dạy học hiện đại, trong tác phẩm của mình cũng đã chỉ ra những yêu cầu cơ bản để đảm bảo hoạt động dạy học trong nhà trường như dạy học trực quan, dạy học tích cực, bám sát đối tượng học sinh, sử dụng đồ dùng dạy học. Ông cho rằng: “GD có mục đích đánh thức năng lực nhạy cảm, phán đoán đúng đắn, phát triển nhân cách…Hãy tìm ra phương pháp cho GV dạy ít hơn, HS học được nhiều hơn" [19] John Dewey (1859 - 1952) là một triết gia, một nhà giáo dục, cũng đồng thời là một nhà quản lí giáo dục nổi tiếng của Mỹ và của thế giới đầu thế kỷ XX có đóng góp lớn lao vào công cuộc cải cách giáo dục của nhân loại. Ông cùng cộng sự của mình thành lập Trường Thực nghiệm giáo dục thuộc Đại học Chicago (Chicago Laboratory School of Education) do chính ông làm Hiệu trưởng. Từ thực tiễn hoạt động giáo dục, ông khẳng định: Dạy phải tạo ra và củng cố sự tương tác giữa tư duy và hoạt động thực tiễn trong lớp học của trẻ; thầy giáo phải là người hướng dẫn, là người cộng tác với học sinh thay vì làm người đốc công thường xuyên đưa đến cho học sinh một đống bài học và bài học thuộc lòng có sẵn; mục tiêu của trường học là sự trưởng thành của trẻ em trên mọi phương diện; Nhà trường có nhiệm vụ tạo ra những điều kiện tốt nhất để cá nhân người học phát huy tối đa năng lực tiềm tàng của mình, tạo dựng kiến thức cho mình bằng toàn bộ công cụ của chính mình như: đôi mắt, đôi tai, đôi tay, đôi chân và đặc biệt là tư duy. Khi tổng kết các lý thuyết về các tiếp cận đào tạo dựa trên năng lực trong giáo dục, đào tạo và phát triển, Paprock (1996) đã chỉ ra năm đặc tính cơ bản của tiếp cận này: [23] 1. Tiếp cận năng lực dựa trên triết lý người học là trung tâm, 2. Tiếp cận năng lực đáp ứng các đòi hỏi của hoạt động nghề nghiệp, 3. Tiếp cận năng lực là định hướng cuộc sống thật, hoạt động nghề nghiệp thật, 6 4. Tiếp cận năng lực là rất linh hoạt và năng động, 5. Năng lực được hình thành ở người học một cách rõ ràng. 1.1.2. Những nghiên cứu ở trong nước Từ yêu cầu đổi mới Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) nói chung và đổi mới nội dung, PPDH nói riêng, nhiều người nghiên cứu đã nghiên cứu sâu về vấn đề đổi mới nội dung dạy học theo phương pháp nâng cao tính hiện đại và gắn khoa học với thực tiễn sản xuất và đời sống, vấn đề lấy HS làm trung tâm trong hoạt động dạy học, có thể kể đến các tác giả như: Đặng Quốc Bảo, Cẩm nang nâng cao năng lực quản lí nhà trường; Thái Duy Tuyên, Giáo dục học hiện đại; Trần Kiểm với những tài liệu, giáo trình chuyên khảo về khoa học quản lí giáo dục như “Khoa học quản lí nhà trường phổ thông”. Những tài liệu này, trong đó trình bày về khái niệm quản lí, quản lí giáo dục và quản lí giáo dục được tiếp cận từ những mô hình, trong đó có đề cập đến dạy học theo định hướng phát triển năng lực. Các tác giả như: Phạm Viết Vượng, Nguyễn Văn Lê, Hà Thế Ngữ, Đặng Vũ Hoạt… cũng có các công trình nghiên cứu về quản lí hoạt động dạy học nói chung và dạy học theo hướng phát huy năng lực người học. Nhìn chung vấn đề quản lí hoạt động dạy học theo định hướng phát triển năng lực chủ yếu được nghiên cứu dưới dạng các chuyên đề, các hội thảo và hướng dẫn. Một số nghiên cứu trong các luận văn Thạc sĩ quản lí giáo dục, Thạc sĩ giáo dục học cũng đã đề cập đến công tác quản lí chuyên môn, quản lí hoạt động dạy học trong các nhà trường phổ thông, các địa phương cụ thể. Nghị quyết số 29 Hội nghị Ban chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 8 (khóa XI) khẳng định: “Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực phẩm chất người học". [32] Theo tinh thần đó, nhiều tác giả đã có những đề tài nghiên cứu về dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh: Tác giả Bùi Đức Thiện nghiên cứu về: “Quản lí hoạt động dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh các trường trung học phổ thông huyện Duy Tiên tỉnh Hà Nam", tác giả Bùi Thu Trang đã nghiên cứu về: “Quản lí hoạt động dạy học theo định hướng phát triển năng lực ở trường trung học cơ sở Nam Trung Yên, quận Cầu Giấy, Hà Nội". Những đề tài này đã nêu được cơ sở lý luận của việc quản lí chuyên môn và đề xuất các biện pháp quản lí và những kinh nghiệm quý báu nhằm nâng cao chất lượng dạy học, phát triển năng lực học sinh. Tóm lại, việc nghiên cứu nội dung quản lí hoạt động dạy học trong nhà trường đã được nhiều nhà nghiên cứu giáo dục trong nước và thế giới quan tâm. Tuy nhiên, trên địa bàn tỉnh Quảng Nam và cả nước hiện nay, chưa có đề tài nào nghiên cứu chuyên biệt về các giải pháp Quản lí hoạt động dạy học môn Địa lí theo hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường THPT thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam”. Xuất phát từ mong muốn vận dụng kiến thức đã học trong chương trình cao học về Quản lý giáo dục vào thực tiễn quản lý, tôi chọn đề tài này để làm luận văn tốt nghiệp. 7 1.2. Các khái niệm cơ bản 1.2.1. Quản lý, quản lý giáo dục * Quản lý và vai trò của quản lý: Quản lí vừa là một khoa học, vừa là một nghệ thuật của người quản lí trong việc điều khiển hệ thống xã hội. Có thể nói: “Ở đâu có tổ chức, ở đó có quản lí”. Hoạt động quản lí bắt nguồn từ khi xã hội phát triển, có sự phân công lao động, hợp tác lao động. Nói đến vai trò của hoạt động quản lí, C. Mác cho rằng: “Tất cả mọi lao động trong xã hội trực tiếp hay lao động chung nào tiến hành trên quy mô tương đối lớn, thì ít nhiều cũng cần đến một sự chỉ đạo để điều hòa những hoạt động cá nhân và thực hiện những chức năng chung phát sinh từ sự vận động của toàn bộ cơ thể khác nhau với sự vận động của những khí quan độc lập của nó. Một người độc tấu vĩ cầm tự mình điều khiển lấy mình, còn một dàn nhạc thì cần phải có nhạc trưởng”. [33] Theo tác giả Trần Kiểm, “quản lí là những tác động của chủ thể quản lí trong việc huy động, phát huy, kết hợp, sử dụng, điều chỉnh, điều phối các nguồn lực (nhân lực, vật lực, tài lực) trong và ngoài tổ chức (chủ yếu là nội lực) một cách tối ưu nhằm đạt mục đích của tổ chức với hiệu quả cao nhất” [37]. Tác giả Phạm Minh Hạc cho rằng: “Quản lí là tác động có mục đích, có kế hoạch của người quản lí (chủ thể quản lí) đến tập thể người lao động nói chung (khách thể quản lí) nhằm thực hiện mục tiêu đã dự kiến”. [5] Khái niệm quản lí được các nhà nghiên cứu đưa ra gắn với từng lĩnh vực quản lí và từng lĩnh vực hoạt động, nghiên cứu cụ thể nhưng luôn có sự thống nhất về bản chất của hoạt động quản lí. Có thể hiểu: Quản lí là sự tác động có định hướng, có mục đích, có kế hoạch và có hệ thống thông tin của chủ thể quản lí đến khách thể quản lí nhằm đạt được mục đích của tổ chức. Như vậy, quản lí có thể xem như là một quá trình tác động (có tổ chức, có định hướng) của chủ thể quản lí đến khách thể quản lí về các mặt chính trị, văn hóa, xã hội, kinh tế... để đạt được mục tiêu quản lí dựa vào các công cụ quản lí và phương pháp quản lí. Bốn chức năng cơ bản của hoạt động quản lí được bàn đến trong hầu hết các nghiên cứu là: lập kế hoạch, chỉ đạo, tổ chức thực hiện, kiểm tra. Bốn chức năng này có quan hệ biện chứng với nhau. Bởi lẽ, không lập kế hoạch thì không thể chỉ đạo, triển khai đúng hướng; không có đôn đốc kiểm tra thì không thể thực hiện kế hoạch đúng mục đích, yêu cầu đề ra. Ngược lại, việc tổ chức, kiểm