Tài liệu Phát triển năng lực tự học cho học sinh thông qua sử dụng tài liệu tự học chủ đề photpho lớp 11

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KHOA HÓA HỌC NGÔ TẤN KHOA PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH THÔNG QUA SỬ DỤNG TÀI LIỆU TỰ HỌC CHỦ ĐỀ PHOTPHO LỚP 11 KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐÀ NẴNG - 2022 1 ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KHOA HÓA HỌC NGÔ TẤN KHOA PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH THÔNG QUA SỬ DỤNG TÀI LIỆU TỰ HỌC CHỦ ĐỀ PHOTPHO LỚP 11 KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Người hướng dẫn: TS. Trần Đức Mạnh ĐÀ NẴNG - 2022 2 LỜI CẢM ƠN Khóa luận là công trình nghiên cứu khoa học có ý nghĩa lớn đối với tôi. Đây là minh chứng cơ bản nhất cho kết quả của 4 năm Đai học. Nó đánh dấu cho sự kết thúc của quãng đời sinh viên, cho sự trưởng thành hơn về mặt kiến thức cùng với kĩ năng sư phạm của tôi. Đồng thời cũng đánh dấu cho những bước khởi đầu mới sau này. Để có thể hoàn thành được Khóa luận tốt nghiệp của mình, tôi đã nhận được sự giúp đỡ lớn từ phía thầy cô, HS và bạn bè. Lời đầu tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới TS. Trần Đức Mạnh, thầy đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ, chỉ bảo tôi trong suốt quá trình lựa chọn, triển khai và hoàn thiện đề tài khóa luận. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn đến các thầy/cô trong khoa Hóa học, trường Đại học Sư phạm Đà Nẵng, các thầy/ cô trong tổ Hóa học và ban lãnh đạo trường THPT Phạm Phú Thứ, Đà Nẵng, những người đã tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất về mặt kiến thức, kinh nghiệm, kĩ năng, cơ sở vật chất, … để tôi có thể hoàn thành khóa luận của mình. Đặc biệt, thầy xin gửi lời cảm ơn tới các em! Những HS tích cực, thân thiện và sáng tạo của trường THPT Phạm Phú Thứ, Đà Nẵng. Cảm ơn sự hợp tác và giúp đỡ của các em đối với Khóa luận của thầy trong suốt quá trình thực nghiệm! Tôi xin chân thành cảm ơn! Đà Nẵng, ngày 18 tháng 05 năm 2022 Sinh viên Ngô Tấn Khoa i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả khóa luận là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kì công trình nào khác. Đà Nẵng, ngày 18 tháng 05 năm 2022 Sinh viên Ngô Tấn Khoa ii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG KHÓA LUẬN STT Nghĩa Viết tắt 1 PPDH Phương pháp dạy học 2 THPT Trung học phổ thông 3 GV Giáo viên 4 HS Học sinh 5 TN Thực nghiệm 6 ĐC Đối chứng 7 TH Tự học 8 NL Năng lực iii DANH MỤC BẢNG Bảng Tên bảng Trang 1.1 Mức độ sử dụng các phương pháp và kỉ thuật dạy học định hướng 18 phát triển NLTH trong dạy học hóa học 1.2 Mức độ thường xuyên sử dụng 1 số công cụ ĐG trong dạy học hóa 19 học 1.3 Quan điểm HS biết về NLTH 22 2.1. Cấu trúc NLTH của HS trường THPT 26 2.2 Biểu hiện mức độ NLTH của HS 28 2.3 Phiếu đánh giá NLTH của HS dành cho GV 48 2.4 Phiếu Tự đánh giá của HS 50 3.1 Nội dung TN 54 3.2 Bảng phân phối tần số HS đạt điểm Xi 58 3.3 Bảng phần trăm số HS đạt điểm Xi 58 3.4 Bảng phần trăm tần suất % số HS đạt điểm Xi trở xuống 59 3.5 Bảng phân loại HS theo kết quả kiểm tra lớp 11/6 60 3.6 Bảng phân loại HS theo kết quả kiểm tra lớp 11/7 61 3.7 Bảng tổng hợp kết quả đánh giá NLTH của HS lớp TN do GV 63 đánh giá 3.8 Tỉ lệ HS tự đánh giá năng lực sau TN iv 64 DANH MỤC HÌNH ẢNH Hình ảnh Tên hình ảnh Trang 1.1 Nhận thức của GV về các biểu hiện của HS THPT 21 1.2 GV đánh giá NLTH của HS THPT 22 1.3 HS biết về thuật ngữ TH 22 1.4 Các khó HS thường gặp phải trong quá trình tự học 23 2.1 Tiến trình tổ chức các hoạt động trong dạy học 33 3.1 Hình ảnh kết quả bài làm HS trong tiết học 58 3.2 Đồ thị biểu diễn đường lũy tích bài kiểm tra 11/6 và 59 lớp ĐC 3.3 Đồ thị biểu diễn đường lũy tích bài kiểm tra lớp 11/7 60 và lớp ĐC 3.4 Biểu đồ tỉ lệ cột phân loại HS theo nhóm lớp 11/6 và 60 lớp ĐC 3.5 Biểu đồ tỉ lệ cột phân loại HS theo nhóm lớp 11/7 và 61 lớp ĐC 3.6 So sánh điểm lớp TN và ĐC 62 3.7 Đánh giá của GV về NLTH của HS 56 v MỤC LỤC  LỜI CẢM ƠN ............................................................................................ i  LỜI CAM ĐOAN ..................................................................................... ii  DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG KHÓA LUẬN .............. iii  DANH MỤC BẢNG ................................................................................ iv  DANH MỤC HÌNH ẢNH ........................................................................ v  MỤC LỤC ................................................................................................ vi  Mở đầu ...................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài......................................................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu.................................................................................................................. 2 3. Khách thể, đối tượng, phạm vi nghiên cứu ................................................................................ 2 4. Giải thuyết khoa học .................................................................................................................. 3 5. Nhiệm vụ nghiêm cứu ................................................................................................................ 3 6. Phạm vi nghiên cứu.................................................................................................................... 3 7. Phương pháp nghiên cứu............................................................................................................ 3 7.1. Nhóm các phương pháp nghiên cứu lí thuyết.............................................................. 3 7.2. Nhóm các phương pháp nghiên cứu thực tiễn ............................................................. 4 7.3. Phương pháp toán thống kê ...................................................................................... 4 8. Đóng góp của khóa luận............................................................................................................. 4 9. Cấu trúc của khóa luận ............................................................................................................... 4  Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ................................................................. 5  1.1. Tình hình nghiên cứu về phát triển năng lực tự học cho học sinh phổ thông ở Việt Nam. ............................................................................. 5  1.2. Tổng quan về tự học ......................................................................... 8 1.2.1. Khái niệm về tự học ............................................................................................................. 8 1.2.2. Các hình thức tự học hiện nay .............................................................................................. 9  1.3. Tổng quan về năng lực ................................................................... 10 1.3.1. Khái niệm về năng lực ....................................................................................................... 10 1.3.2.. Các dạng năng lực ............................................................................................................. 10  1.4. Năng lực tự học ............................................................................... 11 vi 1.4.1. Khái niệm ........................................................................................................................... 11 1.4.2. Biểu hiện của năng lực tự học ............................................................................................ 12  1.5. Mô hình dạy học sử dụng tài liệu tự học để phát triển năng lực tự học ............................................................................................................ 13 1.5.1. Sử dụng tài liệu hướng dẫn tự học ..................................................................................... 13 1.5.1.1. Định nghĩa tài liệu hướng dẫn tự học................................................................. 13 1.5.1.2. Sử dụng tài liệu hướng dẫn tự học ..................................................................... 13  1.6. Thực trạng về tự học và phát triển năng lực tự học cho học sinh trong dạy học hóa học ở trường trung học phổ thông........................ 17 1.6.1. Mục đích điều tra ............................................................................................................... 17 1.6.2. Đối tượng điều tra .............................................................................................................. 