Tài liệu Phong cách nghệ thuật tô hoài trong hồi ký chiều chiều và cát bụi chân ai

1 Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O TR­êng ®¹i häc s­ ph¹m Hµ Néi 2 nguyÔn thÞ tØnh Phong c¸ch nghÖ thuËt t« hoµi trong håi ký chiÒu chiÒu vµ c¸t bôi ch©n ai Chuyªn ngµnh : Lý luËn v¨n häc M· sè : 60 22 32 Tãm t¾t luËn v¨n th¹c sÜ v¨n häc 2 Lêi cam ®oan T«i xin cam ®oan nh÷ng néi dung ®· tr×nh bµy trong luËn v¨n lµ kÕt qu¶ nghiªn cøu cña b¶n th©n t«i d­íi sù h­íng dÉn trùc tiÕp cña PGS TS NguyÔn §¨ng §iÖp. Nh÷ng néi dung nµy ch­a ®­îc c«ng bè ë c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo. NÕu sai t«i hoµn toµn chÞu tr¸ch nhiÖm. Hµ Néi, 1 th¸ng 10 n¨m 2010 Häc viªn NguyÔn ThÞ TØnh Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi T« Hoµi lµ mét c©y bót v¨n xu«i ®Æc s¾c cã ®ãng gãp lín cho sù ph¸t triÓn cña v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i. Víi hµnh tr×nh s¸ng t¹o nghÖ thuËt kÐo dµi 70 n¨m T« Hoµi gièng nh­ "con dao pha" viÕt nhiÒu thÓ lo¹i mµ thÓ lo¹i nµo còng ®¹t ®­îc dÊu Ên riªng cña m×nh. "§êi v¨n T« Hoµi gîi h×nh ¶nh mét dßng s«ng miªn man ch¶y vµ mang trong m×nh c¶ cuéc sèng bÊt tËn"[44]. Cã thÓ nãi hiÕm mét nhµ v¨n nµo cã tuæi ®êi, tuæi nghÒ g¾n bã víi c«ng viÖc s¸ng t¹o nghÖ thuËt chung thñy nh­ T« Hoµi. Sù nç lùc ®ã ®­îc ghi nhËn khi n¨m 1996 «ng ®­îc nhµ n­íc trao tÆng gi¶i th­ëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc nghÖ thuËt. Mét phÇn th­ëng xøng ®¸ng cho mét ®êi lao ®éng nghÖ thuËt bÒn bØ ®Çy t©m huyÕt cña mét nhµ v¨n cã tµi. T« Hoµi viÕt nhiÒu thÓ lo¹i nh­ng thÓ lo¹i mµ «ng gÆt h¸i nhiÒu thµnh c«ng nhÊt chÝnh lµ håi kÝ. §iÒu ®ã ®­îc gi¸o s­ NguyÔn §¨ng M¹nh kh¼ng ®Þnh: "T« Hoµi sinh ra ®Ó viÕt håi kÝ, tù truyÖn…Håi kÝ, tù truyÖn lµ thÓ v¨n së tr­êng nhÊt cña T« Hoµi. §óng nh­ thÕ. ë thÓ v¨n nµy tÊt nhiªn nh©n vËt trung t©m chÝnh lµ c¸i t«i … cho nªn sù hÊp dÉn cña håi kÝ T« Hoµi xÐt cho cïng lµ sù hÊp dÉn cña c¸i t«i Êy" [51]. Tõ Cá d¹i (1944), Tù truyÖn (1978) ®Õn C¸t bôi ch©n ai ( 1992), ChiÒu chiÒu 3 (1999) T« Hoµi ®­îc xem lµ mét t¸c gi¶ håi kÝ tµi n¨ng. ThÓ v¨n nµy thu hót ®­îc sù quan t©m cña x· héi, nã võa thÓ hiÖn bót lùc cña T« Hoµi, l¹i võa cho thÊy c¸ch viÕt riªng, ®éc ®¸o sím ®Þnh h×nh mét phong c¸ch kh«ng lÉn víi bÊt cø ai. Ngay tõ khi xuÊt hiÖn trªn v¨n ®µn, c¸c t¸c phÈm cña T« Hoµi ®· ®­îc giíi nghiªn cøu phª b×nh v¨n häc chó ý. Lµ ng­êi ph¸t hiÖn vµ n©ng ®ì tµi n¨ng cña T« hoµi tõ khi míi vµo nghÒ trong Nhµ v¨n hiÖn ®¹i (1942) Vò Ngäc Phan ®· kh¼ng ®Þnh: "T« Hoµi "thuéc lo¹i t¶ ch©n" vµ "cã khuynh h­íng vÒ mÆt x· héi". ¤ng tá ra lµ nhµ tiÓu thuyÕt cã con m¾t quan s¸t s©u s¾c vµ lèi v¨n dÝ dám, tinh qu¸i ®Çy nh÷ng phong vÞ vµ mµu s¾c th«n quª, «ng tá ra kh«ng gièng mét nhµ v¨n nµo tr­íc «ng vµ còng kh«ng gièng mét nhµ v¨n nµo míi nhËp tÞch lµng v¨n nh­ «ng"[58]. Nhµ v¨n Vò Ngäc Phan ®· sím nhËn ra tµi n¨ng trong s¸ng t¸c T« Hoµi: BiÖt tµi quan s¸t vµ lèi v¨n ®éc ®¸o. Gi¸o s­ Phan Cù §Ö gÇn gièng Vò Ngäc Phan khi ®¸nh gi¸ cao T« Hoµi ë "sù ph¶n ¸nh x· héi " víi "nh·n quan phong tôc sinh ho¹t" nhÊt lµ kh¶ n¨ng: "quan s¸t ®Æc biÖt rÊt th«ng minh, tinh tÕ, hãm hØnh…vµ cã vèn ng«n ng÷ quÇn chóng ®­îc nghÖ thuËt hãa rÊt tµi t×nh sèng ®éng…"[8]. Gi¸o s­ NguyÔn §¨ng M¹nh trong bµi Kh¸i luËn cña Tæng tËp v¨n häc 30A th× nhËn xÐt: "Nhµ v¨n cã khiÕu quan s¸t hÕt søc phong phó vµ s¾c s¶o, tµi hoa hiÓu theo nghÜa vËn dông toµn bé c¸c gi¸c quan ®Ó ghi nhËn c¶nh vËt bªn ngoµi víi tÊt c¶ h×nh d¸ng, sù ho¹t ®éng, ©m thanh, mµu s¾c, mïi vÞ cña nã. «ng cã mét trÝ t­ëng t­îng m¹nh mÏ gióp «ng rÊt nhiÒu khi miªu t¶…®ång thêi cã mét vèn ng«n ng÷ giµu cã mµ «ng cÇn cï tÝch lòy, ®Ó t¹o nªn nh÷ng bøc tranh ch©n thùc, gãc c¹nh vµ ®Çy h­¬ng s¾c…"[50]. Gi¸o s­ Hµ Minh §øc còng nhËn xÐt kh¸i qu¸t vÒ tµi n¨ng cña T« Hoµi ë kh¶ n¨ng sö dông ng«n ng÷ khi miªu t¶: "Sù t×m tßi râ nhÊt trong nghÖ thuËt v¨n xu«i cña T« Hoµi thuéc lÜnh vùc ng«n tõ. ¤ng lµ mét nhµ v¨n sö dông nhiÒu thÓ lo¹i v¨n häc vµ ë lo¹i thÓ nµo m¹ch v¨n cña «ng còng v­¬n tíi gi¸ trÞ cña nghÖ thuËt ng«n tõ hay nãi mét c¸ch n«m na lµ cã v¨n. TÝnh v¨n cña ng«n tõ ®­îc t¹o nªn b»ng nhiÒu 4 nç lùc t×m tßi, s¸ng t¹o. ¤ng kh«ng ®Ó c©u v¨n r¬i vµo t×nh tr¹ng ch÷ nghÜa s¸o mßn vµ lèi biÓu hiÖn nghÌo nµn. Cã nhiÒu hiÖn t­îng cßn kh« khan, khã miªu t¶ nh­ng d­íi ngßi bót cña «ng trë nªn sinh ®éng, c¸ch diÔn t¶ nhiÒu c¶m høng, liªn t­ëng ®Ñp, so s¸nh thÝch hîp, ch÷ nghÜa chän läc vµ gîi c¶m…"[11]. PGS TS NguyÔn §¨ng §iÖp th× nhËn thÊy: "C¸i nh×n kh«ng nghiªm träng hãa lµ nÐt tréi trong c¶m quan nghÖ thuËt cña T« Hoµi" vµ "ViÕt vÒ c¸i cña m×nh, quanh m×nh lµ ®Þnh h­íng nghÖ thuËt còng lµ kªnh thÈm mÜ cña T« Hoµi. §óng h¬n ®©y lµ yÕu tè cèt lâi lµm nªn quan niÖm nghÖ thuËt cña «ng, nã khiÕn cho v¨n T« Hoµi cã ®­îc phong c¸ch, giäng ®iÖu riªng. §ã lµ mét giäng kÓ nhÈn nha, tinh qu¸i, hãm hØnh…"[10]. Nh×n chung c¸c nhµ nghiªn cøu ®Òu thèng nhÊt ý kiÕn cho r»ng T« Hoµi lµ mét nhµ v¨n cã tµi n¨ng, cã mét tiÕng nãi riªng, mét c¸i nh×n riªng vµ mét phong c¸ch riªng ®éc ®¸o. Bªn c¹nh c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu nãi trªn, håi kÝ còng lµ m¶ng s¸ng t¸c "®­îc ®äc nhiÒu, ®äc kÜ trong vµi giíi h¹n ®äc". Cuèn håi kÝ ®Çu tiªn cña T« Hoµi mang tªn Cá D¹i ra ®êi n¨m «ng míi ngoµi 20 tuæi. Tù truyÖn cuèn tiÕp theo in ra khi «ng ë tuæi 50. NÕu cuèn thø nhÊt ®· ph¸t hiÖn ra kh¶ n¨ng cña t¸c gi¶ trong viÖc n¾m b¾t qu¸ khø ngay khi nã võa h×nh thµnh còng nh­ kh¸ch quan hãa b¶n th©n, biÕn m×nh thµnh mét ®èi t­îng miªu t¶ th× cuèn thø hai cho thÊy «ng sèng kÜ l­ìng biÕt bao víi ®êi sèng xung quanh m×nh tõ chuyÖn riªng t­ ®Õn chuyÖn nghÒ råi chuyÖn ho¹t ®éng c¸ch m¹ng. C¸i g× còng cã thÓ ®­a lªn trang giÊy ®Ó trë thµnh v¨n ch­¬ng, søc chøa cña ®Çu ãc «ng thËt h¬n ng­êi mµ sù chi li, tØ mØ th× l¹i Ýt ai b× kÞp. D­êng nh­ trong kho v¨n ch­¬ng cña t¸c gi¶ lu«n cã mét gãc riªng giµnh cho c¸i mµ ng­êi x­a hay gäi lµ dÜ v·ng vµ nã ®­îc «ng quan niÖm nh­ mét bé phËn kh«ng thÓ thiÕu cña hiÖn t¹i. Tuy nhiªn ph¶i ®Õn C¸t bôi ch©n ai (1992) håi kÝ T« Hoµi míi thùc sù thu hót d­ luËn. Sù ra ®êi cña C¸t bôi ch©n ai lµ mét sù kiÖn v¨n häc ®¸ng chó ý. Dï nhiÒu ý kiÕn khen chª kh¸c nhau nh­ng ®iÒu cèt lâi lµ kh«ng ai phñ nhËn gi¸ trÞ néi dung 5 nghÖ thuËt cña nã. Trong lßng b¹n ®äc nhÊt lµ trong lßng ®ång nghiÖp, nhµ v¨n T« Hoµi nh­ võa t¸i sinh ®Ó trë l¹i víi c¸i thêi lÉy lõng uy tÝn. Theo TrÇn §×nh Nam trong bµi Nhµ v¨n T« Hoµi: "Cì tuæi 72 «ng hiÕn cho ®éc gi¶ mét C¸t bôi ch©n ai mµ víi nã «ng trë thµnh nhµ v¨n th­îng thÆng trong thÓ håi kÝ. Ch­a nãi ®Õn ®ãng gãp nghÖ thuËt viÕt håi kÝ ®Õn víi c¸i chÊt T« Hoµi rÊt ®Æc biÖt trong cuèn s¸ch nµy riªng phÇn t­ liÖu ®· lµ v« gi¸. NÕu T« Hoµi sèng ®Ó d¹, chÕt mang theo kh«ng kÓ l¹i nh÷ng chuyÖn sau ®©y th× b¹n ®äc sÏ thiÖt thßi l¾m" [51]. Riªng nhËn xÐt vÒ nghÖ thuËt viÕt v¨n TrÇn §×nh Nam còng nhËn ®Þnh: "C¸t bôi ch©n ai cã lèi hµnh v¨n thËt tù nhiªn, biÕn hãa phøc t¹p mét c¸ch thó vÞ. Ph¶i lµ mét nhµ v¨n bËc thÇy míi viÕt ®­îc nh÷ng trang ®Ñp ®Ï nh­êng Êy". Trªn tuÇn b¸o V¨n nghÖ ngµy 13.11.93 Xu©n S¸ch,TrÇn §øc TiÕn ®· cã cuéc trao ®æi vÒ C¸t bôi ch©n ai. Theo TrÇn §øc TiÕn víi C¸t bôi ch©n ai: "LÇn ®Çu tiªn T« Hoµi ®· cho thÕ hÖ cÇm bót cña «ng nh×n nh÷ng nh©n vËt lín cña v¨n ch­¬ng n­íc nhµ ë mét cù li gÇn mét kho¶ng c¸ch kh¸ tµn nhÉn nh­ng chÝnh v× thÕ mµ ch©n thùc vµ s©u s¾c". Xu©n S¸ch th× kh¼ng ®Þnh: "So víi nh÷ng t¸c phÈm cña «ng mµ t«i ®äc th× C¸t bôi ch©n ai lµ quyÓn t«i thÝch nhÊt. T¸c phÈm mang ®Ëm nÐt phong c¸ch cña T« Hoµi tõ v¨n phong ®Õn con ng­êi. Th©m hËu mµ dung dÞ, th× thÇm mµ kh«ng ®¬n ®iÖu, nhµm ch¸n(…) Søc hÊp dÉn chñ yÕu cña t¸c phÈm lµ sù ch©n thùc"[61]. §Õn V­¬ng TrÝ Nhµn trong lêi b¹t T« Hoµi vµ thÓ håi kÝ th× coi: "C¸t bôi ch©n ai lµ dÞp ngßi bót håi kÝ cña T« Hoµi tung hoµnh gi÷a nh÷ng chuyÖn ®· sèng qua ®Ó råi dùng lªn ngån ngén mét bøc tranh hoµnh tr¸ng…"[56]. ChiÒu chiÒu lµ cuèn håi kÝ tiÕp nèi cña C¸t bôi ch©n ai. VÒ ChiÒu chiÒu gi¸o s­ Phong Lª nhËn ®Þnh: "Cuèn s¸ch lu«n ®­îc ng­êi ®äc cuèn hót bëi nh÷ng g× míi mÎ, kh«ng trïng lÆp, kh«ng mê nh¹t kh«ng sót kÐm trong c¸i kho kØ niÖm cña nhµ v¨n. Ch¼ng lªn giäng, còng ch¼ng cÇn ra bé khiªm nh­êng, T« Hoµi cø tù nhiªn mµ kÓ nh÷ng g× m×nh ®· tr¶i, ®· biÕt (…) vµ kh¶ n¨ng ho¸n ®æi vÞ thÕ Êy lµm nªn søc hót cña v¨n håi kÝ T« Hoµi"[44]. 6 PGS TS NguyÔn §¨ng §iÖp còng ®­a ra nhËn ®Þnh kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ cña t¸c phÈm: "ChiÒu chiÒu lµ nh÷ng c©u chuyÖn ®­îc «ng thÓ hiÖn qua c¸i nh×n cña m×nh vÒ nh÷ng chuyÖn quanh m×nh. §©y lµ mét trong trong hai t¸c phÈm xuÊt s¾c nhÊt trong v¨n nghiÖp T« Hoµi". Theo PGS nÐt ®Æc s¾c ®ã thÓ hiÖn trªn ba ph­¬ng diÖn: "Tr­íc hÕt lµ nghÖ thuËt t¹o dùng kh«ng khÝ, giäng ®iÖu, thø hai lµ ®Æt nh©n vËt trong mu«n mÆt ®êi th­êng, thø ba lµ c¸c chi tiÕt giµu chÊt v¨n xu«i"[10]. Cïng víi nhiÒu ý kiÕn ®¸nh gi¸ cña c¸c t¸c gi¶, Mai V¨n Thä trªn tuÇn b¸o V¨n nghÖ trÎ, §Æng TiÕn trong Tæng quan vÒ håi kÝ T« Hoµi ®Òu kh¼ng ®Þnh håi kÝ lµ thÓ v¨n së tr­êng cña T« Hoµi, ë ®ã T« Hoµi ®· x©y dùng c¶ thÕ giíi riªng cña m×nh víi nh÷ng c¶m quan nh©n b¶n ®êi th­êng thÊm thÝa, ch©n thùc mµ s©u s¾c. Bªn c¹nh c¸c bµi nghiªn cøu, phª b×nh, tiÓu luËn vÒ T« Hoµi ng­êi viÕt còng cã dÞp tiÕp xóc víi mét sè luËn v¨n, luËn ¸n nghiªn cøu vÒ T« Hoµi: - T×m hiÓu håi kÝ T« Hoµi - LuËn v¨n th¹c sÜ khoa häc ng÷ v¨n cña Lª Minh HiÒn (1998) §HSP Hµ Néi. - Phong c¸ch nghÖ thuËt T« Hoµi - LuËn ¸n tiÕn sÜ khoa häc ng÷ v¨n cña Mai ThÞ Nhung (2005) §HSP Hµ Néi. - NghÖ thuËt trÇn thuËt cña T« Hoµi qua håi kÝ - LuËn v¨n th¹c sÜ khoa häc ng÷ v¨n cña §oµn ThÞ Thuý H¹nh (2001) §HSP Hµ Néi… C¸c ®Ò tµi trªn ®· nghiªn cøu håi kÝ T« Hoµi ë mét sè ph­¬ng diÖn nh­: nghÖ thuËt trÇn thuËt, nghÖ thuËt tæ chøc vµ ph¸t