Tài liệu Phương pháp sử dụng phần mềm dạy học theo hướng tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học chương dao động cơ học vật lý 12 thpt

3 LỜI CẢM ƠN Tác giả luận văn xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Vũ Trọng Rỹ đã tận tình hướng dẫn, động viên, giúp đỡ tác giả trong suốt thời gian nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới Ban giám hiệu và các thày, cô đồng nghiệp trong tổ Vật lý – Kỹ thuật công nghiệp trường THPT Phương Sơn đã tận tình giúp đỡ, góp ý cho tác giả trong thời gian nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Cuối cùng, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn đối với gia đình, bạn bè, những người đã giúp đỡ, động viên tác giả trong thời gian nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Tác giả 4 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả trong luận văn là trung thực, khách quan và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ một công trình khoa học nào khác. Tác giả Nguyễn Văn Hởi 5 MỤC LỤC Trang DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................... 8 DANH MỤC CÁC BẢNG.................................................................................... 9 DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ ............................................................................ 10 MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 12 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA PHƯƠNG PHÁP SỬ DỤNG PHẦN MỀM DẠY HỌC THEO HƯỚNG TÍCH CỰC HOÁ HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC CỦA HỌC SINH TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG “ DAO ĐỘNG CƠ HỌC” VẬT LÝ 12 THPT ................................................... 17 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ................................................................... 17 1.2. Hoạt động nhận thức và dạy học phát huy tính tích cực hoạt động nhận thức của học sinh .............................................................................. 19 1.2.1. Khái niệm hoạt động nhận thức và tính tích cực hoạt động nhận thức của học sinh .............................................................................. 19 1.2.2. Những biểu hiện của tính tích cực hoạt động nhận thức của học sinh .................................................................................................... 21 1.2.3. Biện pháp phát huy tính tích cực hoạt động nhận thức của học sinh .................................................................................................... 22 1.3. Những vấn đề chung về phần mềm sử dụng trong dạy học Vật lý ........... 24 1.3.1. Khái niệm phần mềm dạy học .......................................................... 24 1.3.2. Vai trò của phần mềm trong dạy học ................................................ 25 1.3.3. Những khả năng hỗ trợ của các phần mềm trong dạy học Vật lý .... 26 1.3.4. Những yêu cầu sư phạm đối với phần mềm sử dụng trong dạy học Vật lý .......................................................................................... 39 6 1.4. Tổ chức hoạt động nhận thức trong dạy học Vật lý.................................. 41 1.5. Kết luận chương 1 ..................................................................................... 46 CHƯƠNG 2: PHƯƠNG PHÁP SỬ DỤNG PHẦN MỀM DẠY HỌC THEO HƯỚNG TÍCH CỰC HÓA HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC CỦA HỌC SINH .......................................................................................................... 48 2.1. Phân tích nội dung chương “ Dao động cơ học” (Vật lý 12 – SGK Nâng cao) ................................................................................................ 