Tài liệu Quản lí hoạt động của tổ chuyên môn theo hướng tăng cường tự chủ và chịu trách nhiệm ở các trường tiểu học huyện lập thạch, vĩnh phúc

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 LÊ HUY TRƢỜNG QUẢN LÍ HOẠT ĐỘNG CỦA TỔ CHUYÊN MÔN THEO HƢỚNG TĂNG CƢỜNG TỰ CHỦ VÀ CHỊU TRÁCH NHIỆM Ở CÁC TRƢỜNG TIỂU HỌC HUYỆN LẬP THẠCH, VĨNH PHÚC LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI, 2016 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 LÊ HUY TRƢỜNG QUẢN LÍ HOẠT ĐỘNG CỦA TỔ CHUYÊN MÔN THEO HƢỚNG TĂNG CƢỜNG TỰ CHỦ VÀ CHỊU TRÁCH NHIỆM Ở CÁC TRƢỜNG TIỂU HỌC HUYỆN LẬP THẠCH, VĨNH PHÚC Chuyên ngành: Quản lí giáo dục Mã số: 60 14 01 14 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Đặng Thành Hƣng HÀ NỘI, 2016 i LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, cho phép tôi bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới Ban giám hiệu, tập thể cán bộ, giảng viên Đại học sƣ phạm Hà Nội 2 đã tận tình giảng dạy, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu tại trƣờng và hoàn thành luận văn của mình. Xin chân thành cảm ơn các đồng chí lãnh đạo Phòng giáo dục huyện Lập Thạch,tỉnh Vĩnh Phúc, Ban giám hiệu, giáo viên các trƣờng tiểu học trong huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Phúc, các vị phụ huynh và các em học sinh đã đóng góp ý kiến, cung cấp thông tin, tƣ liệu cho tôi trong quá trình điều tra, khảo sát phục vụ cho việc nghiên cứu. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Đặng Thành Hƣng, ngƣời đã dành cho tôi những lời chỉ bảo ân cần cũng nhƣ những kiến thức uyên thâm và kinh nghiệm quí báu giúp tôi vững tin vƣợt qua mọi khó khăn, trở ngại trong quá trình nghiên cứu để hoàn thành luận văn này. Mặc dù đã cố gắng, song do điều kiện nghiên cứu còn hạn chế, thời gian có hạn, luận văn chắc chắn không thể tránh khỏi những thiếu sót. Tôi rất mong nhận đƣợc sự giúp đỡ, chỉ bảo và trân trọng tiếp thu các ý kiến đóng góp của các nhà khoa học, các thầy cô giáo và đồng nghiệp để luận văn đƣợc hoàn thiện hơn. Hà Nội, tháng 12 năm 2016 Tác giả Lê Huy Trƣờng ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kì công trình nào khác. Hà Nội, tháng 12 năm 2016 Tác giả luận văn Lê Huy Trƣờng iii MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................ 1 2. Mục đích nghiên cứu ................................................................................. 3 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu ........................................................... 3 4. Giả thuyết khoa học ................................................................................... 3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu................................................................................. 3 6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu .................................................................... 4 7. Phƣơng pháp nghiên cứu ........................................................................... 4 8. Cấu trúc luận văn ....................................................................................... 5 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA QUẢN LÍ HOẠT ĐỘNG TỔ CHUYÊN MÔN Ở TRƢỜNG TIỂU HỌC THEO HƢỚNG TĂNG CƢỜNG TỰ CHỦ VÀ CHỊU TRÁCH NHIỆM.............................................................................. 6 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề ................................................................. 6 1.1.1. Những nghiên cứu về phân cấp quản lí trong nhà trƣờng................ 6 1.1.2. Những nghiên cứu về quản lí tổ chuyên môn .................................. 7 1.1.3. Những nghiên cứu về quản lí tổ chuyên môn ở trƣờng tiểu học ..... 9 1.2. Tự chủ và chịu trách nhiệm ở trƣờng tiểu học ....................................... 9 1.2.1. Khái niệm tự chủ và chịu trách nhiệm ............................................. 9 1.2.2. Các cấp quản lí trong nhà trƣờng ................................................... 12 1.2.3. Nguyên tắc tự chủ và chịu trách nhiệm .......................................... 13 1.3. Quản lí hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng tăng cƣờng tự chủ và chịu trách nhiệm........................................................................................... 14 1.3.1. Một số khái niệm công cụ .............................................................. 14 1.3.3. Vai trò quản lí hoạt động tổ chuyên môn của các cấp ................... 17 1.3.4. Nguyên tắc quản lí hoạt động tổ chuyên môn ................................ 19 1.3.5. Nội dung quản lí hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng tăng cƣờng tự chủ và chịu trách nhiệm ....................................................................... 20 iv 1.4. Những yếu tố ảnh hƣởng đến quản lí hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng tăng cƣờng tự chủ và chịu trách nhiệm ............................................ 21 1.4.1. Những yếu tố bên ngoài tổ chuyên môn ........................................ 21 1.4.2. Những yếu tố bên trong tổ chuyên môn ......................................... 23 Kết luận chƣơng 1 ........................................................................................ 25 Chƣơng 2. THỰC TRẠNG QUẢN LÍ HOẠT ĐỘNG CỦA TỔ CHUYÊN MÔN THEO HƢỚNG TĂNG CƢỜNG TỰ CHỦ VÀ CHỊU TRÁCH NHIỆM Ở MỘT SỐ TRƢỜNG TIỂU HỌC HUYỆN LẬP THACH, TỈNH VĨNH PHÚC......................................................................................... 26 2.1. Khái quát về giáo dục tiểu học huyện Lập Thạch, Vĩnh phúc ............. 26 2.1.1. Qui mô phát triển............................................................................ 26 2.1.2. Thành tựu giáo dục ......................................................................... 29 2.2. Tổ chức khảo sát thực trạng.................................................................. 32 2.2.1. Mục đích, qui mô, địa bàn khảo sát ............................................... 32 2.2.2. Nội dung khảo sát ........................................................................... 32 2.2.3. Phƣơng pháp và kĩ thuật tiến hành ................................................. 33 2.3. Kết quả khảo sát.................................................................................... 34 2.3.1. Thực trạng hoạt động của tổ chuyên môn ...................................... 34 2.3.2. Nhận thức về tự chủ và chịu trách nhiệm ...................................... 38 2.3.3. Thực trạng quản lí hoạt động của tổ chuyên môn theo hƣớng tăng cƣờng tự chủ và chịu trách nhiệm ............................................................ 39 2.4. Nhận định chung về thực trạng ............................................................. 47 2.4.1. Những bài học thành công ............................................................. 47 2.4.2. Những hạn chế và thách thức ......................................................... 47 2.4.3. Nguyên nhân .................................................................................. 48 Kết luận chƣơng 2 ........................................................................................ 49 Chƣơng 3. MỘT SỐ BIỆN PHÁP QUẢN LÍ HOẠT ĐỘNG TỔ CHUYÊN MÔN THEO HƢỚNG TĂNG CƢỜNG TỰ CHỦ VÀ CHỊU TRÁCH NHIỆM Ở TRƢỜNG TIỂU HỌC .................................................................. 50 v 3.1. Nguyên tắc xác định các biện pháp ...................................................... 50 3.1.1. Nguyên tắc thực tiễn ...................................................................... 