17 1.6.3. Nội dung và phương pháp điều tra ..................................................................................... 17 1.4.3.1 Nội dung điều tra ............................................................................................. 17 1.6.3.2 Phương pháp điều tra ....................................................................................... 17 1.6.4. Kết quả điều tra .................................................................................................................. 18 1.6.4.1. Các kết quả điều tra đối với giáo viên ................................................................ 18 1.6.5. Nhận xét chung .................................................................................................................. 24  TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ........................................................................ 24  CHƯƠNG 2: BIỆN PHÁP PHÁP TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HS THÔNG QUA DẠY HỌC CHỦ ĐỀ PHOTPHO Ở TRƯỜNG TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ......................... 25  2.1. Phân tích chủ đề .............................................................................. 25 2.1.1. Vị trí ................................................................................................................................... 25 2.1.2.Mục tiêu .............................................................................................................................. 25 2.1.3. Phương pháp dạy học ......................................................................................................... 26  2.2. Cấu trúc năng lực tự học trong dạy học hóa học ......................... 26 2.2.1. Cấu trúc năng lực của học sinh trung học phổ thông ......................................................... 26 2.2.2. Các tiêu chí đánh giá năng lực tự học của học sinh phổ thông .......................................... 27 2.2.3. Các mức độ biểu hiện năng lực tự học của học sinh trường trung học phổ thông ............. 28  2.3. Thiết kế tài liệu tự học trong dạy học chủ đề Photpho nhằm phát triển năng lực tự học cho học sinh ........................................................ 30 2.3.1. Định hướng thiết kế tài liệu hướng dẫn tự học................................................................... 30 2.3.2. Quy trình xây dựng tài liệu hướng dẫn tự học ................................................................... 31 2.3.3. Tiến trình tổ chức các hoạt động tự học theo tài liệu hướng dẫn ....................................... 32 2.3.4. Nội dung tài liệu hướng dẫn tự học và kế hoạch dạy học theo tài liệu .............................. 35 vii  2.4. Đánh giá năng lực tự học của học sinh trong dạy học hóa phần photpho lớp 11 trường trung học phổ thông ...................................... 48 2.4.1. Mục tiêu đánh giá năng lực tự học ..................................................................................... 48 2.4.2. Sử dụng phiếu đánh giá năng lực ....................................................................................... 48 2.4.2.1. Phiếu đánh giá năng lực tự học của học sinh dành cho giáo viên .......................... 49 2.4.2.2. Phiếu tự đánh giá của học sinh ......................................................................... 50  TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ........................................................................ 52  CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ........................................ 53  3.1.Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm ............................................... 53 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ....................................................................................................... 53 3.1.2.Nhiệm vụ thực nghiệm ........................................................................................................ 53  3.2. Địa bàn, đối tượng tượng và nội dung thực nghiệm sư phạm .... 53 3.2.1. Chọn địa bàn thực hiện ...................................................................................................... 53 3.2.2. Chọn đối tượng thực hiện................................................................................................... 53 3.2.3. Nội dung TN sư phạm ........................................................................................................ 