48 2.2. Thực trạng sử dụng phần mềm dạy học môn Vật lý ở các trường THPT hiện nay ........................................................................................ 49 2.2.1. Khái quát điều tra khảo sát thực tế.......................................................... 49 2.2.1.1. Mục đích điều tra khảo sát .......................................................... 49 2.2.1.2. Nội dung điều tra khảo sát .......................................................... 50 2.2.1.3. Đối tượng và địa bàn điều tra khảo sát ....................................... 50 2.2.1.4. Phương pháp điều tra khảo sát.................................................... 50 2.2.2. Kết quả điều tra khảo sát......................................................................... 51 2.2.2.1. Về thực trạng cơ sở vật chất ....................................................... 51 2.2.2.2. Về thực trạng sử dụng phần mềm dạy học ................................. 51 2.2.2.3. Về tính cấp thiết của việc sử dụng phần mềm dạy học .............. 53 2.3. Phương pháp sử dụng phần mềm dạy học theo hướng tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh ........................................................... 53 2.3.1. Nguyên tắc chung khi sử dụng phần mềm dạy học ................................ 53 2.3.2. Sử dụng phần mềm dạy học trong pha đề xuất vấn đề ........................... 54 2.3.3. Sử dụng phần mềm dạy học trong pha khảo sát lý thuyết hoặc thực nghiệm............................................................................................. 56 2.3.4. Sử dụng phần mềm dạy học trong pha kiểm tra, vận dụng kết quả........ 59 7 2.4. Thiết kế tiến trình dạy học một số bài trong chương “ Dao động cơ học” có sử dụng phần mềm dạy học theo hướng tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh ................................................................... 63 2.4.1. Tiến trình dạy học bài “ Dao động điều hoà” (Tiết 1) ............................ 63 2.4.2. Tiến trình dạy học bài “Con lắc đơn. Con lắc Vật lý” (Tiết 1)............... 69 2.4.3. Tiến trình dạy học bài “ Dao động tắt dần và dao động duy trì” ............ 74 2.5. Kết luận chương 2 ................................................................................... 80 CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ....................................................... 82 3.1. Mục đích và đối tượng của thực nghiệm sư phạm. .................................... 82 3.1.1. Mục đích của thực nghiệm sư phạm ................................................... 82 3.1.2. Đối tượng của thực nghiệm sư phạm .................................................. 82 3.2. Nội dung và phương pháp thực nghiệm sư phạm ...................................... 84 3.2.1. Nội dung thực nghiệm sư phạm .......................................................... 84 3.2.2. Phương pháp thực nghiệm sư phạm ................................................... 85 3.3. Kết quả và xử lý kết quả thực nghiệm ....................................................... 86 3.3.1. Kết quả thực nghiệm sư phạm ............................................................ 86 3.3.2. Xử lý kết quả thực nghiệm sư phạm ................................................... 91 3.4. Đánh giá thực nghiệm sư phạm ................................................................. 94 3.5. Kết luận chương 3 ...................................................................................... 94 KẾT LUẬN ......................................................................................................... 