50 3.1.2. Nguyên tắc hiệu quả ....................................................................... 50 3.1.3. Nguyên tắc hợp tác ......................................................................... 50 3.1.4. Nguyên tắc tham gia....................................................................... 50 3.2. Các biện pháp quản lí ........................................................................... 51 3.2.1. Xây dựng cơ chế hợp tác và phân công trách nhiệm quản lí chuyên môn trong trƣờng theo hƣớng tăng cƣờng tự chủ và chịu trách nhiệm ... 51 3.2.2. Kết hợp việc lập kế hoạch hoạt động của tổ từ dƣới lên và từ trên xuống để khuyến khích tự chủ và chịu trách nhiệm ................................ 53 3.2.3. Giám sát và đánh giá việc thực hiện các hoạt động chuyên môn của tổ kết hợp với tự đánh giá của tổ để khuyến khích tự chủ và chịu trách nhiệm của các bên .................................................................................... 57 3.2.4. Khuyến khích các tổ hợp tác, chia sẻ các nguồn lực hoạt động, quản lí việc thực hiện nhiệm vụ của giáo viên, việc đánh giá học sinh và việc học tập, quản lí hồ sơ chuyên môn ................................................... 59 3.2.5. Xây dựng văn hóa quản lí chuyên môn trong tập thể nhà trƣờng và trong các tổ chuyên môn .......................................................................... 62 3.3. Tổ chức đánh giá kết quả nghiên cứu bằng phƣơng pháp chuyên gia . 67 3.3.1. Mục đích, qui mô, thành phần chuyên gia ..................................... 67 3.3.2. Nội dung đánh giá .......................................................................... 67 3.3.3. Kĩ thuật thực hiện ........................................................................... 68 3.3.4. Kết quả đánh giá ............................................................................. 69 Kết luận chƣơng 3 ........................................................................................ 73 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ................................................................. 75 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 77 PHỤ LỤC vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ CBQL Cán bộ quản lí CM Chuyên môn CSVC Cơ sở vật chất GD Giáo dục GD&ĐT Giáo dục và đào tạo GV Giáo viên GVTH Giáo viên tiểu học HS Học sinh KH Kế hoạch PPDH Phƣơng pháp dạy học QL Quản lí QLGD Quản lí giáo dục QLNT Quản lí nhà trƣờng TCM Tổ chuyên môn TH Tiểu học THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông TTCM Tổ trƣởng chuyên môn vii DANH MỤC CÁC BẢNG VÀ HÌNH Tên Bảng và Hình Bảng 2.1. Thực trạng trình độ đội ngũ GV tiểu học huyện Lập Thạch Trang 26 Bảng 2.2. Bảng thống kê trình độ, cơ cấu đội ngũ hiệu trƣởng, hiệu phó 27 Bảng 2.3. Trình độ đào tạo của tổ trƣởng, tổ phó chuyên môn trong 3 năm (2013-2016) Bảng 2.4. 28 Chất lƣợng 2 mặt giáo dục của khối tiểu học huyện Lập Thạch 30 Bảng 2.5. Đánh giá hoạt động tổ chuyên môn ở một số trƣờng tiểu học 34 Bảng 2.6. Nhận thức của đội ngũ CBQL, GV về tầm quan trọng của tự chủ và chịu trách nhiệm 39 Bảng 2.7. Tổng hợp kết quả đánh giá về mức độ thực hiện các loại kế hoạch của tổ chuyên môn trong các trƣờng Tiểu học 40 Bảng 2.8. Đánh giá của đội ngũ CBQL, GV về mức độ thực hiện kế hoạch của tổ chuyên môn trong các trƣờng tiểu học 41-42 Bảng 2.9. Đánh giá thực trạng chỉ đạo hoạt động dạy học, giáo dục của TCM trong các trƣờng tiểu học 43 Bảng 2.10. Đánh giá mức độ thực hiện quản lí công tác kiểm tra, đánh giá các hoạt động của TCM 44-45 Bảng 2.11. Đánh giá mức độ thực hiện quản lí CSVC, tài sản của TCM trong các trƣờng tiểu học 46 Bảng 3.1. Đánh giá tính cần thiết của các biện pháp quản lí 69-70 Bảng 3.2. Đánh giá tính khả thi của các biện pháp quản lí 70-71 Bảng 3.3. Đánh giá