53  3.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm và thu thập xử lí số liệu thực nghiệm sư phạm ..................................................................................... 54 3.3.1. Phương pháp thực nghiệm sư phạm ................................................................................... 54 3.3.2. Thu thập xử lí số liệu thực nghiệm sư phạm ...................................................................... 54 3.3.2.1. Thu thập và đánh giá kết quả định tính .............................................................. 54 3.3.2.2. Thu thập và đánh giá kết quả định lượng ............................................................ 55  3.4. Kế hoạch thực nghiệm sư phạm .................................................... 55  3.5. Kết quả thực nghiệm sư phạm....................................................... 56 3.4.2. Kết qua bài kiểm tra ........................................................................................................ 58  3.5. Giáo viên và học sinh tự đánh giá sau thực nghiệm .................... 63 3.5.1. Giáo viên đánh giá ............................................................................................................. 63 3.5.2. Học sinh tự đánh giá .......................................................................................................... 64  3.6. Phân tích kết quả thực nghiệm sư phạm ...................................... 65  TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 ........................................................................ 65  KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ...................................................... 66 1. Kết luận ................................................................................................................................... 66 2. Khuyến nghị ............................................................................................................................ 67  TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................... 68  PHỤ LỤC ................................................................................................ 71 viii Phụ lục 1....................................................................................................................................... 71 Phụ lục 2....................................................................................................................................... 76 Phụ lục 3....................................................................................................................................... 86 Phụ lục 4....................................................................................................................................... 96 ix Mở đầu 1. Lí do chọn đề tài Giáo dục - đào tạo giữ vai trò hết sức quan trọng đối với sự tồn tại và phát triển của mỗi quốc gia cũng như của toàn nhân loại. Trong bối cảnh hiện nay, sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ, cùng với quá trình toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế sâu rộng, đặc biệt là xu thế tất yếu của nền kinh tế tri thức đã tác động mạnh đến mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó có giáo dục. Nhu cầu phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao đặt ra yêu cầu cho mỗi quốc gia phải không ngừng đổi mới, cải cách. Hệ thống giáo dục quốc dân để nâng cao hơn nữa chất lượng và hiệu quả giáo dục. Cùng với xu hướng quốc tế hóa, Đảng và Nhà nước ta đã coi phát triển năng lực (NL) là nhiệm vụ hàng đầu trong đổi mới giáo dục những năm học sắp tới, cụ thể là trong kế hoạch hành động của ngành giáo dục triển khai Chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết 29- NQ/TW cũng đã chỉ đạo: “Các cơ sở giáo dục và đào tạo đẩy mạnh đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực cá nhân của người học, áp dụng các phương pháp, kỹ thuật dạy học tích cực, chú trọng rèn luyện phương pháp tự học”[8]. Do đó, nhiệm vụ cơ bản của dạy học ở nhà trường phổ thông hiện nay là không chỉ dừng lại ở việc cung cấp cho học sinh (HS) một hệ thống kiến thức, mà quan trọng hơn là: “Tiếp tục đổi mới phương pháp giáo dục theo hướng: phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo, bồi dưỡng phương pháp tự học, hứng thú học tập, kĩ năng hợp tác,…[20]. Như vậy, có thể thấy rằng năng lực tự học (NLTH) là năng lực quan trọng cần được phát triển để HS có thể thích ứng trước những chuyển biến không ngừng của cuộc sống, hòa nhập với thế giới công nghệ và không ngừng học tập để nâng cao trình độ. Bên cạnh đó, Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể cũng xác định NLTH là một trong ba NL chung cần hình thành và phát triển cho HS và đưa ra mục tiêu “Chương trình giáo dục trung học phổ thông giúp HS tiếp tục phát triển những phẩm chất, năng lực cần thiết đối với người lao động, ý thức và nhân cách công dân; khả năng tự học và ý thức học tập suốt đời; khả năng lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với năng lực và sở thích”[9]. Trên cơ sở đó, chương trình môn Hóa học[10] cũng xác định các NL cần phát triển trong dạy học hóa học phổ thông là “NL nhận thức 1 hóa học, NL tìm hiểu thế giới tự nhiên dưới góc độ hóa học, NL vận dụng kiến thức kĩ năng đã học”. Để đạt được mục tiêu trên, đòi hỏi người học phải có khả năng tự tìm hiểu kiến thức hóa học một cách toàn diện, đầy đủ qua các phương tiện dạy học khác nhau. Nói cách khác, người học là chủ thể độc lập trong các hoạt động học tập môn Hóa học. Vì vậy, phát triển NLTH cho HS phổ thông là một nhiệm vụ quan trọng, cấp thiết, có tầm quan trọng chiến lược lâu dài. Trong bối cảnh dịch bệnh covid – 19 đang tàn phá nặng nề về kinh tế và vĩnh vực giáo dục phải chịu ảnh hưởng không hề nhỏ. Hoạt động dạy và học phải chuyển đổi qua hình hoàn toàn trực tuyến, GV(GV) và HS tương tác với nhau qua một màn hình khiến việc tiếp thu kiến thức trên lớp của HS trở nên khó khăn hơn rất nhiều, GV khó khăn trong việc quản lý HS cũng như tiến độ hoàn thành bài tập. Thế nên việc thiết kế tài liệu tự học(TLTH) ở nhà cho HS có vai trò quan trọng hỗ trợ cho các em tiếp thu bài trên lớp dễ dàng hơn. Các em được tiếp cận trước các kiến thức dựa vào TLTH. Theo công văn 4040 của Bộ GD&ĐT thì có các chủ đề HS tự học(TH) có hướng dẫn [1]. Qua tìm hiểu thực tế thì chủ đề này GV thường chỉ yêu cầu HS tự học với SGK và ít có hướng dẫn cụ thể. Với cách để HS tự học như vậy sẽ xảy ra tình trạng HS không hiểu nội dung, kiến thức thực tế cũng như bài tập liên quan đến chủ đề. Trong đó chủ đề Photpho là chủ đề mà HS lần đầu tiếp cần với photpho và các hợp chất của photpho. Xuất phát từ những lý do trên, tác giả chọn đề tài “Phát triển năng lực tự học cho HS thông qua sử dụng tài liệu tự học chủ đề Photpho lớp 11” làm đề tài nghiên cứu của mình. 2. Mục đích nghiên cứu Xây dựng cấu trúc NLTH và đề xuất một số biện pháp phát triển NLTH cho HS phổ thông, góp phần nâng cao chất lượng dạy học một số chủ đề hóa học lớp 11 ở trường trung học phổ thông (THPT). 3. Khách thể, đối tượng, phạm vi nghiên cứu - Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học chủ đề photpho lớp 11 ở trường THPT. - Đối tượng nghiên cứu: NLTH và các biện pháp phát triển NLTH cho HS phổ thông trong dạy học chủ đề photpho ở trường THPT. 2 - Phạm vi nghiên cứu: + Nội dung nghiên cứu: phần kiến thức photpho của chương trình hóa học lớp 11. + Thời gian nghiên cứu: 07/2021 – 12/2021. + Địa bàn nghiên cứu: Trường THPT Phạm Phú Thứ ở Đà Nẵng. 4. Giải thuyết khoa học Nếu đề xuất và áp dụng các biện pháp: Thiết kế và sử dụng tài liệu hướng dẫn tự học cho HS lớp 11 trường THPT một cách hợp lý, phù hợp với đối tượng HS thì sẽ phát triển được NLTH của HS, góp phần nâng cao chất lượng dạy học hóa học ở trường THPT. 5. Nhiệm vụ nghiêm cứu - Nghiên cứu cơ sở lí luận liên quan đến đề tài: Năng lực, năng lực tự học, những biểu hiện của NLTH, phát triển NLTH. - Nghiên cứu thực tiễn: Một số vấn đề thực tiễn liên quan đến phát triển NLTH trong dạy học hóa học ở trường THPT; điều tra thực trạng dạy học và học hóa học ở trường THPT. - Thiết kế TLTH ở nhà. - Thiết kế kế hoạch bài dạy phù hợp với phát triển năng lực tự học cho HS. - Thiết kế bộ công cụ đánh giá năng lực tự học cho HS - Thực nghiệm(TN) sư phạm đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các đề xuất trong đề tài. 6. Phạm vi nghiên cứu - Dạy học nội dung ba bài là photpho, axitphotphoric và muối photphat và phân bón hóa học, Hóa học 11 THPT. - TN sư phạm tiến hành nghiên cứu tại trường THPT Phạm Phú Thứ - Đà Nẵng. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Nhóm các phương pháp nghiên cứu lí thuyết Phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa, khái quát các văn bản, tài liệu về phát triển và đánh giá NL, NLTH; về luật giáo dục, các chủ trương của Đảng và Nhà nước về đổi mới giáo dục phổ thông; một số phương pháp dạy học (PPDH) góp phần phát triển NLTH như: Sử dụng tài liệu hướng dẫn TH. 3 7.2. Nhóm các phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp điều tra: Khảo sát thực tiễn về NL tự học và vấn đề về phát triển NLTH cho HS ở một số trường THPT - Phương pháp TNSP: Tiến hành TNSP ở trường THPT 7.3. Phương pháp toán thống kê Phân tích kết quả TNSP nhằm xác định các tham số thống kê có liên quan từ đó phân tích, khẳng định tính hiệu quả và khả thi của các biện pháp đề xuất. 8. Đóng góp của khóa luận - Xác định được các tiêu chí và bộ công cụ đánh giá sự phát triển NL tự học cho HS THPT. - Thiết kế được kế hoạch bài dạy và đưa ra quy trình tổ chức dạy học phù hợp cho HS nhằm phát triển NL tự học. - Đánh giá được NLTH của HS thông qua các tiêu chí và bộ công cụ đã xác định ở trên. 9. Cấu trúc của khóa luận Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung khóa luận bao gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn về việc phát triển năng lực tự học cho HS ở trường THPT. Chương 2: Biện pháp phát triển năng lực tự học cho HS thông qua dạy học một số chủ đề hóa học lớp 11 ở trường THPT. Chương 3: TN sư phạm. 4 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 1.1. Tình hình nghiên cứu về phát triển năng lực tự học cho học sinh phổ thông ở Việt Nam. Vấn đề TH ở Việt Nam cũng được chú ý từ lâu. Ngay từ thời kỳ phong kiến, giáo dục chưa phát triển nhưng đất nước vẫn có nhiều nhân tài kiệt xuất. Những nhân tài đó, bên cạnh yếu tố được những ông đồ tài giỏi dạy dỗ, thì yếu tố quyết định đều là TH của bản thân. Cũng chính vì vậy mà người ta coi trọng việc TH, nêu cao những tấm gương TH thành tài. Nhưng nhìn chung, lối giáo dục còn rất hạn chế. `Đến thời kỳ thực dân Pháp đô hộ, mặc dù nền giáo dục Âu Mỹ rất phát triển nhưng nền giáo dục nước ta vẫn chậm đổi mới. Vấn đề TH không được nghiên cứu và phổ biến, song thực tiễn lại xuất hiện nhu cầu TH rất cao trong nhiều tầng lớp xã hội. Vấn đề TH thực sự được phát động nghiên cứu nghiêm túc, rộng rãi từ khi nền giáo dục cách mạng ra đời (1945), mà Chủ tịch Hồ Chí Minh [7] vừa là người khởi xướng, vừa nêu tấm gương về tinh thần và PPDH. Người từng nói: “còn sống thì còn phải học”, và cho rằng: “về cách học phải lấy tự học làm cốt”. Có thể nói TH là một tư tưởng lớn của Hồ Chí Minh về phương pháp học tập. Những lời chỉ dẫn quý báu và những bài học kinh nghiệm sâu sắc rút ra từ chính tấm gương tự học bền bỉ và thành công của Người cho đến nay vẫn còn nguyên giá trị. Từ năm 1954 đến 1975, nền Giáo dục Việt Nam Cộng hòa cũng có nhiều thành tựu đáng kể khi chuyển tử nền giáo Pháp sang giáo dục Việt. Mục tiêu chương trình THPT thể hiện phát triển NL HS: Hun đúc tâm hồn và tinh khí; Rèn luyện phương pháp suy tưởng và hành động để chuẩn bị HS có đủ khả năng ra đời hay chuyển sang các ngành Kỹ thuật chuyên nghiệp hoặc tiến lên bậc đại học [17]. Như vậy vấn đề TH đối với HS thời kỳ này đã được chú ý để rèn luyện và phát triển NL. Khơi nguồn cho quá trình nghiên cứu về TH phải kể đến Nguyễn Hiến Lê, Nguyễn Duy Cần, …. Qua kết quả nghiên cứu về TH, các tác giả đã chỉ rõ vai trò của TH và đưa ra những lời khuyên về TH cho mọi người. Tuy vậy, các nghiên cứu mới chỉ nêu lên một số kinh nghiệm TH của bản thân các tác giả để mọi người tham khảo, chưa chỉ ra được cơ sở lý luận, phương pháp luận và quy trình TH [30]. Từ năm 1975 đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu về TH được công bố. 5 Đi đầu trong lĩnh vực này phải kể đến các công trình nghiên cứu của: Nguyễn Cảnh Toàn, Trịnh Quốc Lập, Thái Duy Tuyên, Hà Thế Ngữ, Lê Khánh Bằng, Trịnh Quang Từ, Hà Thị Đức, Đặng Bá Lãm, Cao Xuân Hạo, Trần Bá Hoành, Đinh Quang Báo, Trần Sĩ Luận, Lương Việt Thái, … Các tác giả đã nghiên cứu, đề xuất các biện pháp sư phạm của người dạy tác động đến người học nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả của TH; các biện pháp hình thành ý thức TH, tự bồi dưỡng cho sinh viên sư phạm…[15], [27], [29]. Kết quả nghiên cứu của các tác giả đã