96 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 98 PHỤ LỤC .......................................................................................................... 103 8 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT 1 CNTT Công nghệ thông tin 2 ĐC Đối chứng 3 GD&ĐT Giáo dục và Đào tạo 4 GV Giáo viên 5 HS Học sinh 6 MVT Máy vi tính 7 PMDH Phần mềm dạy học 8 PPDH Phương pháp dạy học 9 SGK Sách giáo khoa 10 THPT Trung học phổ thông 11 TN Thực nghiệm 9 DANH MỤC CÁC BẢNG STT Bảng Nội dung Trang 1 2.1 Thực trạng cơ sở vật chất. 49 2 2.2 Thực trạng sử dụng PMDH 50 3 2.3 Tính cấp thiết của việc sử dụng PMDH 51 4 3.1 Phân phối tần số HS theo điểm trung bình cả năm 80 5 3.2 Thái độ tích cực xung phong phát biểu ý kiến 84 6 3.3 Thái độ chú ý nghe giảng trên lớp 86 7 3.4 Thái độ tự giác ghi chép bài đầy đủ 87 8 3.5 Thái độ chủ động vận dụng kiến thức giải quyết vấn 88 đề 9 3.6 Phân bố số HS theo các điểm Xi của các bài kiểm tra 89 trong đợt TN 10 3.7 Bảng các tham số thống kê của các lần kiểm tra 91 10 DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ STT Hình Nội dung Trang 1 1.1 Mô phỏng sự biến đổi của i và u của dòng điện xoay 26 chiều. 2 1.2 Mô phỏng từ trường quay trong động cơ không đồng 26 bộ ba pha. 3 1.3 Mô phỏng về quan hệ giữa vận tốc chuyển động nhiệt 26 của phân tử chất lỏng với nhiệt độ. 4 1.4 Mô phỏng về sự biến đổi số đường cảm ứng từ qua 26 tiết diện khung dây dẫn kín. 5 1.5 Đồ thị x, v, a 29 6 1.6 Đồ thị khi thay đổi độ cứng lò xo. 30 7 1.7 Thiết bị thí nghiệm với đệm khí được ghép nối với 32 máy vi tính 8 1.8 Hình ảnh dao động con lắc lò xo 34 9 1.9 Bảng số liệu x, v theo t. 35 10 1.10 Đồ thị x – t được vẽ nhờ phần mềm phân tích video 35 11 1.11 Đồ thị x – t lý thuyết (đường liền nét) 36 và TN (đường chấm chấm) chưa trùng nhau 12 1.12 Đồ thị x – t lý thuyết (đường liền nét) 37 và TN (đường chấm chấm) trùng nhau 13 1.13 Chu trình sáng tạo khoa học của Razumovski 39 11 14 1.14 Dạng khái quát của sơ đồ mô phỏng tiến trình 42 khoa học giải quyết vấn đề khi đề xuất một kiến thức cụ thể. 15 1.15 Dạng khái quát của sơ đồ mô phỏng tiến trình khoa 43 học giải quyết vấn đề khi kiểm nghiệm hoặc ứng dụng một kiến thức cụ thể 16 2.1 Chuyển động của con lắc từ M đến O. 53 17 2.2 Thí nghiệm khảo sát sự phụ thuộc của thời gian dao 56 động tắt dần vào tần số và biên độ ban đầu của dao động 18 2.3 Sự phụ thuộc của thời gian dao động tắt dần vào tần 56 số dao động 19 2.4 Sự phụ thuộc của thời gian dao động tắt dần vào biên 57 độ ban đầu của dao động dao động 2.5 Xác định T khi g=9,81m/s2 59 21 2.6 Xác định T khi g=5,83m/s2. 60 22 2.7 Xác định T khi g=20,12m/s2 60 20 12 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong nghị quyết Trung ương 2 khoá VIII đã nhấn mạnh “ Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục và đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tư duy sáng tạo của người học, từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và phương tiện hiện đại vào quá trình dạy học”, trong Luật giáo dục (2005) cũng chỉ rõ: “ Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tự giác, tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh”, chỉ thị số 55/2008/CT- BGDĐT của Bộ GD&ĐT cũng yêu cầu: “Năm học 2008-2009 được chọn là “Năm học đẩy mạnh ứng dụng CNTT…”, tạo bước đột phá về ứng dụng CNTT trong giáo dục và tạo tiền đề phát triển ứng dụng CNTT trong những năm tiếp theo”. Thực hiện sự chỉ đạo này ngành Giáo dục đã và đang thực hiện việc đổi mới rất mạnh mẽ về nội dung và PPDH ở cấp trung học phổ thông. Quá trình đổi mới được tiến hành rộng khắp trong cả nước từ năm học 2006 – 2007, đến năm học 2008 – 2009 này là bước sang năm thứ 3 của quá trình đổi mới chương trình giáo dục THPT và là năm đầu tiên đối với chương trình Vật lý 12 