Tài liệu Quá trình phát triển kinh tế xã hội đài loan (1949 1996)

MUC LUC Trang PHAN MÒ DAU 1 1. L^ do chpn de tài 1 2. Lich sir nghien ciJu và'n de 3 3. Pham vi nghien ciiu va nguón tài Uéu 7 3.1. Pham vi nghien ciiu 7 3.2. Nguón tài liéu 9 4. Phuong phàp nghién ciiu 10 5. Nhutig dóng góp cùa luàn àn 11 6. Bó'cuc luàn àn 12 PHAN NOI DUNG ChUOng 1; DAI L O A N : H O À N CÀNH DIA L t , LICH Sir, VÀN HOÀ VA 13 CHINH TRI 1.1. Hoàn cành dia ly 13 1.2. Hoàn cành lich sit 17 1.3. Hoàn cành vàn hoà 27 1.4. Hoàn cành chinh tri 30 Tiéu két chuomg 1. 37 ChtfOng 2: QUA T R Ì N H PHAT TRIÉN KINH TÉ DAI L O A N (I949 - 1996) 39 2.1. Khói phue va ón djnh kinh té': 1949 - 1952 39 2.2. Chién luoc xày dung kinh téhuóng nói: 1953 - 1962 47 2.3. Chién lugc xày dung kinh té huóng ngoai: 1963 - 1980 60 2.4. Phàt trién càc ngành ky thuàt cao 74 Tiéu két chuoìig 2. 89 Clmong 3: QUA TRÌNH PHAT TRIÉN XÀ HÒI DAI LOAN (1949 -1996) 91 3.1. Nhihig chinh sàch xày dung xa hói theo muc tiéu còng bang va Óndinh 91 3.2. Coi trong cóng tàc giào due 103 3.3. Tich euc thuc hién càc chinh sàch xà hòi va cài thién diéu kién sò'ng ciia nhàn dàn 115 Tiéu két chuang 3. 129 ChuQfng 4: NHAN XÉT VÉ QUA TRÌNH PHAT TRIÉN KINH TÉ - xÀ HÒI 131 DAI LOAN (1949 -1996) 4.1. Dành già chung ve thành tuu kinh té - xà hói Dai Loan 131 4.2. NhiJng nguyén nhàn thành còng cùa Dai Loan 134 4.3. Nhiìng han che va trién vong phàt trién cùa nén kinh té - xà hói Dai Loan 154 4.4. Mot so' kinh nghiem co thè tham khào dó'i vói Viet Nam 162 Tiéu két chuang 4. 172 PHAN KET LUAN Danh muc tài liéu tham khào PHAN PHU LUC Phu lue 1: NhiJng su kién quan trong trong lich su phàt trién cùa Dai Loan Phu lue 2: Càc chi so' phàt trién kinh té - xà hòi cùa Dai Loan 174 179 NHtJNG CHty VIÉT TAT TRONG LUAN ÀN Ch& viét tàt là -NXB Nhà xuà't bàn -KHXH Khoa hoc xà hói -CTQG Chinh tri quó'c già -NT Dai té (dcm vi tién té Dai Loan) -XK Xuà't kh^u -NK Nhàp kh^u -NN Nóng nghiép -CN Cóng nghiép - XNV & N Xi nghiép vùa va nhò -KCX Khu che xuà't -KCNTT Khu cóng nghé Tàn Trùc -KCN Khu cóng nghiép - CHND Trung Hoa Cóng hòa nhàn dàn Trung Hoa -THCS -ÉJ^à, DOG • Trung hoc ca so -PTTH Phó thóng trung hoc -THDN Trung hoc day nghé - H.muc Hang muc - N.liéu C-NN Nguyén liéu cóng nghiép va nóng nghiép - K . ngach Kim ngach -KHKT Khoa hoc ky thuàt -LD Lao dóng -BH . Bào hiém MÒDAU l.LYDOCHpNOÈTAI Nhìn trén bàn dò thè giói, dào Dai Loan chi là dà'u ehà'm nhò bé, nani trong vùng bién giàp phia nam lue dia Trung Quó'c. Là khu vuc co lich str hình thành tur nèn vàn minh lùa nuóc, truóc day, hàu hé't nguòi dàn Dai Loan só'ng dua vào nóng nghiép. Song, dièn tich dà't canh tàc trén dào lai eo hep, dia hình it thuàn I d cho còng viéc eà'y tróng, canh tàc. Dà thè, thién nhién cung khòng dành cho hòn dào này mot àn hué dac biét nào ve tài nguyén khoàng san, khién càc ngành san xuà't còng nghiép gap nhiéu khó khan, trò ngai. Sau Chién tranh thè giói thii hai, nèn kinh té - xà hói Dai Loan làm vào tình trang vó cùng rò'i ren, bé' tàc. San xuà't dình dòn, hàng hoà khan hiém, lam phàt nghiém trong; nan tham nhung, tiéu euc, tròm cap de nang lén xà hói. Thém vào dò, sau khi chinh quyén Tuòng Giói Thaeh tur Lue dia ròi ra dào vào thàng 12-1949, Dai Loan phài chiù thém siic ép khòng nhò ve quàn su, chinh tri va miic tàng dàn s6. Co thè nói, vào nhOng nam cuòi thàp ky 40, nén kinh té - xà hòi Dai Loan diing trUóc nguy ca suy thoài chua tijfng thà'y. Vày ma, chua day ba chue nam sau, thè giói kliòng khòi thàn phue truóc su bién dÓi lón lao cùa Dai Loan. Tìjf mot nén kinh té nóng nghiép tri tré, lae hàu. Dai Loan buóc vào hàng càc nuóc va khu vuc còng nghiép mói. Cùng vói Hàn Quò'c, Hong Kong va Xinhgapo, Dai Loan ducfc mènh danh là mot trong "bò'n con róng chàu A". Nhip dò tàng truang kinh té trung bình hàng nam trong thàp ky 50 là 8%; thàp ky 60 là 9,1%; thàp ky 70 là 10%; thàp ky 80 là 8,1% va tu: nam 1990-1996 là 6,3% [63,98]. Tir mot xa hói nghèo nàn, hòn loan, Dai Loan trò thành hòn dào 6n djnh vói mùfc thu nhàp bình quàn dàu nguói thuóe Ioai cao trén thè giói, tir 196 USD nam 1952 tàng lén 1.132 USD vào nam 1976 va dat 12.838 USD vào nam 1996 [27,46]. Horn thè. Dai Loan con là khu vuc vùa co tò'c dò tàng truòng kinh té tuong dó'i cao va 6n dinh, vùfa nhanh ehóng thu hep duac khoàng càch giàu nghèo dèn mot ty le khà ly tuòng: mùc thu nhàp trung bình cùa 20% ngUòi giàu co nhflft