tính hợp lí của các biện pháp quản lí 72 Hình 2.1. Trình độ đào tạo tổ trƣởng, tổ phó chuyên môn (2015-2016) 29 Hình 3.1. So sánh các mức độ Rất cần thiết, Rất khả thi, Rất hợp lí của 5 biện pháp quản lí tổ chuyên môn 73 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Đất nƣớc ta đang bƣớc vào một kỉ nguyên mới, kỉ nguyên đánh dấu một thời kì cả dân tộc đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá nhằm thực hiện mục tiêu “dân giàu, nƣớc mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh”. Đại hội Đảng IX đã khẳng định nguồn nhân lực là nhân tố quyết định sự phát triển đất nƣớc trong thời kì công nghiệp hoá, hiện đại hoá nên cần tạo chuyển biến cơ bản, toàn diện về GD&ĐT. Nhƣ vậy chỉ có phát triển giáo dục thì mới mở ra tƣơng lai tƣơi sáng cho đất nƣớc. Bởi lẽ giáo dục nói chung, dạy học nói riêng có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc đào tạo nguồn nhân lực cho đất nƣớc. Đó là những ngƣời lao động có kỹ thuật, có tay nghề thành thạo, có khả năng thích ứng, khả năng giao tiếp - đƣợc đào tạo và bồi dƣỡng bởi nền giáo dục tiên tiến gắn với khoa học công nghệ hiện đại. Mà muốn phát triển giáo dục và đào tạo thì cần phải chú ý ngay bậc học đầu tiên - bậc học nền tảng - bậc tiểu học. Nâng cao chất lƣợng giáo dục tiểu học là tạo ra nền tảng vững chắc để nâng cao chất lƣợng giáo dục phổ thông. Vì vậy mục tiêu phát triển giáo dục tiểu học từ nay đến năm 2020, Nghị quyết Tung ƣơng II đã chỉ rõ: “Cần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện bậc tiểu học”. Để nâng cao chất lƣợng giáo dục toàn diện bậc tiểu học, phải xây dựng một nền giáo dục theo định hƣớng: “Chuẩn hoá, hiện đại hoá, xã hội hoá”. Muốn thực hiện định hƣớng này phải giải quyết nhiều vấn đề, trong đó đổi mới công tác quản lí giáo dục là một giải pháp quan trọng. 1.2. Có thể nói, hoạt động chủ yếu trong nhà trƣờng là hoạt động chuyên môn. Các tổ chuyên môn là tổ chức quan trọng và nòng cốt trong các nhà trƣờng nói chung, nhà trƣờng tiểu học nói riêng. Bởi lẽ hoạt động chủ yếu 2 của nhà trƣờng là hoạt động chuyên môn, vì vậy tổ chuyên môn là đơn vị cơ sở gắn bó với ngƣời giáo viên giảng dạy. ở đây diễn ra mọi hoạt động có liên quan đến toàn bộ hoạt động nghề nghiệp của ngƣời giáo viên. Tổ chuyên môn cũng là nơi ngƣời giáo viên có thể chia sẻ mọi tâm tƣ, nguyện vọng cũng nhƣ những vấn đề có liên quan đến nghề nghiệp, đời sống vật chất và tinh thần của mình. Hoạt động của tổ chuyên môn trong nhà trƣờng có vai trò quyết định cho sự phát triển của nhà trƣờng nói riêng và sự phát triển giáo dục nói chung. Có thể nói hoạt động của tổ chuyên môn trong nhà trƣờng là nhân tố quyết định trực tiếp đến chất lƣợng dạy học của các trƣờng tiểu học hiện nay. Do đó, quản lí hoạt động chuyên môn là nhiệm vụ hàng đầu, là trọng tâm trong quá trình quản lí của ngƣời hiệu trƣởng. 1.3. Hiệu quả hoạt động của tổ chuyên môn trong nhà trƣờng phụ thuộc rất nhiều vào quá trình quản lí của nhà trƣờng đối với tổ. Các tổ chuyên môn trong nhà trƣờng do hiệu trƣởng thành lập và ra quyết định công nhận để giúp hiệu trƣởng thực hiện nhiệm vụ năm học, thực hiện chƣơng trình đào tạo của nhà trƣờng. Sự quản lí của hiệu trƣởng và nhà trƣờng đối với tổ chuyên môn là kim chỉ nam cho hoạt động của tổ để đạt đƣợc mục đích của nhà trƣờng. Tuy nhiên việc quản lí tổ chuyên môn trong trƣờng có thể đƣợc thực hiện bằng nhiều cách khác nhau. Theo truyền thống việc đó thƣờng đƣợc quản lí tập trung vào hiệu trƣởng. Theo phong cách quản lí hiện đại, hiệu quả quản lí sẽ cao hơn nếu quản lí tổ chuyên môn đƣợc phân cấp, theo tiếp cận tham gia. Hoạt động của tổ chuyên môn căn bản xoay quanh những vấn đề chuyên môn phức tạp. Vì vậy rất cần dân chủ, thảo luận để tìm giải pháp. Muốn quản lí tốt cái gì thì phải dựa vào chính nó. Xuất phát từ những lí do trên, đề tài: "Quản lí hoạt động của tổ chuyên môn theo hướng tăng cường tính tự chủ và chịu trách nhiệm ở các trường tiểu học huyện Lập Thạch, Vĩnh Phúc" đƣợc lựa chọn để nghiên cứu luận văn thạc sĩ Quản lí giáo dục. 3 2. Mục đích nghiên cứu Đề xuất các biện pháp quản lí hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng tăng cƣờng tính tự chủ và chịu trách nhiệm trong trƣờng tiểu học nhằm nâng cao hiệu quả quản lí. 