THPT. Đổi mới PPDH theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận thức tự chủ, sáng tạo của học sinh là một nhiệm vụ quan trọng nhằm rèn luyện cho học sinh năng lực tư duy, năng lực nhận thức, năng lực giải quyết vấn đề. Vì vậy, quá trình dạy học phải là quá trình tổ chức hoạt động nhận thức tự chủ, sáng tạo của học sinh. Để phát huy được tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh cần rất nhiều yếu tố, trong đó một yếu tố rất quan trọng là sử dụng các phương tiện dạy học phù hợp với đặc trưng từng môn học, đặc điểm đối tượng học sinh, điều kiện của từng lớp học. 13 Đối với môn học Vật lý có nhiều phương pháp, phương tiện dạy học có thể phát huy được tính tích cực trong hoạt động nhận thức tự chủ, sáng tạo của học sinh. Trong đó có thể kể đến việc sử dụng các phần mềm dạy học nhằm tạo ra các thí nghiệm ảo, mô phỏng, phân tích các hiện tượng Vật lý khó quan sát như: quá trình vi mô, quá trình vĩ mô, quá trình quá nhanh, quá trình quá chậm, từ đó học sinh có thể tự phát hiện và giải quyết được các vấn đề dưới sự tổ chức, định hướng hành động của giáo viên. Tuy nhiên, việc sử dụng các phần mềm này như thế nào thì phát huy được tính tích cực nhận thức của học sinh là vấn đề cần được quan tâm nghiên cứu. Trong chương trình Vật lý 12 THPT hiện nay kiến thức của chương “Dao động cơ học” không phải là kiến thức quá khó, học sinh hoàn toàn có thể tìm hiểu và giải quyết vấn đề một cách chủ động khi các em được quan sát các hiện tượng về dao động điều hoà, khảo sát sự biến thiên của li độ dao động … từ đó tìm ra các quy luật Vật lý của hiện tượng khảo sát. Tuy nhiên, việc tiến hành thí nghiệm về dao động điều hoà và khảo sát các hiện tượng Vật lý của chương là khó khăn do điều kiện thiết bị thí nghiệm ở trường phổ thông chưa đủ đáp ứng yêu cầu. Vì vậy việc sử dụng phần mềm dạy học cho chương “Dao động cơ học” là hoàn toàn phù hợp. Hiện nay, cũng đã có nhiều tác giả nghiên cứu xây dựng phần mềm dạy học để giảng dạy chương “ Dao động điều hoà” như: Nguyễn Xuân Thành, Nguyễn Thành Chung, Ngô Trọng Tuệ… nhưng việc lựa chọn phần mềm dạy học như thế nào cho phù hợp và sử dụng phần mềm dạy học như thế nào để phát huy được tính tích cực trong hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học chương “Dao động cơ học” thì còn chưa được quan tâm, nghiên cứu một cách đầy đủ. 14 Với những lý do trên và với mong muốn đóng góp một phần nhỏ trong việc đổi mới PPDH nhằm nâng cao chất lượng dạy và học Vật lý ở trường THPT, chúng tôi chọn đề tài: “Phương pháp sử dụng phần mềm dạy học theo hướng tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học chương “Dao động cơ học” Vật lý 12 THPT” làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình. 2. Mục đích nghiên cứu Xây dựng phương pháp sử dụng phần mềm dạy học theo hướng tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học chương “Dao động cơ học” Vật lý 12 THPT. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Hoạt động dạy học của giáo viên và học sinh có sử dụng phần mềm dạy học theo hướng tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học chương “Dao động cơ học” (Vật lý 12 – SGK Nâng cao). 4. Giả thuyết khoa học Nếu xây dựng được phương pháp sử dụng PMDH theo tiến trình nhận thức khoa học xây dựng một kiến thức Vật lý cụ thể thì có thể gây hứng thú, phát huy được tính tích cực của học sinh góp phần nâng cao chất lượng dạy học chương “ Dao động cơ học” Vật lý 12 Nâng cao. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Nghiên cứu tài liệu, sách, báo liên quan đến vấn đề nghiên cứu để xác định cơ sở lý luận của việc xây dựng phương pháp sử dụng phần mềm dạy học theo hướng tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học chương “Dao động cơ học” Vật lý 12 THPT. 15 5.2. Điều tra thực trạng sử dụng phần mềm dạy học trong dạy học Vật lý chương “ Dao động cơ học” (Vật lý 12 – SGK Nâng cao) ở một số trường THPT tỉnh Bắc Giang. 