vói 20% ngUÒi nghèo nhà't ò Dai Loan hién nay là 5:1 (ty le dò là 15:1 vào nam 1950). Trong qua trình phàt trién. Dai Loan dà và'p phài rà't nhiéu gian nan, thù thaeh, nhung eiing gat hai duofc khòng it thành còng. Co thè nói, nhung nam 50 là khoàng thói gian Dai Loan phài làn tìm tìTng buóc de trành xa dàn bò vuc tham. Con hai thàp ky 60 va 70 lai duac eoi là thói ky "hoàng kim" cùa nén kinh tè Dai Loan. Tur thàp ky 80 dé'n nay, Dai Loan nhu mot nguòi truòng thành dan day kinh nghiém, viìng vàng buóc vào thói ky xày dung nén kinh té va xà hòi vàn minh, hién dai. Qua trình dò giùp Dai Loan tìm thà^y nhiéu lòi giài hay cho bài toàn hiém hòc là dua hòn dào dói nghèo, lae hàu này thoàt khòi khùng hoàng va khòng ngtmg phàt trién. Dàp so' cùa bài toàn do là mot nén còng nghiép hién dai, mot xà hói eó miJc song cao va tuofng dó'i dóng déu. Diéu dò dà va dang thu hùt su chù tàm cùa nhiéu hoc già va nhiéu nhà hoach djnh chinh sàch trén thè giói. Tuy phuang thiic giài bài toàn de di dèn dàp sÓ nói trén khòng hoàn toàn giò'ng nhau tai mói quó'c già hay khu vuc, nhung theo chung tòi, mot sé nuóc chàu A (nhà't là càc nuóc dang phàt trién) co dac diém tuong tu Dai Loan se eó thè tìm thà'y b day nhutig phuong phàp va càch di huu ich, nhung gai ma eó y nghla tham khào già tri. Vói Viét Nam, càu hòi làm thè nào de tién hành thàng lofi còng cuòc cóng nghiép hoà, hién dai hoà ò mot dà't nuóc ma hàu hé't so' dàn song dua vào nóng nghiép, lai là nén nóng nghiép nghèo nàn va lae hàu vàn luòn làm chung ta tran trò. Hién nay, Dang va Nhà nuóc ta dang tìm tòi, nghièn cùu càch di thich bop va hièu qua trong qua trình phà'n dàu vi muc tiéu dàn giàu, nuóc manh, xà hói còng bang, vàn minh thì Dai Loan duac xem là dÓi tuong tham khào tò't dó'i vói Viét Nam. Cung nhu Dai Loan, lich su Viet Nam là lich su cùa nén vàn minh lùa nuóc, cùng vàn hành kinh té bang buóc di ban dàu tir nóng nghiép. Ben canh dò, Viét Nam va Dai Loan con co nhiéu net tuang tu ve dac diém vàn hoà, tàp quàn sinh boat, diéu kién tu nhién... Hy vong viéc nghién cùu Dai Loan trén tién trình phàt trién kinh té va xà bòi se gai mò cho Viét Nam chung ta nhiJng suy nghT ve chién lirgfc xày dung kinh té trong tùng giai doan; ve mò hình xi nghiép còng nghiép; ve su phàt trién kinh té nòng nghiép, nóng thòn; ve con duòng hói nhàp quò'c tè; ve muc tiéu va bién phàp giài quyét càc và'n de xà bòi nhu còng àn viéc làm, thu nhàp va phue lai, khoàng càch giàu nghèo, vàn hoà giào due v.v... Dóng thói, viéc nghién ciìu va ly giài nhQng ì^ do khién Dai Loan con và'p vàp hay chua thành còng trong qua trình phàt trién sé góp phàn giùp Viét Nam co thè trành hoae han che' nhiing khièm khuyé't khòng dang eó. Ben canh dò, viéc phue dung lai bue tranh toàn cành ve Dai Loan con làm cho chung ta de hình dung va hiéu day dù han dó'i tàc kinh tè dang càn bop tàc va tranh thù. Vi vày, nghién cùu qua trình phàt trién kinh té - xà hói Dai Loan khòng chi co y nghla ve mat khoa hoc ma con co già trj thuc tién dó'i vói càc quò'c già va khu vuc dang trén duòng tìm tòi, thuc hién nhung buóc di ngàn va hiéu qua vi muc tiéu phón thinh, vàn minh. 2. L!CH SLf NGHIÉN CQU VAN DE Han hai thàp ky nay, Hàn Quó'c, Hong Kong, Xingapo va Dai Loan duac eoi nhu nhiJng diém sàng khòng thè khòng chù y. Tlié giói dành già su phàt trién cùa càc nuóc va khu vuc này bang cài tén *'NhQng nén kinh té thàn ky ò chàu A". Cùng vói "Ngói sao mói" Xingapo, "Hòn ngoc phuang Dóng" Hong Kong, "Ngon gió thàn" Hàn Quò'c, nén kinh tè Dai Loan duac ménh danh là "Ky tich" (Nguy Kiét, Ha Diéu. Bì quyét cdt cành cùa bdn con róng nhò chàu A. NXB Chinh tri Quò'c già, 1993). Nhiéu nam nay, tu nhiJng góc dò khàc nhau, hàng loat còng trình khoa hoc dà ra dòi nhàm tìm hièu, dành già ve con duòng phàt trién cùa Dai Loan trén moi ITnh vuc kinh té, xà hòi, lich su, vàn hoà, giào due, khoa hoc ky thuàt... Nhiéu cuò'n sàch làt lai nhij'ng trang su Dai Loan tu thòi hòn dào này là thuòc dia cùa de quò'c Ha Lan dé'n thòi bi nguòi Nhàt chié'm dóng tron mot phàn hai thè ky. Tiéu biéu là mot so' cóng trình nghién cùu cùa càc nhà su hoc Dai Loan nhu: Lich sii Dai Loan cùa Thfeh Già Làm do NXB Thuong Phong à'n hành vào nam 1985; Lich su phàt trién càn dgi Dai Loan cùa Hùa Cuc Dòn, ra mat cóng chung vào nàm 1996 tai NXB Tién Ve; Lich su hình thành va phàt trién Dai Loan cùa Truang Thàng Ngan, xuà't bàn tai Truòng dai