triÓn cèt truyÖn, chÊt tiÓu thuyÕt trong håi kÝ. Ngay luËn ¸n tiÕn sÜ ng÷ v¨n cña Mai ThÞ Nhung còng kh¶o s¸t mét sè t¸c phÈm tiªu biÓu cña T« Hoµi ë c¸c thÓ lo¹i trong mçi thêi k× ®Ó t×m ra phong c¸ch nghÖ thuËt cña T« Hoµi mµ ch­a chØ râ nÐt ®Æc s¾c trong phong c¸ch nghÖ thuËt håi kÝ T« Hoµi. Chuyªn luËn cña chóng t«i lµ sù tiÕp nèi m¹ch nghiªn cøu ®· ®­îc khai më tõ rÊt nhiÒu c«ng tr×nh luËn v¨n, luËn ¸n tr­íc ®©y. Víi ®Ò tµi Phong c¸ch nghÖ thuËt T« Hoµi trong håi kÝ ChiÒu chiÒu vµ C¸t bôi ch©n ai chóng t«i muèn hiÓu râ h¬n vÒ thêi ®¹i «ng ®· sèng, vÒ ch©n dung nh÷ng nhµ v¨n lín cïng thêi víi «ng, vÒ sù ph¸t 7 triÓn cña håi kÝ trong thÕ kØ XX ®Ó tõ ®ã kh¸i qu¸t nªn nÐt ®Æc s¾c trong nghÖ thuËt håi kÝ T« Hoµi. 2. Môc ®Ých nghiªn cøu §i s©u vµo nghiªn cøu hai t¸c phÈm håi kÝ C¸t bôi ch©n ai, ChiÒu chiÒu chóng t«i hi väng qua ®ã ph¸t hiÖn nh÷ng ®ãng gãp riªng vÒ thÓ lo¹i håi kÝ cña T« Hoµi trong nÒn v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i. 3. NhiÖm vô nghiªn cøu Trong luËn v¨n nµy chóng t«i kh«ng ®Æt nhiÖm vô nghiªn cøu toµn bé sù nghiÖp v¨n häc cña T« Hoµi mµ chØ tËp trung vµo hai håi kÝ chÝnh lµ C¸t bôi ch©n ai vµ ChiÒu chiÒu nh»m ®¹t ®­îc nh÷ng nhiÖm vô c¬ b¶n sau: - T×m hiÓu chung vÒ håi kÝ, sù ph¸t triÓn cña håi kÝ ë ViÖt Nam vµ quan niÖm cña T« Hoµi vÒ håi kÝ. - Qua hai t¸c phÈm håi kÝ tiªu biÓu kh¶o s¸t nh÷ng nÐt næi bËt vÒ néi dung ; cuéc sèng, con ng­êi, lÞch sö thÓ hiÖn trong t¸c phÈm. - Kh¶o s¸t nh÷ng nÐt ®Æc s¾c trong nghÖ thuËt håi kÝ cña T« Hoµi tõ nghÖ thuËt tæ chøc ®iÓm nh×n, ng«n ng÷, giäng ®iÖu. 4. §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu §Ó thùc hiÖn yªu cÇu ®Æt ra trong ®Ò tµi lµ nghiªn cøu vÒ phong c¸ch nghÖ thuËt håi kÝ T« Hoµi trong ChiÒu chiÒu vµ C¸t bôi ch©n ai. Ng­êi viÕt tiÕn hµnh kh¶o s¸t hai t¸c phÈm chÝnh lµ: ChiÒu chiÒu, C¸t bôi ch©n ai. Ngoµi ra chóng t«i còng kh¶o s¸t thªm mét sè håi kÝ kh¸c cña T« Hoµi: Nh÷ng g­¬ng mÆt ch©n dung v¨n häc, Cá d¹i, Tù truyÖn vµ mét sè t¸c gi¶ håi kÝ Nguyªn Hång, NguyÔn Kh¶i ®Ó lµm næi bËt nÐt ®Æc s¾c cña phong c¸ch nghÖ thuËt håi kÝ T« Hoµi gióp cho viÖc t×m hiÓu, ®¸nh gi¸ cña luËn v¨n thªm c¨n cø khoa häc. 5. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu 5.1. Ph­¬ng ph¸p hÖ thèng Ph­¬ng ph¸p hÖ thèng ®­îc dïng trong viÖc ®Æt thÓ lo¹i håi kÝ cña T« Hoµi trong toµn bé sù nghiÖp s¸ng t¸c cña «ng ®Ó thÊy ®­îc sù ®éc ®¸o, kh¶ n¨ng riªng 8 cña nhµ v¨n ë tõng thÓ lo¹i. §ång thêi thÊy ®­îc nh÷ng ®æi míi, c¸ch t©n trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña nhµ v¨n ë thÓ håi kÝ. 5.2. Ph­¬ng ph¸p so s¸nh, ®èi chiÕu §Æt t¸c phÈm trong sù so s¸nh, ®èi chiÕu víi c¸c t¸c phÈm cïng thÓ lo¹i vµ víi mét vµi t¸c gi¶ kh¸c nh»m kh¼ng ®Þnh sù kh¸c biÖt, ®éc ®¸o, c¸ tÝnh s¸ng t¹o riªng cña T« Hoµi trong nghÖ thuËt viÕt håi kÝ. 5.3. Ph­¬ng ph¸p kh¶o s¸t, thèng kª Ph­¬ng ph¸p ®­îc sö dông nh»m ®­a ra nh÷ng chøng cø cô thÓ lµm s¸ng tá vµ t¹o søc thuyÕt phôc cho c¸c luËn ®iÓm. 5.4. Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch, tæng hîp Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch, tæng hîp ®­îc sö dông ®Ó ®i s©u kh¸m ph¸, t×m hiÓu tõng khÝa c¹nh vµ kh¸i qu¸t, tæng hîp ®Ó kh¸i qu¸t nh÷ng vÊn ®Ò cña néi dung. 6. §ãng gãp cña luËn v¨n VÒ c¬ së lý luËn: Cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ thÓ håi kÝ nãi chung vµ phong c¸ch nghÖ thuËt håi kÝ T« Hoµi nãi riªng d­íi gãc ®é thi ph¸p häc. VÒ c¬ së thùc tiÔn: Tõ kÕt qu¶ nghiªn cøu nãi trªn gãp phÇn vµo viÖc gi¶ng d¹y t¸c phÈm cña T« Hoµi trong nhµ tr­êng ®¹t hiÖu qu¶ cao h¬n. 9 Ch­¬ng 1 Håi kÝ vµ nh÷ng yÕu tè t¹o nªn phong c¸ch nghÖ thuËt håi kÝ T« Hoµi 1.1. Mét sè vÊn ®Ò lý luËn vÒ thÓ lo¹i 1.1.1. Quan niÖm chung vÒ kÝ Lµ mét lo¹i h×nh v¨n häc ra ®êi tõ rÊt sím trong lÞch sö v¨n häc nh©n lo¹i nh­ng ph¶i ®Õn thÕ kØ XVII ®Æc biÖt lµ tõ thÕ kØ XIX kÝ míi thùc sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Víi t­ c¸ch lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc mang tÝnh thêi sù, nh¹y bÐn, kÞp thêi nhÊt, kÝ lµ mét h×nh thøc biÓu hiÖn cña cuéc sèng trong tr¹ng th¸i vËn ®éng tr«i ch¶y, ph¸t huy ®­îc søc m¹nh cña thÓ lo¹i vµo nh÷ng khóc quanh, nh÷ng b­íc ngoÆt cña lÞch sö, cña thêi ®¹i. ChÝnh v× vËy, so víi c¸c thÓ lo¹i kh¸c nh­ tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n, kÞch, th¬ th× kÝ lµ thÓ lo¹i g©y ra nhiÒu tranh c·i, bµn luËn xung quanh c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn nã nhÊt. Theo Tõ ®iÓn v¨n häc: "KÝ ph¶n ¸nh sù viÖc vµ con ng­êi cã thËt trong cuéc sèng, tÝnh chÝnh x¸c tèi ®a lµ ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña kÝ. Do ®ã søc hÊp dÉn, søc thuyÕt phôc cña kÝ mét phÇn do chÝnh sù viÖc ®­îc ph¶n ¸nh trong t¸c phÈm. So víi tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n, kÝ ph¶n ¸nh nhanh chãng, chÝnh x¸c vµ linh ho¹t cuéc sèng" [21]. 