5.3. Xây dựng phương pháp sử dụng phần mềm dạy học theo hướng tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh. 5.4. Thiết kế tiến trình dạy học một số bài chương “ Dao động cơ học” có sử dụng phần mềm dạy học theo phương pháp đã đề ra. 5.5. Thực nghiệm sư phạm. 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận Sử dụng phương pháp này để tìm hiểu nghiên cứu các tài liệu, sách, báo liên quan đề tài nhằm xác định cơ sở lý luận của việc đề xuất phương pháp sử dụng phần mềm dạy học. 6.2. Phương pháp điều tra khảo sát thực tế Sử dụng phương pháp này để điều tra về tình hình dạy học Vật lý nói chung và dạy học chương “Dao động cơ học” nói riêng thông qua điều tra bằng phiếu hỏi giáo viên. 6.3. Thực nghiệm sư phạm Sử dụng phương pháp này để kiểm nghiệm tính khả thi, hiệu quả của các phương pháp sử dụng phần mềm dạy học trong dạy học chương “ Dao động cơ học” như đã đề xuất. 6.4. Phương pháp thống kê toán học Sử dụng phương pháp này để xử lý kết quả thu được khi TN sư phạm, trên cơ sở đó rút ra kết luận của đề tài nghiên cứu. 7. Cấu trúc luận văn 16 Luận văn gồm phần mở đầu, 3 chương, phần kết luận và phần phụ lục. Chương 1: Cơ sở lý luận của phương pháp sử dụng phần mềm dạy học theo hướng tích cực hoá hoạt động nhận thức của HS trong dạy học chương “ Dao động cơ học” Vật lý 12 THPT Chương 2: Phương pháp sử dụng phần mềm dạy học theo hướng tích cực hoá hoạt động nhận thức của HS Chương 3: Thực nghiệm sư phạm 17 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA PHƯƠNG PHÁP SỬ DỤNG PHẦN MỀM DẠY HỌC THEO HƯỚNG TÍCH CỰC HOÁ HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC CỦA HỌC SINH TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG “ DAO ĐỘNG CƠ HỌC” VẬT LÝ 12 THPT 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu Việc ứng dụng công nghệ cho các mục đích giáo dục không còn là điều mới mẻ ở trên thế giới cũng như ở nước ta. Trên thực tế nó đã được bắt đầu từ những năm của nửa cuối thế kỷ 20. Sự xuất hiện của máy tính vào những năm 1950 đã đặt nền móng cho công nghệ dạy học với sự trợ giúp của máy tính, nhưng đến năm 1980 thì hệ thống máy tính mới thực sự có những ảnh hưởng quan trọng với giáo dục. Ban đầu các ứng dụng của máy tính chỉ là những mô phỏng đơn giản, ít hình ảnh minh họa và chưa có sự phối hợp của các nhà giáo dục nên không tác động sâu sắc đến quá trình học [29]. Những quốc gia sớm đưa máy tính vào dạy học có thể kể đến như Mỹ, Anh, Pháp, Liên Xô (cũ)… ví dụ như ở Anh những năm đầu thập kỷ 80 thế kỷ 20 đã tiến hành thực hiện dự án MEP (Microelectronics Education Program – Chương trình giáo dục vi điện tử) với hai trọng điểm: - Sử dụng máy tính với tư cách là một phương tiện hỗ trợ cho việc dạy và học, thực hiện cá thể hóa, phân hóa trong dạy học. - Đưa môn học mới vào nhà trường. Ở Liên Xô (cũ) vào năm 1982 cũng đã quyết định đưa máy tính vào nhà trường với 7 nội dung : - Lựa chọn máy tính như thế nào để đưa vào nhà trường. - Trang bị phòng máy tính như thế nào cho mỗi trường. 