hoc Khòng trung Dai Loan nàm 1996... Mot sÓ nhà nghién culi Dai lue cung tìm hièu khà sàu ve ITnh vuc này qua nhung còng trình tiéu biéu: Dai Loan duang dgi (Th^m Tuà'n chù bién, NXB An Huy, 1990); Dai Loan thdng su {2 tàp) (Lién Hoành do NXB Thuang vu - Bàc Kinh, 1996)... Càc và'n de vàn hoà, xà hói, giào due ò Dai Loan cung duac nhiéu hoc già quan tàm nghién cùu nhàm tìm thà'y nhùng thành tuu nói bàt nhà't cùa Dai Loan. Diéu dò dugc phàn ành trong nhiéu còng trình nghién cùu, so' liéu diéu tra xà hòi hoc ò Dai Loan, Dai lue va càc nuóc nhu Phàp, My, Hàn Quó'c, Nhàt Bàn... Trong dò phài ké tói mot so còng trình nhu: Làm The Ngoc. Bdn muai nàm giào due Dai Loan (1949-1989). NXB Bò vàn hoà Dai Loan, 1989; Ha Thanh Khàm. Giào due Dai Loan sau quang phue. NXB Phue Vàn, Cao Hùng, 1980; Ly Thành. Dinh vi Igi kinh nghiem Dai Loan: Chuang trình mdi trong chinh sàch lao ddng. NXB Thién ha vàn hoà Dai Loan, 1995; Chàu Thiém Thành. Diéu tra y kién dành già ve càc vdn de xd hai nàm 1995 do Quy thè ky 21 tién hành; Rene Dumont. Dai Loan cài già aia thành cdng (dich ti^ tié'ng Phàp). NXB KHXH (Viét Nam), 1991; Jon Woronoff. NhOng nén kinh té'Hhàn ky" à chàu A (sàch dich tu tié'ng Anh). NXB KHXH (Viét Nam), 1990... NhiJng cóng trình eó khò'i lugng lón nhà't, tàp trung nhà't vàn là càc cóng trình nghién cùu ve qua trình xày dung va phàt trién kinh té Dai Loan. Vi ràng day là llnh vuc gay hùng thù nhiéu nhà't khòng chi vói càc hoc già ma vói cà càc nhà hoach dinh chinh sàch cùa nhiéu quò'c già, khu vUc trén thè giói. Càc còng trình nghién cùu này hét sue da dang, phong phù, giùp nguòi doc eó thè tìm hiéu con duòng phàt trién kinh té Dai Loan mot càch toàn dién va day dù. Co nhiJng cuò'n sàch khài quàt hét sue cóng phu ve càc chinh sàch, bién phàp phàt trién kinh té Dai Loan qua càc thòi ky. Dién hình là: Cao Hy Quàn, Ly Thành (chù bién). Bdn muai nàm kinh nghiém Dai Loan (1949-1989). NXB Thién ha vàn hoà, 1989; Doan Tlitra Phàc. Nén kinh té Dai Loan sau chién tranh, NXB Nhàn gian, 1994; Ly Già Tuyén (chù bién). long quan kinh té Dai Loan. NXB kinh té tài chinh Bàc Kinh, 1995; Luang Quò'c Thu (chù bién). Chuyén luan ve qua trình phàt trién kinh té Dai Loan. NXB Thòi bào vàn hoà, 1994 va Jason C. Hu. NhCtng cudc càch mgng tham Igng d Dai Loan. NXB Chuang Hoa, 1994 v.v... Co còng trình di sàu nghién cùu tùng ITnh vuc kinh té riéng biét nhu còng nghiép (Vu Tòng Tién, Luu Khàc Tri. Qua trình phdt trién cdng nghiép Dai Loan. Vién nghién cùu kinh tè Trung uang, 1984); nóng nghiép (Ly Quò'c Dinh. Nén ndng nghiép hién dgi Dai Loan. NXB Dai hoc Dóng Nam, 1996); thuang nghiép (Liang, Kuo- Shu, Ching- ing Hou Liang. Chién lugc thuang mgi va chinh sàch ngogi lidi cùa Dai Loan. Xa Un- Hàn Quó'c, 1980); tài chinh (Tò'ng Vàn Buu. Qua trình phàt trién tài chinh tién te ò Dai Loan. NXB Hgp tàc kim khò', 1994)... Han thè, nhiéu tàc già con chuyén tìm hiéu mot so khfa canh rà't cu thè nhu cài càch nòng nghiép, nóng thòn; mò hình xi nghiép vùa va nhò; chién lugc thay thè nhàp kh^u; chién lugc huóng ve xuà't kh^u; chuyén dich ca eà'u va nàng cà'p ngành; qua trình xày dung khu che xuà't va khu còng nghiép; thu hùt dàu tu nuóc ngoài va dàu tu ra nuóc ngoài; quan he kinh tè hai bò; chinh sàch ngành nghé va còng nghé ky thuàt cao ò Dai Loan v.v... Trong qua trình nghién cùu, khòng it hoc già dà due rùt nhung nguyén nhàn dua Dai Loan dé'n thành còng, vi nhu hai tàc già Nguy Kiét, Ha Diéu dà phàn tich trong cuò'n Bi quyét cdt cành cùa bdn con róng nhò (sàch djch), NXB CTQG (Viét Nam), 1993. Nhiéu tàc già de càp dèn kinh nghiém co thè tham khào dugc ò Dai loan trong qua trình xày dung kinh té - xà hòi. Trong do phài kè dé'n hai cuò'n sàch tiéu biéu là Kitdì nghiém Dai Loan - Lich su kinh ré'(tàp 1) va Kinh nghiém Dai Loan - Vàn hoà xd lìdi (tàp 2) day 680 trang do Tò'ng Quang Vu bién tàp, xuà't bàn tai NXB Dóng dai dò thu, nàm 1993. Trong khi khàng djnh nhiJng thành tuu dàng khàm phue cùa Dai Loan, nhiéu tàc già cung di sàu phàn tich va chùng minh nhùng mat chua thành cóng, thàm ehi con rat han che ò Dai Loan. Tiéu biéu là cóng trình nghién cùu cùa mot hoc già nguòi Nhàt Bàn: Su phàt trién kinh té'Dai Loan: thành tUu va nliQng vdn de dugc dich sang tiéng Trung Quó'c, do truòng Dai hoc Ha Món xuà't bàn nàm 1996 hay cuò'n Dành già ve su phàt trién cùa Trung Hoa dàn qudc nhvtng nàm gdn day, day 485 trang cùa tàc