tra, đôn đốc thực hiện giúp cho người lập kế hoạch đúc rút được nhiều kinh nghiệm cho việc lập kế hoạch. Trong cuộc sống xã hội hiện nay, bất kỳ hoạt động của một lĩnh vực khoa học nào đều cần đến vai trò của hoạt động quản lí. Hoạt động quản lí đóng vai trò quyết định trong việc nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động. Thực chất vai trò của quản lí chính là sự kết hợp một cách nhuần nhuyễn, liên hoàn của mọi thành viên trong một tổ chức vì mục đích chung là đạt được mục tiêu mà tổ chức đó đề ra. Tuy nhiên trong sự kết hợp nhịp nhàng đó không thể nào thiếu được vai trò của chủ thể quản lí (người đứng 8 đầu) như là người điều phối mọi hoạt động của tổ chức theo các cấp độ khác nhau. * Quản lí giáo dục: Quản lí giáo dục là một bộ phận của quản lí xã hội; là nhân tố tổ chức, chỉ đạo việc thực thi phát triển nền giáo dục ngày càng tiến bộ hơn. Theo tác giả Nguyễn Ngọc Quang, khái niệm quản lí giáo dục là “khái niệm đa cấp, bao hàm cả quản lí hệ giáo dục quốc gia, quản lí các phân hệ của nó, đặc biệt là quản lí trường học” [35] Trong các nghiên cứu của mình, tác giả Trần Kiểm đã đưa ra khái niệm quản lí giáo dục ở hai cấp độ vĩ mô và vi mô. Ở cấp độ vĩ mô, quản lí giáo dục là quản lí một nền/hệ thống giáo dục. Theo đó, “quản lí giáo dục là những tác động tự giác (có ý thức, có mục đích, có kế hoạch, có hệ thống, hợp quy luật) của chủ thể quản lí đến tất cả các mắt xích của hệ thống (từ cấp cao nhất đến các cơ sở giáo dục là nhà trường) nhằm thực hiện có chất lượng và hiệu quả mục tiêu phát triển giáo dục, đào tạo thế hệ trẻ mà xã hội đặt ra cho ngành giáo dục”. Ở cấp độ vi mô, quản lí giáo dục là quản lí một nhà trường. Theo đó, “quản lí giáo dục được hiểu là hệ thống những tác động tự giác (có ý thức, có mục đích, có kế hoạch, có hệ thống, hợp quy luật) của chủ thể quản lí đến tập thể giáo viên, công nhân viên, tập thể học sinh, cha mẹ học sinh và các lực lượng xã hội trong và ngoài nhà trường nhằm thực hiện có chất lượng và hiệu quả mục tiêu giáo dục của nhà trường” [39] Như vậy, nói đến quản lí giáo dục là nói đến sự tác động có ý thức của chủ thể quản lí đến khách thể quản lí nhằm đưa hoạt động sư phạm của hệ thống giáo dục đạt tới kết quả mong muốn bằng cách hiệu quả nhất. Quản lí giáo dục theo nghĩa tổng quát là hoạt động điều hành, phối hợp các lực lượng xã hội nhằm đẩy mạnh công tác đào tạo thế hệ trẻ theo yêu cầu phát triển xã hội. Từ những quan niệm quản lí giáo dục được nêu ở trên, có thể hiểu: Quản lí giáo dục là quá trình tác động có mục đích, có hệ thống, có kế hoạch, có ý thức của chủ thể quản lí đến khách thể quản lí ở các cơ sở giáo dục khác nhau trong toàn bộ hệ thống giáo dục, nhằm đạt được mục tiêu giáo dục đã đặt ra. 1.2.2. Quản lý nhà trường Nhà trường là một thiết chế hiện thực hóa sứ mệnh của nền giáo dục trong đời sống kinh tế - xã hội. Nhà trường trong nền kinh tế công nghiệp không chỉ là thiết chế sư phạm đơn thuần. Công việc diễn ra trong nhà trường có mục tiêu cao nhất là “Nhân cách - Sức lao động”, phục vụ phát triển cộng đồng làm tăng cả nguồn vốn con người (human capital), vốn tổ chức (organizational capital) và vốn xã hội (social capital). Theo đó, “Nhà trường là vầng trán của cộng đồng”, “Cộng đồng là trái tim của Nhà trường”. Từ nhà trường, hai quá trình “xã hội hóa giáo dục” và “giáo dục hóa xã hội” quyện chặt vào nhau để hình thành “xã hội học tập” tạo nên sự đồng thuận xã hội, góp phần tăng trưởng kinh tế cho mỗi quốc gia, hướng tới mục tiêu đưa giáo dục cho mỗi người, giáo dục cho mọi người và huy động mọi tiềm năng, nguồn lực xã hội cho giáo dục.