18 - Nghiên cứu đưa bộ môn tính toán và lập trình vào trường phổ thông. -Nghiên cứu biên soạn chương trình, sách giáo khoa tin học cho trường phổ thông. - Nghiên cứu sử dụng máy tính làm phương tiện dạy học các môn học. - Xây dựng chương trình đào tạo cán bộ tin học. - Tìm hiểu kinh nghiệm nước ngoài về ứng dụng máy tính vào dạy học. Ở Việt Nam từ giữa thập niên 80 của thế kỷ 20 cũng đã có sự nghiên cứu đưa việc dạy học tin học vào nhà trường của Viện khoa học giáo dục với hướng chính là: - Dạy tin học và MVT thành môn học riêng. - Dùng MVT để sử lý số liệu nghiên cứu. - Sử dụng MVT trong quản lý thư viện và nhân sự. Bắt đầu từ năm 1990 Bộ GD& ĐT cũng đã cung cấp MVT tới các Sở Giáo dục và các trường phổ thông, trong thời gian đầu sử dụng để dạy môn tin học [8]. Như vậy ở Việt Nam việc đưa MVT vào nhà trường cũng đã sớm được quan tâm nhưng việc sử dụng MVT vào mục đích dạy học với tư cách là một phương tiện dạy học còn là điều mới mẻ. Tuy nhiên cũng đã có các công trình nghiên cứu về xây dựng các phần mềm dạy học và những vấn đề sử dụng MVT trong dạy học. Có thể kể đến một số công trình của các tác giả như: Phạm Xuân Quế [12] [13] [14], Phan Gia Anh Vũ [35], Nguyễn Xuân Thành [19] [20], Lê Minh Luân [8], Thái Văn Thành [21]… trong đó có thể kể đến công trình của Lê Minh Luân, Thái Văn Thành là nghiên cứu ứng dụng MVT vào dạy học trên phương diện lý luận dạy học. Trong đó cũng chỉ đề cập đến phương pháp sử dụng PMDH cho bậc Tiểu học (Thái Văn Thành) và Trung học cơ sở (Lê Minh Luân). 19 Như vậy có thể nói, ở Việt Nam, việc đưa MVT vào nhà trường đã sớm được quan tâm, nhưng việc sử dụng MVT với tư cách là một phương tiện dạy học còn ít được quan tâm nghiên cứu. Cho đến nay còn ít các công trình nghiên cứu dành cho vấn đề nâng cao hiệu quả sử dụng các PMDH hiện có trong các trường phổ thông và hầu như chưa có công trình nào nghiên cứu sử dụng PMDH vào giảng dạy chương “Dao động cơ học” – SGK Vật Lý 12 Nâng cao. 1.2. Hoạt động nhận thức và dạy học phát huy tính tích cực hoạt động nhận thức của học sinh 1.2.1. Khái niệm hoạt động nhận thức và tính tích cực hoạt động nhận thức của học sinh Nhận thức là hoạt động đặc trưng của con người. Trong quá trình sống và hoạt động con người phản ánh được hiện thực xung quanh, hiện thực của bản thân mình, trên cơ sở đó con người tỏ thái độ và hành động đối với thế giới xung quanh và đối với chính bản thân mình. [33]. Tính tích cực là một khái niệm rộng có thể xét về mặt triết học, tâm lý học và giáo dục học. Đã có nhiều tác giả đưa ra các khái niệm khác nhau về tính tích cực như: tính tích cực được coi là đặc tính của sinh học sống, luôn vận động và phát triển đi lên. Nó là thái độ cải tạo và biến đổi của chủ thể với khách thể [21]. Hay tính tích cực là phẩm chất vốn có của con người trong đời sống xã hội [4]. Tuy có nhiều quan niệm khác nhau nhưng chúng ta có thể thống nhất như sau: Tính tích cực là toàn bộ những biểu hiện sự nỗ lực của cá nhân (bằng thái độ, tình cảm, ý chí…) trong quá trình tác động đến đối tượng nhằm thu được kết quả cao trong nhận thức và cải tạo thực tiễn [5]. Khái niệm tính tích cực nhận thức đã được nhiều tác giả nghiên cứu dưới nhiều góc độ khác nhau, hiện nay chưa có sự thống nhất hoàn toàn về khái niệm 20 này. Có tác giả quan niệm rằng: Tính tích cực nhận thức là thái độ cải tạo của chủ thể đối với khách thể thông qua sự huy động ở mức độ cao các chức năng tâm lý nhằm giải quyết những vấn đề học tập, nhận thức [2], Kharlamov cho rằng: Tính tích cực nhận thức là trạng thái hoạt động của HS, đặc trưng bởi khát vọng học tập , cố gắng trí tuệ và nghị lực cao trong quá trình nắm vững kiến thức [9]. Một số tác giả xem tính tích cực nhận thức của HS là thái độ biểu hiện của họ đối với đối tượng và phương tiện học tập. Họ chia ra thái độ tích cực bên trong và thái độ tích cực bên ngoài. HS tư duy tích cực khi GV tác động đến tư tưởng của các em buộc các em phải nhớ lại, so sánh, gợi lên trong trí tưởng tượng của mình những hình ảnh quen thuộc, tái hiện trong óc những sự khái quát đã biết [5] [21]. Nhiều tác giả nhìn nhận tính tích cực dưới góc độ tâm lý học, như I.Irôdak, định nghĩa tính tích cực nhận thức bằng những dấu hiệu như sự căng thẳng chú ý, dựa vào sự tưởng tượng, phân tích tổng hợp [21] [32]. Còn V.