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Các quan hệ quản lí chuyên môn trong nhà trƣờng tiểu học. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Các quan hệ quản lí chuyên môn giữa các tổ chuyên môn, bên trong các tổ, giữa tổ chuyên môn và ban giám hiệu, giữa hoạt động của tổ chuyên môn và các đơn vị chức năng, đơn vị phục vụ trong trƣờng. 4. Giả thuyết khoa học Nếu các biện pháp quản lí hoạt động tổ chuyên môn tác động đƣợc vào sinh hoạt chuyên môn trong tổ và giữa các tổ dựa trên sự cộng tác, hợp tác giữa cấp trên và cấp dƣới, có sự phân công trách nhiệm và quyền chủ động từ tổ và mỗi giáo viên thì chúng sẽ mang lại ảnh hƣởng tích cực đến hoạt động của tổ chuyên môn và quá trình quản lí. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Xác định cơ sở lí luận của quản lí hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng tăng cƣờng tính tự chủ và chịu trách nhiệm trong nhà trƣờng tiểu học. 5.2. Khảo sát thực trạng quản lí hoạt động của tổ chuyên môn dựa vào ở một số trƣờng tiểu học của huyện Lập Thạch tỉnh Vĩnh Phúc. 5.3. Đề xuất một số biện pháp quản lí hoạt động tổ chuyên môn dựa vào phân cấp trong nhà trƣờng tiểu học. 5.4. Đánh giá kết quả nghiên cứu bằng phƣơng pháp chuyên gia. 4 6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu 6.1. Về nội dung Đề tài giới hạn ở quản lí chuyên môn và hoạt động của tổ chuyên môn ở trƣờng tiểu học. Kết quả nghiên cứu đƣợc đánh giá bằng phƣơng pháp chuyên gia. 6.2. Về địa bàn Nghiên cứu thực trạng đƣợc thực hiện ở 5 trƣờng tiểu học của huyện Lập Thạch, Vĩnh Phúc: - Trƣờng tiểu Sơn Đông (phía nam huyện Lập Thạch) - Trƣờng tiểu học Xuân Lôi (Gần trung tâm) - Trƣờng tiểu học Văn Quán (Gần trung tâm) - Trƣờng tiểu học Đình Chu (Vùng khó khăn) - Trƣờng tiểu học Triệu Đề (Vùng phát triển kinh tế) 6.3. Phạm vi áp dụng Các biện pháp quản lí hoạt động tổ chuyên môn là của cấp trƣờng, do các nhà quản lí ở trƣờng thực hiện. 7. Phƣơng pháp nghiên cứu 7.1. Các phương pháp nghiên cứu lí luận - Phƣơng pháp tổng quan lí luận để xây dựng tƣ liệu khoa học, tìm hiểu những thành tựu lí luận đã có, quán triệt các văn kiện của Đảng và Nhà nƣớc về giáo dục, quản lí giáo dục và quản lí nhà trƣờng. - Phƣơng pháp phân tích lịch sử-logic để đánh giá, chọn lọc những quan niệm, quan điểm thích hợp với đề tài. - Phƣơng pháp tổng hợp và khái quát hóa lí luận để xác định phƣơng pháp luận, hệ thống khái niệm và quan điểm khoa học, logic và khung lí thuyết của nghiên cứu. 5 7.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phƣơng pháp điều tra bằng hệ thống bảng hỏi, phỏng vấn dành cho giáo viên, hiệu trƣởng, hiệu phó, tổ trƣởng, tổ phó chuyên môn. - Phƣơng pháp tổng kết kinh nghiệm bằng các kĩ thuật phân tích dữ liệu thống kê, hồ sơ quản lí, tọa đàm, dự giờ, v.v…để đánh giá, chọn lọc và sử dụng những bài học kinh nghiệm từ các GV và CBQL. 7.3. Các phương pháp khác - Phƣơng pháp xử lí số liệu bằng thống kê - Phƣơng pháp chuyên gia để lấy ý kiến đánh giá của các chuyên gia, những nhà quản lí giáo dục, giáo viên về các biện pháp quản lí. 8. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, khuyến nghị, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung chính của luận văn gồm: Chƣơng 1. Cơ sở lí luận của quản lí hoạt động tổ chuyên môn ở trƣờng tiểu học theo hƣớng tăng cƣờng tính tự chủ và chịu trách nhiệm Chƣơng 2. Thực trạng quản lí hoạt động của tổ chuyên môn theo hƣớng tăng cƣờng tính tự chủ và chịu trách nhiệm ở một số trƣờng tiểu học huyện Lập Thạch, Vĩnh Phúc Chƣơng 3. Một số biện pháp quản lí hoạt động tổ chuyên môn theo hƣớng tăng cƣờng tính tự chủ và chịu trách nhiệm ở trƣờng tiểu học 6 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA QUẢN LÍ HOẠT ĐỘNG TỔ CHUYÊN MÔN Ở TRƢỜNG TIỂU HỌC THEO HƢỚNG TĂNG CƢỜNG TỰ CHỦ VÀ CHỊU TRÁCH NHIỆM 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Những nghiên cứu về phân cấp quản lí trong nhà trường Phân cấp, phân quyền là một trong những nội dung cơ bản của tổ chức nhà nƣớc ở các quốc gia trên thế giới. Ở Việt Nam, vấn đề phân cấp, phân quyền đang đƣợc chú ý với tính cách là một nhiệm vụ chính trị quan trọng của quá trình cải cách nền hành chính nhà nƣớc. Mặc dù đã đƣợc quan tâm nghiên cứu, nhƣng nhận thức lí luận về phân cấp, phân quyền chƣa thật rõ ràng và nhất quán; ngay cả nội hàm các khái niệm “phân cấp”, “phân quyền”, “tự quản” cũng còn đƣợc hiểu theo nhiều cách khác nhau trong các văn kiện của Đảng, văn bản pháp luật của Nhà nƣớc, các sách báo khoa học, v.v. Khái niệm phân cấp quản lí Phân cấp quản lí (hành chính) đƣợc hiểu là “Chuyển giao nhiệm vụ, quyền hạn của cơ quan quản lí nhà nƣớc cấp trên cho cơ quan quản lí nhà nƣớc cấp dƣới thực hiện thƣờng xuyên, lâu dài, ổn định trên cơ sở pháp luật… thực chất của phân cấp quản lí hành chính là xác định lại sự phân chia thẩm quyền 2 theo các cấp hành chính phù hợp với yêu cầu của tình hình mới. Khái niệm “Phân quyền” trong trƣờng hợp này đƣợc hiểu là phân quyền theo lãnh thổ, tức là “pháp luật quy định vị trí pháp lí của các cấp chính quyền địa phƣơng”. Phân quyền theo cấp lãnh thổ là nguyên tắc tổ chức thực hiện quyền lực, theo đó nhà nƣớc trung ƣơng chuyển giao (thông qua hiến pháp và luật) cho các hội đồng dân biểu địa phƣơng những quyền hạn độc lập và toàn vẹn (bao gồm cả phƣơng tiện vật chất, tài chính, nhân sự…), trong phạm vi đó nó thực hiện một cách chủ động, độc lập và tự chịu trách nhiệm [62]. 7 Sự phân cấp rất cần đƣợc thể hiện trong nhà trƣờng, đặc biệt là nâng cao vai trò của tổ trƣởng bộ môn, làm sao cho tổ trƣởng bộ môn cũng thực hiện công tác quản lí tổ với đầy đủ các chức năng quản lí. Trong QLGD cần tránh đi sâu vào công tác hành chính, sự vụ, càng không nhằm quản lí con ngƣời mà quan trọng là quản lí công việc, quản lí kế hoạch (trƣờng, tổ). Chỉ có quản lí công việc thì ngƣời làm việc mới tự chủ, sáng tạo và mang lại hiệu quả thực sự, còn quản lí con ngƣời thì họ sẽ làm việc chỉ với mục đích đối phó. Tại Việt Nam, cấp trƣờng là cấp điều hành và quản lí toàn bộ hoạt động của nhà trƣờng, dƣới sự chỉ đạo của chi bộ Đảng, Ban giám hiệu cùng với các đơn vị chức năng tham mƣu giúp việc gồm: các phòng, Tổ, khối là cấp quản lí các hoạt động trong nhà trƣờng phổ thông. 1.1.2. Những nghiên cứu về quản lí tổ chuyên môn Trƣớc thực trạng đó, Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng Cộng sản Việt Nam đã đƣa ra mục tiêu, nhiệm vụ phát triển của đất nƣớc 5 năm 2011 - 2015 về phát triển giáo dục là: “Phát triển, nâng cao chất lượng GD&ĐT, chất lượng nguồn nhân lực; phát triển khoa học, công nghệ và kinh tế tri thức” [63]. Một trong những giải pháp đó chính là đổi mới cơ chế QLGD từ cấp vĩ mô đến cấp vi mô là các nhà trƣờng. Các nhà nghiên cứu đều đã thống nhất chung một quan điểm là các nhà QLGD phải không ngừng cải tiến nâng cao chất lƣợng điều hành và quản lí của mình để qua đó tác động một cách có hiệu quả vào quá trình cải tiến chất lƣợng ở các khâu, các bộ phận của hệ thống giáo dục. Đặc biệt việc quản lý hoạt động giáo dục trong nhà trƣờng có vai trò quyết định đến chất lƣợng giáo dục của nhà trƣờng. Mà việc quản lý hoạt động giáo