đều đi đến kết luận: “Tự học có vai trò rất quan trọng trong quá trình đào tạo giáo viên, đó là phương pháp cơ bản giúp người học phát huy tính độc lập, sáng tạo để chiếm lĩnh tri thức khoa học. Vì vậy, muốn nâng cao chất lượng đào tạo ở các trường sư phạm thì phải đổi mới mục tiêu, nội dung, phương pháp giảng dạy theo hướng phát huy NLTH cho sinh viên”[13]. GS. TSKH Nguyễn Cảnh Toàn trong cuốn “Quá trình dạy – tự học” (1997) và “Học và dạy cách học” (2002) đã dày công nghiên cứu về TH, ông định nghĩa: TH là tự mình động não, tự mình sử dụng các năng lực trí tuệ (như giám sát, so sánh,phân tích, tổng hợp, …) và có khi cả năng lực cơ bắp (như khi phải sử dụng công cụ, …) cùng các phẩm chất cá nhân của mình, rồi cả động cơ, tình cảm, cả nhân sinh quan, thế giới quan (như trung thực, khách quan, cầu tiến, …) để chiếm lĩnh một lĩnh vực, hiểu biết nào đó của nhân loại, biến nó thành sở hữu của mình”[23], [24]. Theo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể [3], các năng lực chung cần phát triển cho HS: Năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo. Như vậy NLTH là một trong những năng lực cần thiết và quan trọng nhất trong nhóm năng lực chung cần phát triển cho HS. Ngoài các tài liệu trên, vấn đề rèn luyện nâng cao kỹ năng TH, NLTH cũng được nhiều tác giả quan tâm nghiên cứu, khai thác vận dụng ở nhiều môn học. Một số hướng nghiên cứu cụ thể được công bố: 1. Nghiên cứu thực trạng nhận thức về TH, NLTH của HS, SV 2. Nghiên cứu biện pháp hình thành, rèn luyện và phát triển kĩ năng TH, NLTH thông qua dạy các môn học cụ thể ở từng cấp học. 3. Nghiên cứu các biện pháp tổ chức, quản lí hoạt động TH. Trong những năm gần đây có thể kể đến một số sách của tác giả Hoàng Thanh Thúy, Phan Thị Hồng Vinh [31], Trần Minh Hằng [12] và Luận án Tiến sĩ của các tác 6 giả Đoàn Nguyệt Linh, Nguyễn Trọng Tuấn, Đào Thị Hoa, Cao Xuân Phan. Các tác giả đã xây dựng được cơ sở lí luận và thực tiễn cho việc TH, NLTH trong đó làm rõ cấu trúc, nội dung hướng dẫn TH, đã đề xuất các biện pháp hình thành và phát triển NLTH của HS, SV như: Sử dụng thí nghiệm, phiếu học tập, học nhóm, thiết kế bài học theo chủ đề [16] [25] [14] [18]. Điểm lại những công trình nghiên cứu về TH và một số vấn đề xung quanh NLTH, rèn luyện NLTH đã giải quyết được các vấn đề sau: 1. TH có vai trò hết sức quan trọng đối với sự nghiệp giáo dục và đào tạo nói chung, đối với sự phát triển của mỗi cá nhân nói riêng nên thu hút được sự quan tâm nghiên cứu của rất nhiều nhà khoa học. 2. Vấn đề lí luận về TH đã được nghiên cứu khá nhiều và toàn diện, trong đó có nhiều quan niệm về TH thống nhất như: bản chất, vai trò, những kỹ năng TH cơ bản. 3. Quan niệm về NLTH đã được một số tác giả đưa ra. Tuy nhiên quan niệm này được tiếp cận và thể hiện theo các hướng khác nhau. Xu hướng thứ nhất cho rằng, NLTH là khả năng tìm tòi, nhận thức và vận dụng kiến thức vào tình huống mới hoặc tương tự với chất lượng cao. Xu hướng này cho rằng NLTH gồm 5 nhóm năng lực (năng lực nhận biết, tìm tòi và phát hiện vấn đề, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn, năng lực đánh giá và tự đánh giá). Xu hướng thứ hai xem NLTH là một dạng đặc biệt của năng lực hành động để tự chiếm lĩnh tri thức của nhân loại và đưa ra bốn thành phần cấu trúc NLTH (năng lực cá thể, năng lực chuyên môn, năng lực phương pháp học, năng lực xã hội). Xu hướng thứ ba cho rằng NLTH bao gồm một số năng lực: năng lực sáng tạo (có khả năng thích ứng với những thay đổi), năng lực hợp tác và năng lực tự khẳng định mình, tự lập trong TH. 4. Về các biện pháp rèn luyện NLTH mà các tác giả đề xuất đều là những biện pháp rèn luyện thói quen, kỹ năng, và NLTH ở mỗi môn học, hình thức, hoạt động dạy học khác nhau. Các biện pháp hầu hết tập trung tác động đến các kỹ năng TH cơ bản (kỹ năng làm việc với SGK, kỹ năng ghi chép, kỹ năng đọc, kỹ năng phát hiện vấn đề, …) thông qua việc biên soạn tài liệu hướng dẫn, sử dụng công nghệ thông tin, tổ chức thảo luận, nghiên cứu khoa học… Như vậy, vấn đề TH, phát triển NLTH cho HS đã được đề cập đến ở một số sách, công trình nghiên cứu, luận văn và luận án. Hầu hết các tác giả đều khẳng định vai trò ý nghĩa quan trọng của việc TH nói chung và việc phát triển NLTH cho HS 7 nói riêng trong việc nâng cao chất lượng học tập, rèn luyện khả năng tư duy độc lập, sáng tạo cho người