già Thiéu Ngoc Danh, do NXB Uòng hoa xuà't bàn nàm 1990. Mot khia canh quan trong khàc dugc càc hoc già luòn luu tàm ly giài là trién vong phàt trién .cùa nén kinh té - xà bòi Dai Loan. Ngoài mot so' cóng trình chuyén luàn nhu cuò'n Dai Loan, nén kinh tésiéu toc va hùc tranh cho thè ky sau (sàch djch) cùa càc tàc già Tri Dién, Trièt Phu, Ho Hàn, NXB Chinh trj quó'c già, 1997, con eó khà nhiéu bài viét trén tap ehi, nhiéu chuang muc trong càc cóng trình ve Dai Loan. Nhìn chung, vói mot loat còng trình nghién cuti cùa càc nhà kinh té hoc, su hoc, xà bòi hoc, giào due hoc... cùa Dai Loan, Trung Quò'c dai lue, Nhàt Bàn, Hàn Quò'c, phuang Tày, nèn kinh té - xa bòi Dai Loan dugc hién thi mot càch khà toàn dién trén nhiéu ITnh vuc. Co thè hình dung dò là nhiJng bue tranh dugc càc tàc già thè hién tu nhiéu góc dò, vói nhiJng gam màu dàm nhat theo tùng chù de cu thè. Tuy nhién, chua thà'y co cóng trình nào he thò'ng hoà toàn bò qua trình phàt trién kinh té - xà bòi Dai Loan trong suò't chàng duòng tu nàm 1949 dé'n nàm 1996, theo càch tié'p càn tu góc dò lich su. Mot phàn bòi nhiJng thành tuu ruc ra cùa nén kinh té Dai Loan dà co sue thu hùt qua lón dòi vói càc nhà kinh tè hoc, càc nhà hoach dinh chinh sàch, thàm chi cà càc nhà su hoc. Mat khàc, nhu dà trình bay, bàn thàn càc cóng trình nghién cùu kinh tè cung di vào tùng khia canh, tùng và'n de khàc nhau, rà't it còng trình chuyén sàu ve Ijeh trình phàt trién kinh té Dai Loan va eó chàng cùng chi dùng lai vào nhiJng nàm cuò'i thàp ky 80, khi nén kinh té Dai Loan buóc sang thòi ky mói: nàng cà'p toàn dién càc ngành còng nghé ky thuàt lén tàm cao mói. Tuang tu nhu vày, càc còng trình nghién cùu ve xà bòi Dai Loan cung tàch ra thành nhung và'n de cu thè va Ijeh trình phàt trién cùa chùng cung chi dùng lai ò thòi diém Dai Loan tóng két 40 nàm xày dung va phàt trién (1949-1989). Viéc nghién cùu Dai Loan ò Viét Nam co thè nói là chua dàng ké, dù ràng nhiéu nàm nay, Viét Nam dang tich euc thuc d^y quan he hgp tàc kinh té thuang mai vói Dai Loan va trong chùng muc nào dò, mot so' chinh sàch, bién phàp xày dung kinh té - xà hòi cùa Dai Loan cung là diéu ggi mò, càn tham khào dó'i vói Viét Nam. Ngoài nhung cuò'n sàch dich tu tiéng nuóc ngoài, chi eó mot dòi còng trình nghièn cùu tuang dòi bé thò'ng ve càc và'n de kinh té. Dò là: Nguyén Huy Quy. Ky tich kinh té Dai Loan, NXB CTQG, 1995; Le Vàn Toàn... Kinh téNlCS Ddng A, kinh nghiém dai vai Viet Nam. NXB thò'ng ké, Ha nói, 1993; Pham Thài Quó'c. Kinh té Dai Loan: Tình hình va chinh sàch. NXB KHXH, 1997. Ben canh dò là nhung bài bào, tap chi, bào cào khoa hoc tìm hiéu ve Dai Loan, chù yèu vàn là nhung và'n de ve kinh té. Chàng han: Nhiing thàch thitc gay gat dia Dai Loan trén con dudng hién dgi hoà (Vàn Trong); Kinh nghiem Dai Loan trong cdng nghiép hoà va hién dgi hoà nén kitth té (Nguyén Huy Quy); Trang trgi ndng nghiép già dình quy md nhò òDài Loan (Nguyén Dién); Ngogi thuang Dai Loan: qua trình hình thành va phàt trién; Dai Loan dàu tu vào Viet Nam: qua trình va nhiing vdn de (Phùng Thj Hué)... 0 Viét Nam, chua thà'y eó cóng trình nào de càp mot càch he thò'ng càc mat kinh té va xà bòi Dai Loan trén tién trình lich su. Tuy nhién, nhOng còng trình nghién cùu nói trén, dù tu góc dò nào ciing déu eó tàc dung tham khào, ggi y, bó sung rà't phong phù va hiJu ich cho luàn àn. 3. PHAM VI NGHIÉN CÙU VA NGUÓN TÀI UÉU 3-1. Pham vi nghién cùru De tài Qua trình phàt trién kinh té - xd hai Dai Loan (1949 - 1996) dugc nghién cùu duói góc dò su hoc, khòng di sàu vào nhung khài niém kinh té hoc, cung nhu nhùng và'n de chinh tri, quàn su ò Dai Loan. Trong toàn bò he thò'ng chinh sàch va bien phàp xày dung, phàt trién kinh té - xà bòi cùa Dai Loan, luàn àn chi de càp dé'n nhung và'n de ca bàn, quan trong nhà't, eó tàc dung làm thay dói sàu sàc bò mat kinh té - xà hói Dai Loan. Ve thòi gian, sau Chién tranh thè giói thù hai. Dai Loan thoàt khòi che dò dò bò cùa nguòi Nhàt, chinh quyén Quó'c dàn dàng thuc su nàm quyén diéu hành chinh su ò Dai Loan tu thàng 10-1945. Nhung luàn àn chi tìm hièu càc và'n de kinh té - xà bòi Dai Loan ké tu nàm 1949, sau khi Tuòng Giói Thaeh tu Dai lue rùt quàn ra dào, thié't làp chinh quyén va thuc thi nhung chinh sàch, bién phàp cài càch kinh té - xà bòi tai day. Bòi tu day, bò mat kinh té - xà bòi Dai Loan mói thuc su eó nhung buóc chuyén bién càn bàn, di dàn vào thè ón