Ôkôn quan niệm tính tích cực là lòng mong muốn không chủ định và gây nên những biểu hiện bên ngoài hoặc bên trong của sự hoạt động. Tác giả Đặng Vũ Hoạt cho rằng tính tích cực nhận thức biểu hiện ở chỗ huy động mức độ cao các chức năng tâm lý, đặc biệt là chức năng tư duy [21]. Từ những phân tích trên chúng tôi khái quát về tính tích cực nhận thức như sau: Tính tích cực nhận thức là thái độ cải tạo của chủ thể đối với khách thể thông qua sự huy động cao các chức năng tâm lý nhằm giải quyết những vấn đề học tập, nhận thức. Tính tích cực nhận thức vừa là mục đích hoạt động, vừa là phương tiện, là điều kiện để đạt được mục đích, vừa là kết quả của hoạt động. Nó là phẩm chất hoạt động của cá nhân. Tính tích cực nhận thức và tính tích cực học 21 tập có liên quan chặt ch? với nhau nhưng không phải là một. Có một số trường hợp tính tích cực học tập thể hiện ở hành động bên ngoài mà không phải là tích cực trong tư duy. Đó là những điều cần lưu ý khi đánh giá tính tích cực nhận thức của HS [8] [29] [31]. 1.2.2. Những biểu hiện của tính tích cực hoạt động nhận thức của học sinh Đối với HS tính tích cực được biểu hiện trong các hoạt động, đặc biệt là những hoạt động của chính bản thân các em và thường được biểu hiện qua các hành vi bên ngoài. Hoạt động chủ đạo của HS là hoạt động học tập, theo tác giả Trần Bá Hoành: Tính tích cực trong hoạt động học tập – về thực chất – là tính tích cực nhận thức, đặc trưng ở khát vọng hiểu biết, cố gắng trí tuệ và nghị lực cao trong quá trình chiếm lĩnh tri thức [4]. Tính tích cực học tập cũng chia ra thành nhiều cấp độ khác nhau, theo tác giả Trần Bá Hoành, tính tích cực học tập đạt những cấp độ từ thấp lên cao như: - Bắt chước: Ở cấp độ này HS gắng sức làm theo mẫu hành động của thày, của bạn… - Tìm tòi: Độc lập giải quyết vấn đề nêu ra, tìm kiếm những cách khác nhau để giải quyết một vấn đề … - Sáng tạo: Khi đạt đến cấp độ này HS sẽ tìm ra cách giải quyết mới độc đáo hữu hiệu. Trong dạy học để biết rằng HS đã tích cực học tập hay chưa và đạt đến mức độ nào GV cần phải quan sát HS dựa trên các dấu hiệu cụ thể, theo Kharlamov có thể căn cứ vào 3 dấu hiệu sau [9]: - HS biết nhớ lại những kiến thức liên quan làm chỗ dựa để giải quyết nhiệm vụ học tập. 22 - HS biết xác định những cách thức hợp lý hơn cả để giải quyết nhiệm vụ học tập. - HS biết động viên mọi sức lực, phù hợp với điều kiện và nhiệm vụ học tập đòi hỏi. Ngoài ra GV còn có thể căn cứ vào các biểu hiện của HS như [4] [31]: - Chú ý học tập. - Hăng hái tham gia vào mọi hình thức của hoạt động học tập, hăng hái trả lời câu hỏi của GV, bổ xung câu trả lời của bạn. - Thích phát biểu ý kiến của mình trước vấn đề nêu ra, hay nêu thắc mắc, đòi hỏi giải thích cặn kẽ những vấn đề chưa rõ. - Chủ động vận dụng những kiến thức kỹ năng đã học để nhận thức vấn đề mới. - Hoàn thành nhiệm vụ được giao, hiểu bài và ghi nhớ tốt những gì đã học và có thể trình bày lại nội dung bài học theo ngôn ngữ riêng. - Vận dụng được kiến thức đã học vào thực tiễn, kiên trì hoàn thành các bài tập, không nản trước tình huống khó khăn, có đọc thêm và làm thêm các bài tập khác. - Tốc độ hoàn thành nhanh, sáng tạo và hứng thú trong học tập mà không do ngoại cảnh nào bắt buộc. 1.2.3. Biện pháp phát huy tính tích cực hoạt động nhận thức của học sinh Để có cơ sở cho việc đề xuất các biện pháp phát huy tính tích cực nhận thức của HS chúng ta cần phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến tính tích cực nhận thức của HS. Tính tích cực của HS nảy sinh trong quá trình học tập nhưng lại chịu ảnh hưởng của nhiều nhân tố, có nhân tố bên trong và các nhân tố bên