dục của nhà trƣờng chính là quản lí hoạt động chuyên môn, hoạt động của các tổ chuyên môn, của đội ngũ giáo viên trong nhà trƣờng. Trong nhà trƣờng phổ thông, đội ngũ giáo viên lại đƣợc sắp xếp theo từng tổ CM nên việc quản lý hoạt động của đội ngũ giáo viên của ngƣời hiệu trƣởng 8 chính là quản lý hoạt động của tổ CM trong nhà trƣờng. Suy cho cùng, mục đích của công việc quản lý này là nhằm nâng cao chất lƣợng dạy và học trong nhà trƣờng. Điều này đã đƣợc khẳng định trong Luật Giáo dục năm 2005 (đã đƣợc sửa đổi, bổ sung năm 2009): “Tuy không trực tiếp tham gia vào hoạt động dạy và học, nhưng CBQL giáo dục bằng những hoạt động quản lý của mình tác động vào quá trình giáo dục nhằm hướng cho hoạt động dạy và học đạt được những mục tiêu yêu cầu của giáo dục và bảo đảm chất lượng giáo dục” [49]. Trong những năm gần đây, vấn để đổi mới sinh hoạt chuyên môn đã đang đƣợc thực hiện. Và hoạt động quàn lí hoạt động của tổ chuyên môn cũng đã có nhiều công trình khoa học nghiên cứu để lại những bài học kinh nghiệm về quản lí tổ chuyên môn, có thể kể đến các tác giả: Doãn Thị Thanh Phƣơng (2006): Các biện pháp quản lý hoạt động tổ chuyên môn của hiệu trưởng các trường mầm non quận Cầu Giấy, thành phố Hà Nội.[44] Lê Duy Anh (2010): Một số biện pháp quản lý nhằm nâng cao chất lượng hoạt động tổ chuyên môn ở các trường THPT huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa.[1] Bùi Thị Thu Hà (2011): Biện pháp quản lý của hiệu trưởng đối với hoạt động của tổ chuyên môn ở trường THCS Chu Văn An, quận Tây Hồ, thành phố Hà Nội.[17] Nguyễn Thế Quang (2007): Một số biện pháp quản lý nâng cao chất lượng hoạt động tổ chuyên môn ở các truờng THPT thành phố Hà Đông, Hà Tây. Trong các đề tài trên, mỗi đề tài nghiên cứu về biện pháp quản lý hoạt động tổ CM của hiệu trƣởng trên một phạm vi, một thời gian khác nhau, đối tƣợng giáo viên và học sinh các cấp học khác nhau và đề xuất đƣợc nhiều biện pháp khác nhau trong công tác quản lí tổ khối chuyên môn. 9 1.1.3. Những nghiên cứu về quản lí tổ chuyên môn ở trường tiểu học Quản lí hoạt động tổ CM ở tiểu học là một trong những hoạt động trung tâm của ngƣời hiệu trƣởng, đồng thời cũng là hoạt động cơ bản, quan trọng trong công tác quản lí trƣờng học. Chính vì lẽ đó, vấn đề quản lí hoạt động của tổ CM trong các trƣờng tiểu học đã đƣợc các nhà QLGD đề cập trong các công trình nghiên cứu khoa học của mình. Có thể nhắc tới các đề tài luận văn thạc sĩ nghiên cứu về biện pháp quản lý hoạt động tổ CM trong các trƣờng tiểu học nhƣ: - Nguyễn Thị Tâm (2007): Biện pháp quản lý tổ chuyên môn của hiệu trưởng các trường Tiểu học quận Hồng Bàng, thành phố Hải Phòng.[51] - Nguyễn Văn Thứ Các giải pháp nâng cao chất lượng tổ chuyên môn các trường Tiểu học của huyện Yên Định tỉnh Thanh Hoá (2009);[56] - Luận văn của Lê Đại Hành Một số biện pháp quản lý hoạt động của tổ chuyên môn ở các trường tiểu học thành phố Thanh Hoá (2010)[18]… Trong các đề tài trên, mỗi đề tài nghiên cứu về biện pháp quản lí hoạt động tổ CM của hiệu trƣởng trên một phạm vi, một thời gian khác nhau, đối tƣợng giáo viên và học sinh các cấp học khác nhau. Nhƣng chƣa có đề tài nào nghiên cứu về quản lí tổ chuyên môn theo hƣớng tăng cƣờng tự chủ và chịu trách nhiệm…. 