djnh va khòng ngùng phàt trién. Nói dung nghién cùu cùa luàn àn dirng lai ò nàm 1996 vi hai ly do chù yèu sau day: Thù nhà't, bàt dàu tu nàm 1997, Dai Loan buóc vào thòi ky mói vói ké hoach xày dung kinh té - xà bòi "xuyèn thè ky" (1997-2006). Trong chuang trình phàt trién trung han (1997-2000) va dai han (1997-2006), Dai Loan chù truang nàng càp toàn dién dòi song kinh té, xà bòi, khoa hoc ky thuàt va giào due lén mot trình dò cao han hàn so vói nhung giai doan truóc. Dai Loan phàn dàu dé'n hé't kè hoach ''xuyén thè ky" sé tao dung dugc nhiJng ca sa vung vàng cho mot nén kinh té còng nghiép hién dai, dac biét trong ITnh vuc nàng cao trình dò còng nghé ky thuàt mói. Mat khàc, day sé là giai doan thuc hién manh me han chién lugc xày dung kinh tè theo phuang chàm: "tu do hoà, che dò hoà va quó'c tè hoà", trong dò bòi nhàp sàu ròng vào dòi sò'ng kinh té toàn càu là muc tiéu trong diém. Thù hai, luàn àn dùng ò nàm 1996 cung là de nhìn lai mò'i quan he kinh té', vàn hoà, dac biét là quan he dàu tu giùa Dai Loan va Viét Nam sau muòi nàm Viét Nam thuc hién chinh sàch dói mói va mò cùa cung nhu trong bòi cành Dai Loan thuc hién "Chinh sàch huóng Nam" tu nàm 1994 va chùng lai vào nàm 1996. Tu dò eó thè tìm thà'y diém manh, diém yèu cùng nhiJng và'n de càn khàc phue, hy vong dóng góp mot vài suy nghT ve bién phàp thùc d^y càc boat dòng giao luu kinh tè giua Viét Nam vói Dai Loan trong thòi gian tói, nhà't là trong diéu kién nén kinh té khu vuc va thè giói chua thoàt ra khòi cuòc khùng hoàng tài chinh nàng né bàt dàu tu giùa nàm 1997. 3.2. Nguon tài liéu Phàn lón tu liéu tham khào phue vu luàn àn là tu liéu bang tié'ng Trung Quò'c, bao góm còng trình nghièn cùu cùa càc hoc già Dai Loan, Trung Quò'c lue dia, Hong Kong; vàn bàn chinh thùc ve chù truang, chinh sàch, ké hoach xày dung va phàt trién kinh té - xà bòi cùa chinh quyén Dai Loan; vàn bàn phàp quy cùa Chinh phù nuóc CHND Trung Hoa ve mò'i giao liru quan he giu'a hai bò eo bién Dai Loan; so liéu thò'ng ké cùa "Vién hành chinh Trung uang" va càc ngành huu quan (ngàn hàng, bài quan, thué vu, Bò kinh té...) Dai Loan; so liéu thóng ké cùa Bò kinh tè va màu djch dói ngoai, Cuc hai quan nuóc CHND Trung Hoa; càc bài bào, tap chi, à'n phSm còng kliai cùa Dai Loan va CHND Trung Hoa v.v... Ben canh dò, luàn àn tham khào mot so' cóng trình cùa càc hoc già, càc nhà nghién cùu, bình luàn phuang Tày, trong dò eó nhirng tu liéu dà dugc dich sang tiéng Viet, eó tu liéu tàc già su dung true tié'p bang tiéng Anh. Mot nguón tu liéu quan trong khàc dugc tàc già chù y khai thàc trong qua trình viét luàn àn là nguón tu liéu bang tiéng Viét bao góm: càc còng trình khoa hoc, càc bài bào, tap chi cùa càc giào su, tién sT, càc nhà nghién cùu Viét Nam va nuóc ngoài (dà dugc djch sang tié'ng Viét) ve Dai Loan, Hong Kong, Hàn Quò'c, Xingapo, Nhàt bàn, Trung Quò'c, Dóng Nam A cùng mot so' nuóc, khu vuc khàc. Muc dich nhàm so sành con duòng phàt trién cùng nhùng mò'i quan he kinh té, vàn hoà, khoa hoc ky thuàt... giua Dai Loan vói càc nuóc va khu vuc nói trén; càc vàn bàn phàp quy cùa Chinh phù nuóc Còng hoà xà boi chù nghTa Viet Nam ve chù truang, chfnh sàch, ké hoach phàt trién kinh té', xà bòi, vàn hoà, giào due Viét nam, ve quan he kinh tè, chfnh tri ngoai giao, khoa hoc ky thuàt, ngoai thuang... giua Viet Nam vói càc nuóc va khu vuc, trong dò eó Dai Loan; còng trình nghién cùu cùa càc hoc già, càc nhà hoach dinh chinh sàch Viét Nam ve qua trình phàt trién, thành tuu, trién vong va nhung mat con han che cùa nén kinh té - xa bòi Viét Nam nhàm tìm ra nhung diém càn tham khào ò Dai Loan. Ngoài nhung nguón tu liéu nói trén, trong chuyén di nghién cùu 6 thàng (1996-1997) va chuyén di tham quan, khào sàt ngàn ngày vào hai nàm 1995 va 1999, tàc già con co djp tìm hièu trUe tié'p mot so boat dòng cu thè trong dòi song kinh té - xà bòi cùa Dai Loan. Diéu dò giùp tàc già vùa eó diéu kién bó sung, diéu chinh va xàc dinh dò tin cay cùa nguón tu liéu su dung trong luàn àn, vùa co nhiJng nhàn xét, dành già xàc thuc han ve tình hình phàt trién kinh té - xà bòi Dai Loan, Mac dù nhùng tài liéu ma tàc già tié'p càn con chua hoàn toàn day dù, song dò là nguón tài liéu dàng tin cày va tuang dói phong phù, dù ca sa de xày dung luàn àn. 4. PHUONG PHÀP NGHIÈN cOu Là luàn àn su hoc, phuang phàp lich su mac nhién dugc su dung nhu dòng mach chinh trong luàn àn nhàm néu bàt