10 Tõ ®iÓn TiÕng ViÖt cho r»ng: "KÝ lµ mét thÓ v¨n tù sù viÕt vÒ ng­êi thËt, viÖc thËt cã tÝnh chÊt thêi sù, trung thµnh víi hiÖn thùc ë møc cao nhÊt"[14]. Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc x¸c ®Þnh: "KÝ lµ mét lo¹i h×nh v¨n häc trung gian, n»m gi÷a b¸o chÝ vµ v¨n häc, gåm nhiÒu thÓ v¨n xu«i tù sù(…) kh«ng nªn c¨n cø vµo c¸ch gäi tªn cña nhµ v¨n ®Ó x¸c ®Þnh thÓ lo¹i(…). KÝ kh«ng nh»m vµo viÖc miªu t¶ qu¸ tr×nh h×nh thµnh tÝnh c¸ch c¸ nh©n trong t­¬ng quan víi hoµn c¶nh(…). §èi t­îng nhËn thøc thÈm mÜ cña kÝ th­êng lµ mét tr¹ng th¸i ®¹o ®øc - phong hãa x· héi (thÓ hiÖn qua nh÷ng c¸ nh©n riªng lÎ) mét tr¹ng th¸i tån t¹i cña con ng­êi hoÆc nh÷ng vÊn ®Ò x· héi nãng báng…V× thÕ nhiÒu t¸c phÈm kÝ gÇn gòi víi truyÖn ng¾n. Nh­ng kh¸c víi truyÖn ng¾n, truyÖn võa, ®Æc biÖt lµ tiÓu thuyÕt, kÝ mang ®Æc tr­ng thÓ lo¹i lµ t«n träng sù thËt kh¸ch quan cña ®êi sèng vµ h­ cÊu. Ng­êi viÕt kÝ ph¶i lu«n ®¶m b¶o cho tÝnh x¸c thùc cña ®êi sèng ph¶n ¸nh trong t¸c phÈm. KÝ th­êng kh«ng cã cèt truyÖn nh­ng l¹i cã tÝnh h­ cÊu. Sù viÖc vµ con ng­êi trong kÝ ph¶i x¸c thùc hoµn toµn, cã ®Þa chØ h¼n hoi v× kÝ dùng l¹i nh÷ng sù thËt ®êi sèng c¸ biÖt mét c¸ch sinh ®éng chø kh«ng x©y dùng h×nh t­îng mang tÝnh kh¸i qu¸t" [59]. Cã thÓ nãi, tÝnh chÝnh x¸c lµ ®Æc tr­ng c¬ b¶n vµ quan träng nhÊt cña kÝ. Nãi nh­ vËy kh«ng cã nghÜa lµ ng­êi viÕt kÝ kh«ng cã quyÒn h­ cÊu, t­ëng t­îng. Nh­ng h­ cÊu trong kÝ kh¸c víi h­ cÊu trong truyÖn. NÕu truyÖn dïng h­ cÊu t­ëng t­îng ®Ó t¹o ra c¸i hiÖn thùc thø hai cao h¬n hiÖn thùc ngoµi ®êi sèng th× kÝ chØ thÓ hiÖn vai trß s¸ng t¹o chñ quan th«ng qua liªn t­ëng, ­íc ®o¸n trong viÖc lùa chän, tæ chøc, s¾p xÕp, b×nh gi¸ nh÷ng sù viÖc, hiÖn t­îng, con ng­êi ®­îc næi bËt ë nh÷ng nÐt tiªu biÓu ®iÓn h×nh cña nã. MÆc dï cã h­ cÊu song ta hiÓu, kÝ vÉn lu«n lÊy "ng­êi thùc, viÖc thùc" lµm ®iÓm tùa s¸ng t¸c. Trong ng­êi thùc, viÖc thùc cã nh÷ng thµnh phÇn x¸c ®Þnh nh­ tªn tuæi, lai lÞch, ngo¹i h×nh, nguån gèc gia ®×nh, v¨n ho¸ mµ ng­êi viÕt ph¶i ®¹t ®Õn møc tèi ®a. Cã nhiÒu tr­êng hîp ng­êi viÕt cã thÓ quªn lóc ®ã ng­êi ta ph¶i dïng ®Õn bót ph¸p h­ cÊu. Tuy nhiªn nÕu h­ cÊu v­ît qu¸ ng­ìng cho phÐp kÝ sÏ trë thµnh thÓ lo¹i kh¸c nh­: truyÖn kÝ, tiÓu thuyÕt, tù truyÖn… 11 Nãi nh­ ChÕ Lan Viªn: "Víi thÓ kÝ, ngoµi viÖc ph¶n ¸nh ng­êi thËt, viÖc thËt ra cßn cã thÓ nãi c¸i c¶m xóc, suy t­ëng, thËm chÝ t­ëng t­îng n÷a"[39]. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ "kÝ cÇn t¸i t¹o sù sèng, miªu t¶ sù sèng víi ®Çy ®ñ søc sèng chø kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ghi chÐp kh« khan"[39] (NguyÔn Tu©n). Muèn vËy, ng­êi viÕt kÝ ph¶i ®i nhiÒu, cã vèn sèng, t©m hån nh¹y c¶m, tinh tÕ, ph¶i thùc sù sèng víi t­ liÖu hay nãi nh­ T« Hoµi mçi con sè trong kÝ ph¶i "®»m th¾m nh÷ng t×nh c¶m". Nh­ng ®iÒu quan träng nhÊt do viÖc trÇn thuËt ng­êi thËt, viÖc thËt nªn kÝ cã gi¸ trÞ cung cÊp nh÷ng tri thøc vÒ cuéc sèng vµ cã gi¸ trÞ nh­ nh÷ng t­ liÖu lÞch sö quý gi¸. Nh­ lêi kh¼ng ®Þnh cña gi¸o s­ Hoµng Ngäc HiÕn: "Ngoµi g©y hiÖu qu¶ kho¸i c¶m mü häc, thÓ kÝ g©y ë ng­êi ®äc nh÷ng kho¸i thó thuÇn trÝ tuÖ b»ng viÖc cung cÊp nh÷ng tri thøc ng­êi ®äc quan t©m"[39]. 1.1.2. Håi kÝ vµ c¸c ®Æc tr­ng thÓ lo¹i "Håi kÝ lµ mét thÓ thuéc lo¹i h×nh kÝ, kÓ l¹i nh÷ng biÕn cè ®· x¶y ra trong qu¸ khø mµ t¸c gi¶ lµ ng­êi tham dù hoÆc chøng kiÕn"[59]. C¸c vÊn ®Ò trong håi kÝ thuéc b×nh diÖn qu¸ khø mµ ng­êi viÕt ghi l¹i b»ng nh÷ng Ên t­îng, nh÷ng håi øc trùc tiÕp cña m×nh. LÏ dÜ nhiªn, ®ã lµ nh÷ng ®iÒu vÉn cßn ¸m ¶nh vµ cã ý nghÜa quan träng ®èi víi ng­êi viÕt. §iÓm kh¸c biÖt cña chñ thÓ trÇn thuËt trong håi kÝ so víi tiÓu thuyÕt lµ ng­êi viÕt håi kÝ chØ tiÕp nhËn vµ ghi chÐp phÇn hiÖn thùc mµ t¸c gi¶ nh×n râ h¬n c¶ dùa trªn c¬ së nh÷ng Ên t­îng vÒ håi øc riªng trùc tiÕp cña m×nh. B¶n th©n ng­êi viÕt håi kÝ lu«n ë b×nh diÖn thø nhÊt. ChÝnh v× vËy, håi kÝ th­êng khã tr¸nh khái phiÕn diÖn, Ýt nhiÒu tÝnh chñ quan cña th«ng tin, tÝnh kh«ng ®Çy ®ñ cña sù kiÖn. Song d­íi h×nh thøc diÔn ®¹t sinh ®éng, trùc tiÕp cña t¸c gi¶ c¸c sù kiÖn nµy trë nªn cã gi¸ trÞ nh­ mét tµi liÖu ®¸ng tin cËy. "Håi kÝ ®ßi hái ph¶i hÕt søc t«n träng tÝnh ch©n thùc cña c©u chuyÖn: sù viÖc, sè liÖu, thêi gian ph¶i chÝnh x¸c"[21]. Tuy nhiªn tÝnh chÝnh x¸c, ch©n thùc trong håi kÝ kh«ng ®ßi hái tíi møc nã ph¶i lµ sù sao chÐp thô ®éng theo kiÓu m¸y ¶nh, m¸y ghi ©m, còng kh«ng ph¶i lµ b¶n tin th«ng b¸o vÒ c¸c sù kiÖn lÞch sö hay tiÓu sö cña nhµ v¨n. TÝnh ch©n thùc trong håi kÝ phô thuéc vµo kh¶ n¨ng ghi nhí, vµo sù ch©n thùc 12 cña chÝnh t¸c gi¶, ng­êi viÕt håi kÝ. NÕu ng­êi viÕt håi kÝ cã biÖt tµi riªng trong viÖc ghi nhí c¸c sù kiÖn x¶y ra trong qu¸ khø th× sù viÖc dï x¶y ra ®· l©u nh­ng mäi chi tiÕt, sù kiÖn vÉn ®­îc t¸i hiÖn mét c¸ch ch©n thùc nh­ võa míi diÔn ra. Håi kÝ T« Hoµi lµ mét ®iÓn h×nh cho kh¶ n¨ng ghi nhí cña nhµ v¨n, ®Æc biÖt lµ hai cuèn C¸t bôi ch©n ai, ChiÒu chiÒu. Håi kÝ th­êng chó ý ®Õn c¸c sù kiÖn mang tÝnh tiÓu sö. Nh­ng kh¸c víi c¸c sö gia, c¸c nhµ nghiªn cøu tiÓu sö ng­êi viÕt: "ChØ t¸i hiÖn c¸i phÇn hiÖn thùc n»m trong tÇm nh×n cña m×nh, anh ta th­êng chØ c¨n cø chñ yÕu vµo nh÷ng Ên t­îng vµ håi øc cña b¶n th©n m×nh"[2]. VÊn ®Ò næi lªn hµng ®Çu ë thÓ v¨n nµy lµ b¶n th©n ng­êi viÕt hoÆc c¸c nh©n vËt, sù kiÖn liªn quan ®Õn anh ta trong ®êi sèng, ®­îc ®Æt trong tr­êng nh×n, sù ®¸nh gi¸ nhËn xÐt cña chÝnh anh ta. Håi kÝ do vËy th­êng mang ®Ëm tÝnh chñ quan. C¸c sù viÖc, hiÖn t­îng ®­îc ph¶n ¸nh, ®­îc kÓ l¹i trong håi kÝ chÞu sù t¸c ®éng cña quy luËt "quªn l·ng" vµ "lµm mÐo lÖch" cña c¬ chÕ håi øc. NÕu c©u chuyÖn x¶y ra trong qu¸ khø gÇn hoÆc míi x¶y ra ng­êi viÕt cßn nhí râ th× dßng håi t­ëng cã thÓ ch©n thùc, sinh ®éng ®Õn tõng chi tiÕt. Song còng cã khi c©u chuyÖn ®· lïi s©u vµo dÜ v·ng, ng­êi kÓ quªn ®i mét sè chi tiÕt ®ßi hái ph¶i dïng trÝ t­ëng t­îng ®Ó h­ cÊu nhµo nÆn bæ sung cho c¸i khung hiÖn thùc trë nªn sinh ®éng, hÊp dÉn. Ng­êi viÕt dïng h­ cÊu ®Ó t¸i t¹o hiÖn thùc nh»m ph¶n ¸nh mét c¸ch ®Çy ®ñ vµ toµn vÑn diÖn m¹o cña ®êi sèng trong tÝnh ®a d¹ng, phøc t¹p cña nã. B¶n th©n nghÖ thuËt lµ sù ch¾t läc cña ®êi sèng, lµ sù lùa chän nh÷ng nÐt ®iÓn h×nh lµm cho t¸c phÈm cã chç ®øng trong lßng c«ng chóng. X©y dùng h×nh t­îng nghÖ thuËt ®ßi hái nhµ v¨n ph¶i lùa chän c¸c chi tiÕt ®an cµi c¸c suy nghÜ, t©m tr¹ng nh©n vËt. §ã chÝnh lµ nÐt h­ cÊu trong håi kÝ. Tù béc lé, ®­a nh÷ng suy nghÜ, t×nh c¶m, Ên t­îng cña m×nh, cÊp cho nã mét h×nh d¸ng, mét diÖn m¹o cô thÓ ©u còng lµ nhu cÇu cña sù s¸ng t¹o. Tuy nhiªn, mäi sù thªm th¾t, h­ cÊu trong håi kÝ còng kh«ng n»m ngoµi môc ®Ých t¸i hiÖn sinh ®éng c¸i hiÖn thùc ®ang d­îc ph¶n ¸nh. Lµ mét thÓ lo¹i tù sù ®Æc biÖt, håi kÝ thiªn vÒ trÇn thuËt tõ ng«i thø nhÊt - t¸c gi¶. Nã mang tÝnh x¸c thùc, tÝnh chñ quan vµ h×nh thøc tù sù cña dßng håi øc. Søc 13 hÊp dÉn cña håi kÝ chÝnh lµ b¶n th©n c¸c sù viÖc, hiÖn t­îng ®­îc ph¶n ¸nh trong t¸c phÈm vµ c¸ch kÓ chuyÖn cña t¸c gi¶. Nh­ng h¬n hÕt ®ã lµ c¸i t«i c¸ nh©n hiÖn h×nh, sèng ®éng trªn trang giÊy. Nh©n vËt T«i - ng­êi kÓ chuyÖn trong håi kÝ tù do lùa chän ®iÓm nh×n, ph¹m vi, tr×nh tù ph¶n ¸nh, giäng ®iÖu nghÖ thuËt cèt sao t¸i hiÖn ®­îc qu¸ khø râ nÐt vµ sinh ®éng. Víi vai trß lµ ng­êi tham dù, chøng kiÕn c©u chuyÖn ®· x¶y ra trong qu¸ khø, nh©n vËt T«i - t¸c gi¶ trë thµnh mét ®¶m b¶o kh¸ v÷ng ch¾c mµ c©u chuyÖn ®Ò cËp tíi. 1.1.3. Sù ph¸t triÓn cña håi kÝ ë ViÖt Nam Håi kÝ ra ®êi tõ rÊt sím. Ngay tõ thêi cæ ®¹i Hi L¹p nh©n lo¹i ®· ®­îc biÕt ®Õn nh÷ng trang håi øc cña Kxen«phon vµ X«crat ghi chÐp vÒ c¸c cuéc hµnh qu©n cña ng­êi Hi L¹p thÕ kØ V - TCN. §©y ®­îc coi lµ t¸c phÈm håi kÝ cæ x­a nhÊt. ThÕ kØ XVI ë c¸c n­íc ph­¬ng T©y khoa häc kÜ thuËt ph¸t triÓn, ý thøc c¸ nh©n ngµy cµng n©ng cao trë thµnh c¬ së cho håi kÝ ph¸t triÓn m¹nh. Håi kÝ cña c¸c nhµ v¨n, c¸c chÝnh kh¸ch, c¸c nh©n vËt quan träng ®· xuÊt hiÖn ë ph­¬ng T©y tõ nhiÒu thÕ kØ tr­íc. M·i ®Õn thÕ kØ XVIII, ë ViÖt Nam c¸c t¸c phÈm kÝ lÇn ®Çu tiªn míi xuÊt hiÖn nh­ Vò Trung tïy bót cña Ph¹m §×nh Hæ, Th­îng kinh kÝ sù cña Lª H÷u Tr¸c. GÇn hai thÕ kØ sau khi kÝ xuÊt hiÖn, håi kÝ míi thùc sù ra ®êi. Phan Béi Ch©u niªn biÓu ®Çu thÕ kØ XX ®­îc coi lµ cuèn håi kÝ ®Çu tiªn ë ViÖt Nam. T¸c phÈm lµ sù ghi chÐp nh÷ng th¸ng n¨m ho¹t ®éng c¸ch m¹ng cña ng­êi chÝ sÜ yªu n­íc. Ghi l¹i c¸ch c¶m, c¸ch nh×n cña mét con ng­êi kh«ng cßn lµ c¸ nh©n riªng lÎ trong ®êi th­êng n÷a mµ lµ con ng­êi cña thêi ®¹i ®Æt sè phËn m×nh trong sè phËn chung cña céng ®ång, cña d©n téc. Cïng víi Phan Béi Ch©u niªn biÓu, mét sè bµi viÕt cã tÝnh chÊt håi kÝ nh­ GiÊc méng lín, GiÊc méng con cña T¶n §µ. ý thøc vÒ con ng­êi c¸ nh©n, b¶n lÜnh c¸ nh©n cïng víi cèt c¸ch cña bËc tr­îng phu ®· t¹o cho T¶n §µ c¸i ng«ng cña ng­êi trÝ thøc ý thøc râ vÒ con ng­êi cña m×nh. Ngoµi ra cßn ph¶i kÓ ®Õn sù xuÊt hiÖn cña T­¬ng Phè víi Giät lÖ thu. §©y lµ tiÕng lßng cña c« g¸i B¾c Ninh håi t­ëng l¹i 14 nh÷ng th¸ng ngµy ®Ñp ®Ï cña t×nh nghÜa vî chång vµ bµy tá nçi lßng th­¬ng nhí kh«n ngu«i cña ng­êi vî víi ng­êi chång qu¸ cè. Nh÷ng n¨m 1930-1945 håi kÝ ph¸t triÓn m¹nh trªn v¨n ®µn v¨n häc. NhiÒu t¸c phÈm håi kÝ, tù truyÖn liªn tiÕp ra ®êi víi néi dung chñ yÕu viÕt vÒ th©n phËn, sè phËn cña c¸c nhµ v¨n trong mét ®o¹n ®êi cô thÓ. Sù ph¸t triÓn cña håi kÝ giai ®o¹n nµy ®¸nh dÊu sù du nhËp cña v¨n ho¸ ph­¬ng T©y vµo ViÖt Nam, lµm thay ®æi ®êi sèng x· héi, thay ®æi nhËn thøc, t­ t­ëng cña con ng­êi. §¸nh thøc nhu cÇu c¸ nh©n, nhu cÇu béc lé m×nh, ®­îc nãi lªn tiÕng nãi cña c¸ nh©n m×nh. T­ t­ëng ®ã xuÊt hiÖn trong th¬, trong tiÓu thuyÕt râ nhÊt lµ trong håi kÝ. §Õn giai ®o¹n 1945-1954, ®Êt n­íc b­íc vµo cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p. Håi kÝ l¹i ph¸t triÓn theo mét h­íng kh¸c. Thêi ®iÓm nµy do ¸p lùc cña x· héi tr­íc c¸c vÊn ®Ò xung ®ét d©n téc vµ giai cÊp kÝ v¨n häc chuyÓn h­íng ph¸t triÓn sang thÓ kÝ sù, bót kÝ ®Ó kÞp thêi ph¶n ¸nh nh÷ng sù kiÖn dån dËp ®ang diÔn ra trªn kh¾p ®Êt n­íc. §Õn n¨m 1950, håi kÝ míi xuÊt hiÖn trë l¹i nh­ng lµ håi kÝ c¸ch m¹ng. §©y lµ dßng håi t­ëng cña c¸c chiÕn sÜ c¸ch m¹ng líp tr­íc, c¸c sÜ quan qu©n ®éi vÒ nh÷ng n¨m th¸ng ho¹t ®éng c¸ch m¹ng ®Çy gian khæ, nh÷ng chiÕn c«ng oanh liÖt mµ hä vµ ®ång ®éi ®· tr¶i qua. Håi kÝ c¸ch m¹ng ®Ò cao chñ nghÜa yªu n­íc, chñ nghÜa anh hïng c¸ch m¹ng båi ®¾p t×nh c¶m yªu n­íc, lßng tù hµo vÒ truyÒn thèng c¸ch m¹ng cña thÕ hÖ ®i tr­íc më ®­êng. Nh÷ng cuèn håi kÝ c¸ch m¹ng Hai lÇn v­ît ngôc cña TrÇn §¨ng Ninh, BÊt khuÊt cña NguyÔn §øc ThuËn. Håi kÝ cña Vâ Nguyªn Gi¸p, NguyÔn ThÞ §Þnh. C¸c håi kÝ Nh©n d©n ta rÊt anh hïng, Trªn ®­êng th¾ng lîi, Ng­êi tr­íc ng· ng­êi sau tiÕn cña nhiÒu t¸c gi¶… Nh©n vËt trong c¸c håi kÝ nµy lµ nh÷ng con ng­êi g¾n liÒn víi c¸c biÕn cè träng ®¹i cña c¸ch m¹ng, cña d©n téc. Hä lµ nh÷ng con ng­êi vÜ ®¹i chiÕn ®Êu v× n­íc, v× d©n. Thêi k× 1954-1975, ë miÒn Nam xuÊt hiÖn mét sè c©y bót viÕt håi kÝ v¨n häc. Hä lµ nh÷ng nhµ v¨n, nhµ th¬ thuéc thÕ hÖ tiÒn chiÕn nay t¸i hiÖn l¹i ®êi sèng v¨n häc theo quan ®iÓm c¸ nh©n cña riªng m×nh. C¸c håi kÝ Bèn m­¬i n¨m nãi l¸o cña Vò B»ng, V¨n thi sÜ tiÒn chiÕn cña NguyÔn VÜ… xuÊt hiÖn ë Sµi Gßn vµo nh÷ng n¨m 15 60. ë miÒn B¾c ngay tõ nh÷ng n¨m 1970, håi kÝ v¨n häc còng ®­îc chó ý. Mét sè nhµ v¨n ®· lÊy b¶n th©n m×nh ra lµm ®èi t­îng ®Ó suy ngÉm. Thêi ®iÓm nµy T« Hoµi còng cho ra ®êi cuèn Tù truyÖn (1973) viÕt vÒ cuéc sèng cña nh÷ng ng­êi thî thñ c«ng vïng ngo¹i « Hµ Néi trªn con ®­êng t×m kiÕm miÕng c¬m manh ¸o… N¨m 1975, ®Êt n­íc thèng nhÊt. Sù thøc tØnh cña ý thøc c¸ nh©n khiÕn cho håi kÝ v¨n häc ph¸t triÓn m¹nh mÏ. NhiÒu nhµ v¨n viÕt håi kÝ ®Ó nãi râ h¬n nh÷ng sù thËt mµ tr­íc kia hä ch­a cã dÞp ®Ó nãi hay viÕt nh÷ng m¶ng tèi cßn ch×m khuÊt trong ®êi sèng h«m qua gióp ng­êi ®äc hiÓu râ h¬n nh÷ng phøc t¹p, Êu trÜ ®· tån t¹i mét thêi. Håi kÝ NguyÔn Kh¶i phÇn lín ®­îc s¸ng t¸c trong kho¶ng thêi gian tõ 1980 trë l¹i ®©y. Khi t¸c gi¶ ®ang ë ®é tuæi "thÊt thËp cæ lai hi" còng lµ lóc nhµ v¨n cã dÞp chiªm nghiÖm l¹i nh÷ng biÕn thiªn, th¨ng trÇm cña cuéc sèng. V× vËy, nh÷ng t¸c phÈm håi kÝ cña «ng thùc sù cã gi¸ trÞ trong chiÒu s©u suy t­ëng. Håi kÝ T« Hoµi còng ®­îc viÕt khi «ng cßn rÊt trÎ ®Ò cËp ®Õn cuéc sèng x· héi vïng ®Êt NghÜa §« n¬i «ng sinh ra vµ lín lªn víi c¸i nh×n rÊt ch©n thùc. Tuy nhiªn, còng cã nh÷ng nhµ v¨n viÕt håi kÝ chØ ®¬n thuÇn ®Ó nh×n l¹i nh÷ng chÆng ®­êng ®· qua cña b¶n th©n mµ tr¸nh ®Ò cËp ®Õn nh÷ng khóc m¾c, nh÷ng vÊn ®Ò bªn trong cña ®êi sèng v¨n nghÖ. Håi kÝ Song ®«i cña Huy CËn ®­îc viÕt theo h­íng nµy. V¨n häc thêi k× ®æi míi ®· ®Æt lªn hµng ®Çu c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n, mçi nhµ v¨n tù t¹o cho m×nh mét diÖn m¹o riªng, mét c¸ch nh×n riªng, mét giäng ®iÖu riªng gãp phÇn vµo thÕ giíi mu«n mµu, mu«n vÎ cña ®êi sèng v¨n häc. NguyÔn Minh Ch©u, NguyÔn Kh¶i th× truyÒn thèng, mùc th­íc. D­¬ng H­íng, Lª Lùu, NguyÔn Kh¾c Tr­êng th× gai gãc, s¾c nhän. Ph¹m ThÞ Hoµi, B¶o Ninh, NguyÔn Huy ThiÖp th× g©y hÊn, khiªu khÝch. Mçi ng­êi mét vÎ, mét c¸ tÝnh tù do thÓ hiÖn b¶n s¾c c¸ nh©n cña m×nh. Ch­a bao giê ®êi sèng v¨n häc l¹i phong phó, khëi s¾c ®Õn nh­ vËy. Còng vµo thêi ®iÓm Êy gi÷a c¬n lèc cña sù ®æi míi, trªn v¨n ®µn xuÊt hiÖn hµng lo¹t c¸c håi kÝ v¨n häc. M¶nh ®Êt håi kÝ v¨n häc giai ®o¹n nµy thu hót ®«ng ®¶o sù ®¸nh gi¸ cña d­ luËn. T« Hoµi víi hai t¸c phÈm håi kÝ C¸t bôi ch©n ai, ChiÒu chiÒu ®· thùc sù g©y tiÕng vang lín trong lßng ®éc gi¶ vµ giíi nghiªn cøu phª b×nh. Hoµ 16 cïng trµo l­u ®ã c¸c nhµ v¨n, nhµ th¬ vèn rÊt quen thuéc víi b¹n ®äc còng tung ra nh÷ng trang viÕt vÒ cuéc ®êi cña chÝnh m×nh. Anh Th¬ víi håi kÝ Tõ bÕn s«ng Th­¬ng(1985), NguyÔn V¨n Bæng víi håi kÝ Thêi ®· qua (1995), L­u Träng L­ víi håi kÝ Nöa ®ªm sùc tØnh(2001), Huy CËn víi håi kÝ Song ®«i (2003) vµ hµng lo¹t c¸c håi kÝ kh¸c…Phong phó vÒ sè l­îng, ®a d¹ng trong khuynh h­íng s¸ng t¸c, håi kÝ giai ®o¹n nµy ®· giµnh ®­îc tiÕng nãi riªng cña m×nh trªn v¨n ®µn v¨n häc nghÖ thuËt. Ta b¾t gÆp ®iÓm t­¬ng ®ång gi÷a håi kÝ T« Hoµi vµ NguyÔn V¨n Bæng trong viÖc x©y dùng ch©n dung cña chÝnh m×nh còng nh­ ch©n dung c¸c b¹n v¨n cïng thêi. Hai håi kÝ C¸t bôi ch©n ai, ChiÒu chiÒu T« Hoµi Ýt ®Ò cËp ®Õn qu¸ tr×nh s¸ng t¸c cña b¶n th©n mµ chñ yÕu viÕt vÒ ®êi sèng v¨n nghÖ víi hµng lo¹t ch©n dung c¸c nhµ v¨n NguyÔn BÝnh, Xu©n DiÖu, Nguyªn Hång, NguyÔn Tu©n, Phïng Qu¸n…Mçi ng­êi mét vÎ, mét sè phËn riªng kh«ng ai gièng ai nh­ng th«ng qua ch©n dung cña hä T« Hoµi t¸i hiÖn l¹i ®êi sèng v¨n häc v¨n häc ngµy h«m qua trong c¸i nh×n ch©n thµnh trong s¸ng nh­ng còng chøa ®ùng nhiÒu sai lÇm, Êu trÜ cña mét thêi. Kh¸c víi T« Hoµi, NguyÔn V¨n Bæng, L­u Träng L­ l¹i ®¾m m×nh trong dßng håi t­ëng víi nh÷ng c¶m xóc riªng t­ tr­íc sù thay ®æi cña sè phËn con ng­êi. Anh Th¬, Huy CËn l¹i ®i vµo t¸i hiÖn nh÷ng