học. Đồng thời các tác giả đều đề xuất những biện pháp để nâng cao chất lượng TH. Đây là nguồn tài liệu quí giá để tôi tiếp tục đi sâu nghiên cứu và tìm ra những giải pháp phát triển NLTH cho HS trong quá trình dạy học bộ môn Hóa học ở trường THPT. 1.2. Tổng quan về tự học 1.2.1. Khái niệm về tự học Hiện nay có nhiều định nghĩa khác nhau về TH: Theo từ điển Tiếng Việt: “Tự học có nghĩa là học lấy một mình trong sách chứ không có người dạy”[22] Theo Từ điển Giáo dục học: “Tự học là quá trình tự mình hoạt động lĩnh hội tri thức khoa học và rèn luyện kỹ năng thực hành” [28]. Đã có nhiều nghiên cứu về TH theo các góc độ khác nhau. Có thể khái lược một số quan điểm của các nhà nghiên cứu về TH: Theo quan niệm của các nhà Tâm lý học ở nước ngoài, N.A. Rubakin cho rằng: “Tự học là quá trình lĩnh hội tri thức, kinh nghiệm xã hội lịch sử trong thực tiễn hoạt động cá nhân bằng cách thiết lập các mối quan hệ cải tiến kinh nghiệm ban đầu, đối chiếu với các mô hình phản ánh hoàn cảnh thực tại, biến tri thức của loài người thành vốn tri thức, kinh nghiệm, kĩ năng, kĩ xảo của bản thân chủ thể” [21]. Theo quan điểm của các nhà giáo dục học, Nguyễn Cảnh Toàn cho rằng: “Tự học là tự mình động não, suy nghĩ, sử dụng các năng lực trí tuệ (quan sát, so sánh, phân tích, tổng hợp,…) và có khi cả cơ bắp (khi phải sử dụng các công cụ), cùng các phẩm chất của mình, cả động cơ, tình cảm, nhân sinh quan, thế giới quan (như tính trung thực, khách quan, có chí tiến thủ, không ngại khó, ...) để chiếm lĩnh một lĩnh vực hiểu biết nào đó của nhân loại, biến lĩnh vực đó thành sở hữu của mình” [24] Thái Duy Tuyên khẳng định: “Tự học là một hoạt động độc lập chiếm lĩnh tri thức, kĩ năng, kĩ xảo, là tự mình động não, suy nghĩ, sử dụng các năng lực trí tuệ (quan sát, so sánh, phân tích, tổng hợp…) cùng các phẩm chất động cơ, tình cảm để chiếm lĩnh tri thức một lĩnh vực hiểu biết nào đó hay những kinh nghiệm lịch sử xã hội của nhân loại, biến nó thành sở hữu của chính bản thân người học” [26]. Những quan điểm trên cho thấy các tác giả quan niệm TH là một hình thức học có tính cá nhân do bản thân người học nỗ lực thực hiện. Để tiến hành được công 8 việc này, cá nhân phải tự giác, tích cực, huy động các năng lực trí tuệ để lĩnh hội những vấn đề đặt ra bằng hành động của chính mình để đạt được mục đích. Tóm lại, tổng hợp các quan niệm về TH của các tác giả và để phù hợp với hướng nghiên cứu của luận án, tôi đưa ra định nghĩa về TH: Tự học là tự mình chủ động suy nghĩ, hoạt động một cách tự giác để chiếm lĩnh kiến thức, hình thành kỹ năng và thái độ học tập. 1.2.2. Các hình thức tự học hiện nay Tự học hoàn toàn, không có người hướng dẫn: Hình thức tự học này, người học sẽ tự thông qua tài liệu, qua tìm hiểu thực tế, học kinh nghiệm của người khác để tiếp thu kiến thức cho mình. Hình thức tự học này sẽ khiến HS gặp phải nhiều khó khăn do có nhiều lỗ hổng kiến thức, HS khó thu xếp tiến độ, kế hoạch tự học, không tự đánh giá được kết quả tự học của mình… Vì vậy mà nói đối với HS đặc biệt là bậc tiểu học, tính tự giác chưa cao thì việc áp dụng hình thức dạy học này còn khá nhiều nhược điểm. Tự học trong một giai đoạn: Ví dụ như học bài hay làm bài tập ở nhà, HS, sinh viên sẽ phải vận dụng kiến thức mà GV đã giảng trên lớp, là công việc thường xuyên của HS tiểu học và THPT. Để giúp HS có thể tự học ở nhà, GV cần phải tăng cường kiểm tra, đánh giá kết quả học bài, làm bài tập ở nhà của HS. Những HS tự giác sẽ chủ động làm bài tập ở nhà để củng cố lại kiến thức và đây cũng đánh giá là hình thức tự học rất hiệu quả đối với HS. Tự học qua phương tiện truyền thông: Trong bối cảnh hiện nay, công nghệ số phát triển rất mạnh mẽ, khái niệm tự học không còn chỉ bó hẹp ở việc học một mình. Nghĩa là, bạn có thể tự học với sự hướng dẫn gián tiếp. Ví dụ hình thức học online cực kì phổ biến hiện nay. Cụ thể: Khi tham gia một nhóm học tập hoặc chia sẻ kinh nghiệm trên mạng xã hội cũng là một hình thức tự học. Bạn có thể đặt câu hỏi cho người khác, hoặc trả lời câu hỏi của người khác bằng việc bình luận. Như vậy vấn đề ở đây chỉ là thời gian, và trên thực tế bạn vẫn có sự trao đổi thông tin và kiến thức với mọi người. Hay ví dụ khác, đó là bạn học qua video trên youtube. Đây cũng là tự học nhưng vẫn có sự hướng dẫn một cách không trực tiếp của người khác. Việc bạn học theo một 9