tién trình xày dung va phàt trién kinh té - xà bòi Dai Loan tu nàm 1949 dèn nàm 1996. Tu góc dò lich su, tàc già chù y dèn viéc phàn tich càc chinh sàch, bién phàp xày dung kinh té trong tùng giai doan cung nhu nhùng tién bò xà bòi trén mòi ehang duòng phàt trién cùa Dai Loan, Bang bé thóng su liéu dà dugc phàn tfch va dó'i chièu, luàn àn rùt ra nhùng nguyén nhàn thành còng, nhùng han che va trién vong phàt trién cùa nén kinh té - xà bòi Dai Loan. Cùng vói phuang phàp lich su, tàc già con su dung phuang pliàp so sành vói y djnh néu lén nhùng net khàc biét ca bàn giùa Dai Loan vói mot SÓ nuóc va khu vuc khàc (dac biét vói Hàn Quò'c) ve mò hình, phuang thùc, bién phàp xày dung kinh tè - xà bòi; nhùng net giò'ng va khàc nhau giua Dai Loan vói Viét Nam' de tìm thà'y nhùng ggi mò eó thè tham khào, vàn dung tu kinh nghiém Dai Loan cùng nhu trành nhùng sai sót hay khiém khuyét ma Dai Loan và'p phài. Ben canh dò, luàn àn cùng chù trong dèn 10 phuang phàp thò'ng ké nhàm khàc sàu va làm ró han nhùng thành tuu phàt trién kinh té' - xà bòi cùa Dai Loan qua tùng giai doan. 5. NHUNG DÓNG GÓP CÙA LUAN AN 5.1. Tu nhùng nguÓn tài liéu phong phù va tuang dòi day dù, lai chù yèu dugc khai thàc tu nguyén bàn tié'ng Trung Quò'c, luàn àn nhàm he thò'ng hoà toàn bò qua trình xày dung va phàt trién kinh tè - xà bòi Dai Loan tu nàm 1949 dé'n nàm 1996. Dóng thòi, dua trén nhung cu liéu dàng tin cày, tàc già con néu bàt nhùng chinh sàch, bién phàp va su kién quan trong khién nén kinh té - xà bòi Dai Loan eó su bién dói lón va sàu sàc, tu dò làm rò net han bue tranh toàn cành ve Dai Loan. 5.2. Trén ca so tìm hiéu, dành già nhùng thành tuu va han che trong qua trình phàt trién cùa Dai Loan, tàc già luàn àn néu y kién phàn tich nguyén nhàn thành còng va chua thành còng cùa nén kinh té - xà bòi Dai Loan; néu nhiJng suy nghT, du doàn ban dàu ve trién vong phàt trién cùa Dai Loan. 5.3. Xuà't phàt tu thuc tién va nhu càu xày dung kinh té - xà bòi cùa Viét nam, tàc già néu nhùng suy nghT ban dàu ve càc và'n de ma Viét Nam eó thè tham khào tu kinh nghiem Dai Loan. Ben canh dò, luàn àn cung mò tà tuang dói ky mot so dac diém, tình hình dàu tu cùa Dai Loan ra nuóc ngoài nói chung, ò Viét nam nói riéng nhàm giùp Viet Nam hièu rò han dói tàc dàu tu trong diém cùa minh, tu dò eó bién phàp cài thién va thùc ddy manh me han quan bé hgp tàc dàu tu vói Dai Loan. 5.4. Luàn àn cung cà'p nguón tu liéu tuang dói phong phù, tin cày ve Dai Loan dugc khai thàc tu "Tliu vién trung uang", tu thu vién càc truòng dai hoc, vién nghién cùu, tu bào chi, tu càc vàn bàn chinh thùc cùa Dai Loan va tu nhùng diéu tai nghe màt thà'y, tu nhùng y kié'n trao dói true tié'p vói càc hoc già, càc nhà làm chfnh sàch Dai Loan... Dò là diéu bÓ ich trong hoàn cành Viét Nam con khà thiéu thón tu liéu va thóng tin ve Dai Loan. 11 6. BO CUC LUÀN AN Ngoài phàn mò dàu, két luàn, danh muc lai liéu tham khào va phu lue (dai 40 trang vói 29 biéu bang), luàn àn dai 178 trang, chia làm 4 chuang: Chuang 1: Dai Loan: Hoàn cành dja ly, lich su, vàn hoà va chfnh tri. Chuang 2: Qua trình phàt trién kinh te Dai Loan (1949 - 1996). Chuang 3: Qua trình phàt trién xà hòi Dai Loan (1949 - 1996). Chuang 4: Nhàn xét ve qua trình phàt trién kinh tè' - xà hòi Dai Loan (1949- 1996). 12 CHaONG1 DAI LOAN: HOÀN CANH DIA LY, LICH SUf, VÀN HOÀ VA CHÌNH TRI 1.1. HOÀN CÀNH OJALY Dac diém dia kinh: Dai Loan là tén goi chung cùa vùng lành thó bao góm 86 hòn dào lón nhò khàc nhau thuòc vùng bién phia dòng nam Trung Quò'c, tóng dién tich khoàng 36.000 km^. Trong tàp hgp càc chuói dào dò, dào Dai Loan eó dién tich lón han cà: 35.873 km^, nàm vào vi tri giùa 119 dò 18'03"- 124 dò 34'30" kinh dòng va 21 dò 45'25"- 25 dò 56'30" vi bàc [36,1]. Phfa dòng dào nhìn ra Tliài Bình Duang, phia tày dó'i dién vói tinli Phùc Kién qua eo bién Dai Loan (chò gàn nhà't là 130 km). Phfa nam càch Philippin chùng 350 km. Phfa bàc giàp bién Dòng Trung Quò'c, càch Nhàt Bàn khoàng 1.070 km [36,2]. Dào Dai Loan giò'ng hình chiéc là cày vói nhùng day nùi cao chay doc tu bàc dé'n nam, dai khoàng 394 km, chia dào thành hai vùng dóng bang ven bién; khoàng càch hai mién dòng tày cùa dào ròng chùng 144 km. Dai Loan ehi eó 2/5 dién tich dà't dai eó khà nàng canh tàc thuàn Igi, con lai \a dói nùi vói dò cao tu 250 m trò lén, cao nhà't là nggn nùi Ngoc San: 3.952m [36,2]. Bò bién Dai Loan dai chùng 1.239,6 km [53,4], tuang dó'i thàng va bang pbàng, nhiéu doan chay men theo càc trién nùi vói nhùng bài càt dai va ròng. Song bó Dai Loan tuang dói nhiéu, trù lugng phù sa klià lón, thuàn Igi cho viéc tróng nhùng Ioai cày Ua phù sa nhu chuói, cam quft, ngò, bi... Tuy nhién, song ngòi Dai Loan da phàn ngàn, long song dÓc, nuóc can kiét vào mùa khò, chày xièt vào mùa mua, gay khó khan cho tàu bè qua lai trén song. Dai Loan là khu vuc rat khan hiém tài nguyén khoàng san. Hién co khoàng 200 Ioai khoàng san dugc thàm dò khai thàc, nhung tru lugng da phàn rà't thà'p. Than là Ioai khoàng san eó trù lugng lón han cà thì chat 13 lugng lai khòng cao [37,5]. Vi thè, Dai Loan phài nhàp bau nhu toàn bò nguyén liéu va nhién liéu dùng trong san xuà't. Ngoài hòn dào lón nhà't, giù vj tri quan trong là Dai Loan, khu vuc này con eó mot vài quàn dào va nhiéu dào nhò khàc nhu quàn dào Bành Ho, Kim Món, Ma Tó bay dào Lue, Lan Dù, Diéu Ngu... Dac diém khi hàu: Dai Loan nàng nóng, mua nhiéu, thuòng eó bào lón va hay dóng dà't. Mién bàc chiù ành huòng khf hàu càn nhiét dói, mién nam là khi bau nhiét dói gió mùa. Ò Dai Loan cùng eó bò'n mùa xuàn, ha, thu, dòng gò'i tié'p nhau, nhung ro net nhà't vàn là hai mùa nóng va rét. Mùa nóng kéo dai tu thàng 4 dé'n thàng 10, nhiét dò trung bình ò mién bàc khoàng 22 dò, lue nóng nhà't (thàng7) lén tói 28 -29 dò; nhiét dò trung bình ò mién nam là 24 dò, lue nóng nhà't cùng co thè lén tói trén 30 dò. Mùa rét thuòng bàt dàu vào thàngll hàng nàm va à'm trò lai vào thàng 4 nàm sau, thàng giéng va thàng hai là hai thàng lanh nhà't [52,220]. Lugng mua trung bình ò Dai Loan khà cao, khoàng 2.580 mm. Noi nhàn dugc lugng mua cao nhà't là vùng Hòa Tliiéu Liéu ò mién bàc vói mùc nuóc trung bình 6.700mm, noi co lugng mua thàp nhà't là bình nguyén Già Nam va quàn dào Bành Ho (khòng tói LOOOmm). Do eó nhùng day nùi cao chay dai tu bàc chi nam dò'c thàng xuò'ng hai man dòng tày nén vói luu lugng nuóc mua lón chày manh tu trén cao xuóng dà tao cho Dai Loan mot nguón thùy lire dàng ké. Di kèm vói lugng mua lón là nhùng dgt gió mùa gàn nhu kéo dai quanh nàm ò Dai Loan (gió mùa dòng bàc lanh va kliò ve mùa dòng va gió tày nam oi nóng ve mùa ha). Thàng 7 va thàng 8 hàng nàm thuòng co nhiéu dgt gió manh, bào lón, mua to gay thiét hai khòng nhò dé'n mùa màng, Tuy nhién, eó lue nhò nhùng dgt bào nhe ma dóng rugng, nùi rùng Dai Loan lai nhàn dugc mot lugng mUa quy già sau thòi ky han hàn kéo dai. Mot dac diém càn nói tói nùa là ò Dai Loan thuòng hay x^y ra càc vu dòng dà't, tuy lt vu gay thiét hai nghiém trong dé'n ngu'òi va cùa nhu Nhàt Bàn, nhung nò 14 cùng trò thành yèu to' khòng thuàn Igi. Mac dù vày, khf bau Dai Loan nhìn chung vàn dugc eoi là tuang dó'i òn hoà, thém vào dò là nhùng dòng hai luu à'm àp dà tao diéu kién thuàn Igi cho cày trai sinh sòi này nò. Vi thè, dù phàn lón dién tich dà't dai là dói nùi, song cày coi trén dào vàn gàn nhu quanh nàm xanh tòt. Dac diém dàn cu: Tlieo két qua nghién cùu cùa càc nhà su hoc tliì "thó dàn Dai Loan" bao góm hai toc nguòi Cao San (sò'ng ò vùng nùi cao) va Bình Phó (cu trù chù yèu ò vùng ven bién). Càn cu vào su khàc nhau ve ngòn ngù, phong tue tàp quàn, nguòi ta chia thó dàn Dai Loan thành nhiéu dàn toc: Thài Nhà, Trai Ha, BÓ Nòng, Tao, Lo Khài, Bi Nam, A My, Nhà My...[7,9]. Thòi ky thò'ng tri Dai Loan, nguòi Ha Lan thuc hién chfnh sàch phù du nguòi Hàn tu Dai lue ra khai khan dà't canh tàc va day nguòi bàn dia càch tróng trot, chàm bón càc Ioai cày nòng nghiép. Két qua cùa chfnh sàch dò cùng vói nhùng dgt thién tai dù dòi hoành hành càc mién dà't Dai lue, dac biét là dgt han hàn kéo dai tàn phà mùa màng xày ra ò tinh Phùc Kién vào nàm 1630 dà tao nén nhùng luóng di dàn lón, tuang dói lién tue tu Dai lue dé'n Dai Loan. Tinh dé'n nàm 1661 dà eó tói 34 ngàn nguòi tu Dai lue dèn sinh sò'ng ò Dai Loan [29,29]. Dàn di cu thòi ky này chù yèu là nguòi Hàn thuòc hai tinb Phùc Kién va Quàng Dòng, dé'n song xen ké vói nguòi bàn xù. Vói SÓ lugng ft òi va lae hàu han, dàn toc Cao San va Bình Phó dàn dàn bi Hàn hoà, song theo phong tue tàp quàn va sàc thài vàn hoà cùa nguòi Hàn. Tu nàm 1949, qué buang cùa nguòi Dai Loan hàu nhu ò khàp càc vùng lue dia Trung Quò'c, bòi sau cuòc nói chién, Quò'c dàn dàng dem theo lue lugng quàn dòi cùng già quyén cùa ho tu càc vùng lue dia rùt ra Dai Loan làp nghiép. Theo thò'ng ké, nàm 1905, so dàn trén toàn lành thó Dai Loan mói chi eó 3 triéu nguòi. Nàm 1941, con so dò tàng lén gà'p dòi: 6 triéu. Tu nàm 1949, dàn so trén vùng dào nhò bé này ngày mot tàng nhanh, nàm 1952: 8,128 triéu nguòi, nàm 1960: 10,792 triéu, nàm 1970: 14,676 triéu, nàm 1980: 17,8, nàm 1990: 20,3 triéu va nàm 1996: 21,683 triéu ngtròi [26,20]. 