sù kiÖn ®êi t­ cña c¸ nh©n m×nh mµ Ýt chó ý ®Õn nh÷ng miÒn cßn khuÊt lÊp trong ®êi sèng x· héi. Nhê kh«ng khÝ d©n chñ trong thêi k× ®æi míi, nghÖ sÜ cã c¬ héi ®­îc ®èi tho¹i víi ®êi sèng mét c¸ch cëi më. Håi kÝ chÝnh lµ mét h×nh thøc giao tiÕp ®Æc biÖt cña nhµ v¨n víi b¹n ®äc vÒ mäi vÊn ®Ò cña cuéc sèng h«m nay. 1.2. Quan niÖm cña T« Hoµi vÒ håi kÝ T« Hoµi cã quan niÖm riªng vÒ håi kÝ. §èi víi «ng kÝ nãi chung vµ håi kÝ nãi riªng kh«ng ph¶i lµ thÓ lo¹i ®µn em trong s¸ng t¹o v¨n häc, kh«ng thÓ so s¸nh víi c¸c thÓ lo¹i kh¸c theo lèi ®Þnh møc. Håi kÝ lµ mét thÓ lo¹i rÊt cÇn ®Õn sù s¸ng t¹o cña ng­êi nghÖ sÜ. ViÕt håi kÝ nh»m ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu cña hiÖn t¹i b»ng c©u chuyÖn kÓ ng­êi thËt, viÖc thËt ngµy h«m qua do chÝnh ng­êi kÓ chuyÖn chøng kiÕn hoÆc tham dù. DÔ mµ khã, ®ã lµ nhËn xÐt chung cña T« Hoµi khi viÕt håi kÝ. DÔ v× ai còng 17 cã thÓ viÕt ®­îc c¸i ®iÒu m×nh ®· chøng kiÕn hoÆc tr¶i qua. Nh­ng kh«ng ph¶i ai còng viÕt håi kÝ thµnh c«ng. §iÒu ®ã kh«ng chØ phô thuéc vµo vèn sèng, kinh nghiÖm vµ sù tõng tr¶i cña ng­êi viÕt mµ cßn phô thuéc vµo tµi n¨ng, c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña ng­êi nghÖ sÜ. V¨n häc lµ sù t¸i t¹o nh­ng quan träng h¬n nã lµ sù s¸ng t¹o.ViÕt håi kÝ kh«ng ®¬n thuÇn lµ viÖc ghi chÐp l¹i mét c¸ch m¸y mãc kh« khan nh÷ng ®iÒu ®· x¶y ra trong qu¸ khø th«ng qua sù håi t­ëng cña ng­êi viÕt mµ tr­íc tiªn ph¶i viÕt cho hay, cho hÊp dÉn ng­êi ®äc. NghÜa lµ ng­êi viÕt ph¶i biÕt chän läc vµ nhµo nÆn c¸c sù kiÖn, biÕn cè ®Ó diÔn t¶ ®­îc nhiÒu nhÊt t­ t­ëng vµ suy nghÜ cña m×nh. Trong NghÖ thuËt vµ ph­¬ng ph¸p viÕt v¨n T« Hoµi cho r»ng: "Nhµ v¨n lµ th­ kÝ cña thêi ®¹i. Tr¸ch nhiÖm vµ vinh dù c©u ®Þnh nghÜa cña ®êi sèng dµnh cho nh÷ng ngßi bót ch©n chÝnh. T«i nghÜ danh dù cao quý Êy, mÖnh lÖnh chiÕn ®Êu Êy tr­íc nhÊt tr©n träng trao tÆng nh÷ng ng­êi viÕt c¸c thÓ lo¹i kÝ : phãng sù, tïy bót, kÝ sù, bót kÝ còng nh­ nh÷ng ng­êi cÇm cµy, cÇm cuèc. Hä ®«ng nhÊt vµ bao giê còng ®i hµng ®Çu, cã mÆt kh¾p n¬i trªn c¸c trËn tuyÕn v¨n nghÖ vµ ®êi sèng"[34]. Suy nghÜ nh­ thÕ chøng tá T« Hoµi ®¸nh gi¸ cao vai trß ®i ®Çu cña cña ng­êi viÕt kÝ vµ c¸c thÓ lo¹i kÝ. Víi T« Hoµi khi viÕt håi kÝ : Ph¶i tõ nh÷ng hiÖn t­îng vÆt v·nh l¹i võa tinh tÕ, ®«i lóc t­ëng ngÉu nhiªn ®Õn møc cã søc ngåi dËy trong s¸ng t¹o chØ v× nã ®· ®­îc c¸i nÒn sèng giµ dÆn, tõng tr¶i cña anh xÐt duyÖt råi quyÕt ®Þnh cho trë ra sèng l¹i lÇn n÷a. ChÝnh v× vËy, ë T« Hoµi lu«n n¶y sinh mét cuéc ®Êu tranh : Cã nªn viÕt kh¸c víi nh÷ng g× ng­êi kh¸c hay viÕt kh«ng? Bëi nh÷ng ®iÒu mµ «ng thu nhËn ®­îc b»ng kinh nghiÖm c¸ nh©n l¹i rÊt kh¸c víi nh÷ng g× hay ho mµ nh÷ng håi kÝ tr­íc «ng ®· viÕt. Cã nªn viÕt kh«ng? Sù thùc kh«ng ph¶i bao giê còng ngät ngµo, liÖu ng­êi ta cã chÊp nhËn kh«ng, liÖu ng­êi ta nghÜ vÒ «ng nh­ thÕ nµo? §iÒu ®ã mét lÇn n÷a ®­îc kh¼ng ®Þnh qua cuéc trß chuyÖn víi phãng viªn b¸o Lao ®éng n¨m 2006: "§èi víi t«i håi kÝ lµ mét cuéc ®Êu tranh t­ t­ëng ®Ó viÕt. Mçi lÇn viÕt lµ mét lÇn ®Êu tranh t­ t­ëng ®Ó nãi ra sù thËt. Sù thËt ®ã cã lÏ nhiÒu nhµ v¨n cè g¾ng ®¹t cho ®­îc nh­ng cã lµm ®­îc hay kh«ng l¹i lµ chuyÖn kh¸c. Khi cã cuèn s¸ch kh«ng ®­îc ph¸t hµnh 18 hoÆc bÞ phª ph¸n t«i nghÜ m×nh vÉn ph¶i viÕt mµ kh«ng ®Ó ý cuèn s¸ch ®ã liÖu cã xuÊt b¶n ®­îc hay kh«ng". Nhµ v¨n gi¶i thÝch, viÕt håi kÝ lµ lµ mét cuéc ®Êu tranh t­ t­ëng v×: "Kh«ng ®Êu tranh víi chÝnh m×nh th× ch­a ch¾c nãi ra sù thËt ®­îc. Mµ ®«i khi chØ lµ nöa sù thËt. §· lµ sù thËt th× kh«ng tÇm th­êng cho dï cã ng­êi nãi t«i ®· "®Ëp vì" c¸c thÇn t­îng cña hä. Nh×n chung, trong håi kÝ th­êng th× ng­êi ta kh«ng nãi thËt vÒ m×nh l¾m hoÆc chØ nãi tèt vÒ m×nh. T«i Ýt viÕt vÒ m×nh mµ viÕt vÒ c¸c nhµ v¨n. §äc b¶n th¶o cho b¹n bÌ, hä thÝch thÕ lµ t«i cho ra mét tËp ch©n dung c¸c nhµ v¨n"[75]. §èi víi T« Hoµi viÕt håi kÝ kh«ng ph¶i ®Ó t« hång kØ niÖm, kh«ng ph¶i ®Ó khoe m×nh, nÞnh ng­êi, kh«ng ph¶i ®Ó b¸o c«ng mµ lµ ®Ó nãi ra sù thËt. V× vËy khi ®­îc hái vÊn ®Ò liÖu T« Hoµi cã thªm th¾t vµo nh÷ng c©u chuyÖn khi x©y dùng ch©n dung c¸c nhµ v¨n trong cuèn håi kÝ cña m×nh hay kh«ng, T« Hoµi kh¼ng ®Þnh r»ng: "Sù thËt ®· lµ ®Ñp råi. §«i khi t«i tù hái c¸ch viÕt cña m×nh cã g× kh«ng ®óng ch¨ng? T«i chØ sî viÕt nh÷ng ®iÒu m×nh kh«ng biÕt…VÝ dô nh­ viÕt vÒ thêi ®i häc ë tr­êng chÝnh trÞ hai n¨m, thùc tÕ thÕ nµo th× t«i viÕt nh­ thÕ. Cuèi cïng viÕt xong ng­êi ta kh«ng b»ng lßng v× cho r»ng ë tr­êng ®ã kh«ng thÓ cã chuyÖn mÊt c¾p ®­îc. Cßn nÕu hái cã thªm th¾t hay kh«ng th× t«i khã cã thÓ tr¶ lêi c©u hái nµy. Khi t«i viÕt M­êi n¨m cã nhiÒu ng­êi phª b×nh d÷ déi mµ t«i ®©u cã n¶n lßng, chØ rót kinh nghiÖm cho riªng m×nh th«i"[75]. Cuéc ®Êu tranh t­ t­ëng ®ã diÔn ra trong suèt qu¸ tr×nh «ng viÕt. ¤ng võa dß dÉm qu¸ khø, võa dòng c¶m, trung thùc ®Êu tranh víi chÝnh b¶n th©n m×nh. Víi quan niÖm tiÕn bé vÒ håi kÝ nh­ vËy T« Hoµi ®· thÓ hiÖn rÊt sinh ®éng trong