1.2. Tự chủ và chịu trách nhiệm ở trƣờng tiểu học 1.2.1. Khái niệm tự chủ và chịu trách nhiệm 1.2.1.1. Tự chủ Theo từ điển Tiếng Việt: Tự chủ là tự điều hành, quản lí mọi công việc của mình, không bị ai chi phối. Đƣờng lối độc lập, tự chủ [65]. Đó là nghĩa của từ thông thƣờng ai cũng ngầm hiểu. Trong nhiều tài liệu thƣờng giải thích tự chủ là tự mình có quyền và có thể kiểm soát được những công việc của mình. Đó cũng là giải thích nghĩa của từ tiếng Anh – Autonomy. Tuy nhiên đó chƣa phải là khái niệm khoa học. 10 Cái gì cho phép ngƣời ta tự chủ và có quyền nhƣ vậy? Ngƣời ta thực hiện tự chủ trên những phƣơng diện nào? Bản chất của tự chủ là gì? Theo nghĩa thông thƣờng, chủ sở hữu cái nhà gọi là chủ nhân, khi đó cái nhà đƣợc ngƣời đó làm chủ. Khi là chủ nhân của chính mình, đó là tự chủ. Mình có một chủ nhân, chủ nhân đó là chính mình chứ không phải ngƣời khác. Làm chủ mình có nghĩa là gì? Có nghĩa là quản lí bản thân, hay tự quản. Tự quản thì không chỉ gồm kiểm soát mà còn nhiều thứ nữa. Trong luận văn này khái niệm tự chủ đƣợc xác định từ góc độ khoa học quản lí, nhƣ sau: tự chủ là năng lực tự quản lí của cá nhân hay tổ chức dựa trên tính độc lập tương đối của chủ thể đó và quan hệ của họ với những ràng buộc và chi phối khác từ bên ngoài, trong đó chính họ vừa là chủ thể vừa là đối tượng của quản lí. Trong khái niệm này, tính độc lập tƣơng đối đƣợc hiểu trên các phƣơng diện: tƣ tƣởng, trí tuệ, lập trƣờng, văn hóa, giá trị, đạo đức, hành vi và hành động thực tiễn. Nó thể hiện quyền tự quyết định về chính mình nhƣng quyền đó đƣợc đặt trong những liên hệ phụ thuộc khách quan chứ không tuyệt đối. Tính độc lập trong tự chủ là tƣơng đối. Những ràng buộc và chi phối từ bên ngoài cũng vậy, mang tính chất tƣơng đối. Ngƣời ta đã quyết tự sát thì không ai và cái gì ngăn cản đƣợc. Cũng nhƣ vậy, quyết biến mình thành vĩ nhân là quyền của cá nhân đó, nhƣng có thành vĩ nhân thực sự hay không lại phụ thuộc vào vô vàn điều kiện và chi phối khác từ xã hội. Nhƣng hạt nhân của tự chủ là năng lực của chính mình. Năng lực đó thể hiện trong phƣơng thức tự quản lí (mình quản lí mình), tức là tự hoạch định cuộc sống, tự tổ chức cuộc sống hay hoạt động, tự giám sát, tự định hƣớng (Self-directed), tự kiểm tra (tự kiểm soát- Self-controled), tự điều chỉnh (Selfregulated), tự thể hiện (Self-Realizationed), tự đánh giá (Self- evaluated), xét trong bối cảnh nhất định. 11 1.2.1.2. Chịu trách nhiệm Theo từ điển Tiếng Việt [65]: Tự chịu trách nhiệm: Điều phải làm, phải gánh vác hoặc phải nhận lấy về mình. Accountability là thuật ngữ nói về năng lực hay khả năng chịu trách nhiệm trƣớc nhiệm vụ mình đƣợc giao hoặc có liên quan. Điều 55 của Luật Giáo dục nƣớc ta qui định về Tự chịu trách nhiệm. Đó là một khái niệm hoàn toàn đồng nghĩa với Tính chịu trách nhiệm đƣợc đề cập trong luận văn này. Tuy nhiên thuật ngữ lại không đồng nhất và chệch sang nghĩa khác, có thể đƣợc hiểu là Chịu trách nhiệm về mình. Bởi vì tập quán tiếng Việt vẫn nói Tự đánh giá là mình đánh giá mình, Tự cao là mình đề cao mình, Tự ti là mình hạ thấp mình, Tự sát là mình giết mình v.v… cho nên nói Tự chịu trách nhiệm là cách nói gây lầm lẫn thành chịu trách nhiệm về mình. Trong khi đó Từ điển và Luật đều giải thích Tự chịu trách trách nhiệm chính là Chịu trách nhiệm. Nhƣng luận văn này vẫn hiểu cách nói Tự chịu trách nhiệm và khái niệm Chịu trách nhiệm là nhƣ nhau. Chịu trách nhiệm khẳng định trách nhiệm cá nhân (Self tức là cá nhân mình) trƣớc mọi việc mà mình làm và những ngƣời thuộc cấp làm, ngay cả sai lầm do điều kiện khách quan mang lại, ngay cả hậu quả không do mình gây ra. Ví dụ hiệu trƣởng phải chịu trách nhiệm cá nhân vì HS gặp nạn tại trƣờng mặc dù tai nạn đó không do hiệu trƣởng gây ra. Chịu trách nhiệm cá nhân nói về chịu trách nhiệm trong phạm vi những công việc và quan hệ do cá nhân đó lãnh đạo hay quản lí hoặc đƣợc giao phó. Chịu trách nhiệm còn có nghĩa rộng hơn, bao gồm cả trách nhiệm cá nhân lẫn trách nhiệm tập thể hay tổ chức. Khi đƣa tin sai sự thật, cả tòa báo phải chịu trách nhiệm tập thể, còn cá nhân thủ trƣởng và nhà báo đƣa tin sai phải chịu trách nhiệm cá nhân. Vì vậy có thể hiểu khái niệm Tính chịu trách nhiệm từ góc độ khoa học quản lí nhƣ sau: chịu trách nhiệm là tính sẵn sàng gánh vác hậu quả dù tốt hay xấu do hành động mà mình chủ trương, mình