15 Màt dò dàn cu Dai Loan thuòc Ioai cao trén thè giói, lai phàn bó rà't khòng déu. Theo tinh toàn nàm 1991, màt dò dàn cu là 571 nguòi/ km^ ( màt dò trén dà't canh tàc con cao han: 2.324 nguòi/ km^). Phàn dòng cu trù ò mién tày, tàp trung chù yèu tai mot so thành phó lón nhu Dai bàc: 10.000 nguòi/ km^ Cao Hùng: 9.091 nguòi/ km^ Dai Nam: 3.926 nguòi/ k m l Dàn cu mién duyén bài phfa dòng thua thót han, co nai chua tói 80 nguòi/ km^ nhu buyén Hoa Lién: 76 nguòi/ km^ huyén Dai Dòng: 73 nguòi/ km^ [38,4]. Té chùc hành chinh: Dai Loan hién co 2 thành phÓ true thuòc "Vién hành chfnh" là Dai Bàc va Cao Hùng; 5 thành phó true thuòc tinh là Dai Trung, Dai Nam, Ca Long, Tàn Trùc va Già Nghia; 16 huyén là Dai Bàc, Nghi Lan, Dào Vién, Tàn Trùc, Miéu Làt, Dai Trung, Chuang Hóa, Nam Dàu, Vàn Làm-, Già NghTa, Dai Nam, Cao Hùng, Bình Dòng, Dai Dòng, Hoa Lién va Bành Ho. Thành phÓ Dai Bàc ròng chùng 272 km2, dàn sÓ 2,71 triéu nguòi (theo thò'ng ké nàm 1991), là trung tàm kinh tè, chfnh trj, vàn hoà, giào due cùa Dai Loan. Cao Hùng là thành phó càng lón nhà't, va là thành phó lón thù hai cùa Dai Loan, dién tfch 114 km^, dàn so 1,39 triéu nguòi (thò'ng ké nàm 1991), nàm ò phfa tày nam dào Dai Loan. Ngoài hai thành phó lón nói trén, con co nhiéu thành phó khàc eó vai trò khà quan trong trong qua trình phàt trién kinh tè - xà bòi cùa Dai Loan. Dò là "thành phó vàn hoà" Dai Trung, thành phó bién Ca Long, thành phÓ khoa hoc còng nghé hién dai Tàn Trùc... Diéu dàng nói là, tuy dja hình khòng hoàn toàn thuàn Igi cho càc ngành san xuà't nòng nghiép va còng nghiép, song vi thè bién dào lai là yèu tó rà't quan trong dói vói su phàt trién manh me cùa ngành ngoai thuang, góp phàn tao nén mot mò hình kinh tè dac thù cùa Dai Loan: mò hình huóng ngoai. Ngay tu thèky 16, Dai Loan dà som là noi bòi tu nhiéu mò'i giao lim buon bàn cùa càc thuang già dé'n tu Trung Quò'c dai lue, Nhàt Bàn, Au Dò va mot so nuóc phuang Tày. Vài thàp ky nay, nhà't là trong bòi cành 16 bòi nhàp sàu ròng cùa nén kinh té thè giói, vj tri dia ly lai càng eó y nghla lón lao truóc muc tiéu "quò'c té hoà" cùa Dai Loan. Dai Loan dà tàn dung va phàt huy tuang dói biéu qua vi thè cùa minh, dua ngoai thuang trò thành ngànli ti trong diém duy tri mùc tàng truòng kinh té' cao va tàng nhanh nguón du trù ngoai té. Qua thàt, dù eó nhiéu khó khan, thiéu thòn ve tài nguyén thién nhién, song Dai Loan dà dugc bù dàp lai bang vj tri hé't sue thuàn Igi cho nhùng ké hoach phàt trién mot nén kinh té ròng mò ra thè giói ben ngoài. 1,2. HOÀN CÀNH UCHSlf Là hòn dào nhò bé, nàm giùa bién cà ménh mòng, song Dai Loan cùng tùng trai qua khòng it thàng tram trong Ijeh su. Theo thu tich Trung Quò'c, Dai Loan thòi co dai dà là lành thó thuòc de che Trung Hoa. Vào nhùng nàm dàu thè' ky 16, càc nuóc de quò'c phuang Tày dà coi Dòng A là vùng dà't day hàp dàn va bàt dàu mò ròng boat dóng thàm dò, khai thàc thi truòng ò day. Han mot nghìn nàm ké tu sau thè ky thù nhà't truóc còng nguyén, ta song va ta lua Trung Quò'c dà dugc vàn chuyén vói khò'i lugng lón sang tiéu thu ò chàu Au. Con duòng buon bàn ta lua nói tiéng eó xua này cùng là con duòng giao thóng quan trong giùa phuang Dòng va phuang Tày thòi eó dai [3,39]. Dai Loan truóc thòi k^ Nhàt chiem Trén lo trình thàm dò thuòc dia, nàm 1543, nguòi Bó Dào Nha phàt hién ra dào Dai Loan va ggi nò vói cài tén day thién cam: "hòn dào dep tuyét vói" (Ihla Fozmosa) [31,8]. Chiém ngUòng va dat tén, nhung nguòi Bó Dào Nha khòng dat ebàn lén chié'm ITnh Dai Loan. Tuy nhién, bàt dàu tu thè ky 17, lich su Dai Loan phài chùng kié'n mot chàng duòng dai chinh phat va dò ho cùa càc thè lue nuóc ngoài, bàt dàu tu de quò'c Ha Lan. Nàm 1581, sau khi tàch khòi de che Tày Ban Nha, Ha Lan làp tue hgp tàc vói Anh quò'c tién hành càc boat dòng buon bàn trén bién, tham già thàm dò, khai thàc vùng dà't chàu A nhiéu tiém nàng bi ^n. Vói mtic dich mò róng han nùa còng viéc buon bàn va xàc làp vj trf cùa minh tai càc thi truòng Dòng A, nàm 1603, de quò'c Ha Lan tién quàn vào Bành Ho vói y I tvj ^^o•:: cvnc '-.'^- Ì- \ ;r.-.i ; 17 }I^U/ UUf^