c¸c s¸ng t¸c cña m×nh. Håi kÝ T« Hoµi nhÊt lµ nh÷ng t¸c phÈm håi kÝ viÕt nh÷ng n¨m 90 trë l¹i ®©y thùc sù g©y ®­îc tiÕng vang lín víi ®éc gi¶ trong vµ ngoµi n­íc kh¼ng ®Þnh bót lùc së tr­êng cña «ng trong lÜnh vùc nµy. 1.3. Phong c¸ch vµ nh÷ng yÕu tè t¹o nªn phong c¸ch nghÖ thuËt håi kÝ T« Hoµi 1.3.1. Giíi thuyÕt vÒ phong c¸ch nghÖ thuËt 19 Phong c¸ch lµ mét thuËt ng÷ kh«ng chØ ®­îc dïng trong lÜnh vùc v¨n häc nghÖ thuËt mµ cßn ®­îc dïng trong nhiÒu nghµnh khoa häc vµ ®êi sèng x· héi. Thêi x­a ng­êi Hi L¹p cæ ®¹i dïng ch÷ Stylos ®¬n thuÇn chØ dông cô ®Ó viÕt - cã nghÜa lµ "mét c¸i que vãt nhän ®Ó viÕt trªn c¸c tÊm b¶ng cã phñ nÕn"[64, tr.175]. Sau ®­îc ng­êi La M· dïng ch÷ Style ®Ó chØ ch÷ viÕt, bót ph¸p, v¨n phong vµ cuèi cïng míi cã nghÜa lµ phong c¸ch. Tõ cuèi thÕ kØ XVIII ng­êi ta b¾t ®Çu dïng tõ phong c¸ch ®Ó chØ c¸c ®Æc ®iÓm h×nh thøc cña t¸c phÈm thuéc c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt kh¸c nh­ ®iªu kh¾c, héi ho¹, kiÕn tróc. Kh¸i niÖm nµy lan truyÒn sang lÝ luËn, nghiªn cøu v¨n häc. Kh¸i niÖm phong c¸ch ®­îc ®Æt ra ë ph­¬ng T©y ngay tõ thêi cæ ®¹i víi c¸c ®¹i biÓu xuÊt s¾c nh­ Platon, Aristole…Tõ thÕ kØ XIX ®Õn nay, kh¸i niÖm phong c¸ch ngµy cµng ®­îc quan t©m s©u s¾c qua c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu lÝ luËn cña ViÖn sÜ M.B Khrapchenco, V.V.Vin«gra®op, D.X.Likhatsep. ë ViÖt Nam, kh¸i niÖm phong c¸ch tuy ®Õn muén h¬n nh­ng còng ®­îc c¸c nhµ nghiªn cøu giµnh nhiÒu c«ng søc t×m hiÓu. VÊn ®Ò nµy ®­îc ®Ò cËp ë c¸c tµi liÖu mang tÝnh chÊt c«ng cô nh­ LÝ luËn v¨n häc cña Ph­¬ng Lùu, TrÇn §×nh Sö, NguyÔn Xu©n Nam, Lª Ngäc Trµ, La Kh¾c Hoµ, Thµnh ThÕ Th¸i B×nh. Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc, Tõ ®iÓn v¨n häc, 150 thuËt ng÷ v¨n häc…Bªn c¹nh ®ã lµ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc vÒ lÝ luËn cña NguyÔn Th¸i Hoµ, TrÇn §×nh Sö, NguyÔn V¨n D©n…Cô thÓ h¬n n÷a lµ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ phong c¸ch t¸c gi¶ cña NguyÔn §¨ng M¹nh, Hoµng Ngäc HiÕn, T«n Ph­¬ng Lan, Phan Cù §Ö… Tõ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu trªn cã thÓ nhËn thÊy hai c¸ch nh×n nhËn vÒ phong c¸ch: Mét tõ gãc ®é ng«n ng÷ häc, mét tõ gãc ®é v¨n häc. V× thÕ vÒ c¬ b¶n c¸c nhµ nghiªn cøu thèng nhÊt cã phong c¸ch ng«n ng÷ häc vµ phong c¸ch v¨n häc. Trong ®ã mçi ph¹m trï ®Òu cã con ®­êng tiÕp cËn riªng. Trong ph¹m vi ®Ò tµi nµy chóng t«i t×m hiÓu kh¸i niÖm phong c¸ch thuéc khoa häc v¨n häc hay phong c¸ch v¨n häc. ViÖn sÜ P.A.Nicolaev trong DÉn luËn nghiªn cøu v¨n häc do G.N.Pospelov chñ biªn viÕt: "Phong c¸ch chØ cã ë h×nh thøc h×nh 20 t­îng vµ biÓu c¶m cña t¸c phÈm, biÓu hiÖn mét c¸ch hoµn thiÖn vµ trän vÑn néi dung cña nã, hoµn toµn phï hîp víi néi dung Êy" vµ "H×nh thøc cña t¸c phÈm nghÖ thuËt cã ®­îc mét phong c¸ch nµo ®ã chÝnh lµ nhê tÝnh h×nh t­îng vµ tÝnh biÓu hiÖn cña nã. T¸c phÈm xÐt vÒ mÆt h×nh thøc lµ mét hÖ thèng h×nh t­îng ®­îc t¹o thµnh tõ nhiÒu chi tiÕt, ng÷ nghÜa, ng«n tõ vµ kh¸ch thÓ kh¸c nhau, c¸c biÖn ph¸p kÕt cÊu vµ có ph¸p, ng÷ ®iÖu kh¸c nhau. H¬n n÷a c¸c chi tiÕt, h×nh t­îng vµ thñ ph¸p Êy l¹i mang trong m×nh mét tÝnh biÓu c¶m, c¶m xóc, t­ t­ëng nµo ®ã. Sù thèng nhÊt thÈm mÜ cña mäi chi tiÕt h×nh t­îng, biÓu c¶m cña h×nh thøc t¸c phÈm phï hîp víi néi dung cña nã ®ã lµ phong c¸ch"[64,tr.176]. ViÖn sÜ M.B Khrapchenco sau khi thèng kª mét sè ®Þnh nghÜa xung quanh ph¹m trï phong c¸ch c¸ nh©n ®· ®­a ra ý kiÕn riªng cña m×nh: "Phong c¸ch cÇn ph¶i ®­îc ®Þnh nghÜa nh­ thñ ph¸p biÓu hiÖn, c¸ch khai th¸c h×nh t­îng ®èi víi cuéc sèng nh­ thñ ph¸p thuyÕt phôc vµ thu hót ®éc gi¶"[40,tr.152]. Cïng víi viÖc quan t©m ®Õn yÕu tè h×nh thøc cã tÝnh néi dung t¸c gi¶ cßn ®Æc biÖt coi träng sù thu hót ®éc gi¶. ¤ng cho r»ng: "Mçi mét nhµ v¨n cã tµi ®Òu ®i t×m nh÷ng biÖn ph¸p vµ nh÷ng ph­¬ng tiÖn ®éc ®¸o ®Ó thÓ hiÖn nh÷ng t­ t­ëng vµ h×nh t­îng cña m×nh, nh÷ng biÖn ph¸p vµ nh÷ng ph­¬ng tiÖn cho phÐp nhµ v¨n ®ã lµm cho nh÷ng t­ t­ëng vµ h×nh t­îng Êy trë thµnh hÊp dÉn, dÔ l«i cuèn gÇn gòi víi c«ng chóng, ®éc gi¶"[40,tr.152]. Nh­ vËy xung quanh kh¸i niÖm phong c¸ch cßn tån t¹i nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau nh­ng tËp trung kh¸i qu¸t ë hai ý c¬ b¶n : Mét nhÊn m¹nh sù thèng nhÊt cña nh÷ng yÕu tè néi dung vµ nh÷ng yÕu tè t¹o h×nh thøc cña t¸c phÈm. Hai coi phong c¸ch nh­ lµ h×nh thøc toµn vÑn cã tÝnh chÊt néi dung. ë ViÖt Nam, c¸c nhµ lÝ luËn nghiªn cøu v¨n häc còng nghiªn cøu rÊt nhiÒu néi hµm thuËt ng÷ phong c¸ch. Trong Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc c¸c t¸c gi¶ Lª B¸ H¸n, TrÇn §×nh Sö, NguyÔn Kh¾c Phi ®Þnh nghÜa: "Phong c¸ch nghÖ thuËt lµ mét ph¹m trï thÈm mÜ chÞu sù thèng nhÊt t­¬ng ®èi æn ®Þnh cña hÖ thèng h×nh t­îng, cña c¸c ph­¬ng tiÖn biÓu hiÖn nghÖ thuËt, nãi lªn c¸i nh×n ®éc ®¸o trong s¸ng t¸c cña mét nhµ v¨n, trong mét t¸c phÈm riªng lÎ, trong trµo l­u v¨n häc hay v¨n häc d©n téc.