Tài liệu Pháp luật bảo vệ đa dạng sinh học ở việt nam

义 、(f * 广 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUÂT # ĐẶNG T H Ị TH U H Ả I PHÁP LUẢT BẢO VÊ ĐA DANG SINH HOC ở VIÊT NAM • • • • • CHUYÊN NGÀNH: LUẬT KINH TẾ MẢ SỐ: 60 38 50 LUÂN VÃN THAC sĩ LUÂT HOC • « • • N(；ƯỜI HƯỞNG DẪN KHOA HỌC: TS. v ủ QUANG ..Ml H O C Q U Ố C G I A H À N Ộ , ÚMIMG T  M Ĩ H Ô N G TI N T H Ư V I Ệ N \ì - L O Í HÀ NỘI - N Ả M 200 6 X O K ；_____ L Ờ I CA M ĐOAN T á c ịịici x in c a m đ o a n lu ậ n văn ììày là kết q u ả n g h iên CÍCỈI của riêng nììnli. C á c S() liệ u , tliỏ n iì tin tn à tá c ?/í/ tliii th ậ p đ ề u đ ư ợ c c ô n ^ b ố c ô n ^ k h a i n h ư (lã n ích d ầ n và c h i s ử ching v ớ i m ụ c đ íc h n g h iê n c ứ u k h o a h ọ c . T á c g iá k lìô /ìg c h ịu tr á c h n h iệ tìì v ề b ấ t ỉcỳ s ự tr ủ n q h ợ p tư ơ n g tự n à o a l n g Iilin' v iệ c s ử ílụ n g íh ô n g ìin , sỏ liệ u , là i liệ u tr o n g lu ậ n vă n với ìììực cỉich k h ú c. T á c giả luận văn Đặng T h ị T h u Hải MỤC LỤC Trang T ra ils phụ bìa Lời cam đoan M ục lực D anh m ục các ký hiệu và chữ viết tắt Danh mục các bàng O ♦ Danh mục các hình vẽ, đồ thị MỚ ĐẤU C ln rư n g 1 .............................................................................................................. 1 NHỦÌSG VẤN ĐỂ CHUNG VỂ ĐA DẠNG SINH HỌC 8 VÀ PHÁP LUẬT BẢO VỆ ĐA DẠNG SINH HỌC 1.1 1.2 1.3 Khái niệm Đ D S H .................................................................................. 8 1.1.1 Đa dạng sinh học là g ì? .......................................................... 8 1.1.2 C ác th àn h phần cúa đa d a n s sinh h ọ c ...................................... 9 1.1.3 Ý nszhia cù a đa dạng sinh h ọ c ..................................................... 13 1 .1.4 T hự c trạ n s đa d ạn g sinh học ở V iệt N a m .............................. 16 Các hiện ph áp báo vệ Đ D S H .................................................................. 28 1 .2 .1 Biện ph áp kinh t ế ........................................................................... 28 1.2.2 Biện p h áp giáo d ụ c ....................................................................... 28 1.2.3 Biện pháp khoa học công nghệ......................................... 29 1.2.4 Biện p h áp pháp l ý ........................................................................... 29 P háp luậi bao vệ Đ D S H .................................................................... 30 1.3.1 K hái n i ệ m .......................................................................................... 30 1.3.2 Đặc đ iế m ................................................................................... 31 1.3.3 Sự cần thiết mang lính tất yếu khác lì quan của pháp luật 34 báo \ệ ĐDSH 1.3.4 ( 'h u o iiịi 2 Pháp luật báo vệ ĐDSH ở một số quốc gia trên thế g iớ i 36 PHÁP LUẬT HẢO VK ĐA DẠNG SINH HỌC - 42 • • t THỰC T R Ạ N í VÀ T H ự (: TIKN ； 2.1 • 1) DỤNC Ỏ VIỆT NAM 入 ； M ội số nói về sự hình thành VÌ1 phát triển của pháp luật bảo vệ 42 ĐDSH ỡ V iệl N am 2.1.1 G iai đo ạn 1945 • 1986 (trước dổi m ớ i ) .................................... 42 2 . 1.2 G iai cloạn từ 19S6 clẽiì n a y ............................................................ 45 2.2 2.3 Những nội dung cơ bản và thực tiễn áp dụng pháp luật bảo vệ ĐDSHhà Việt Nam 50 2.2.1 Nhữns nguyên tắc, giải pháp ch u n g ................................ 50 2.2.2 2.2.3 2.2.4 Pháp luât về bảo vê đa dang lo à i.................................... Pháp luât về bảo tồn đa dang nguồn g e n ......................... 52 56 Pháp luât bảo vê đa dang hê sinh th á i............................. 57 2.2.5 Quản lý Nhà nước về Đ D S H ............................................ 59 2.2.6 Hơp tác quốc tế về bảo vê Đ D S H .................................... 60 Nhân xét vé pháp luât bảo vê ĐDSH Viêt nam hiên n a y .............. 64 2.3.1 Nhân xét chung................................................................. 64 2.3.2 Nhân xét từng lĩnh vưc cu th ể .......................................... 66 MỘT SỔ KIẾN NGHỊ TRONG VIỆC XÂY DựNG 77 Chương 3 VẢ HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT BẢO VỆ ĐDSH 3.1 Lý giải nguyen nhân bất c â p ............................................................ 77 3.1.1 ĐDSH - môt khái niêm m ớ i............................................ 77 3.1.2 Hệ thống luật môi trường của Việt nam mới thực sự phát triển trong những năm gần đây 78 3.1.3 Nhạn thức của cộng đổng nói chung và các nhà lãnh đạo 79 nói riêng về tầm quan trọng của ĐDSH 3.1.4 Chưa huy động được đúng mức sự tham gia của cộng 80 đồng trong công tác bảo vệ ĐDSH 3.1.5 Quy hoạch phát triển ĐDSH bền vững cấp toàn quốc, 81 vùng, tính còn yếu 3.2 Các mục tiêu và quan điểm chỉ đạo cơ bản của quá trinh hoàn 81 ihiện pháp luật báo vệ ĐDSH ờ Việt Nam 3.2.1 The chế hoá quan điếm của Đảng và Nhà nước 81 3.2.2 Thé chế hoá các cam kết của Việt Nam tại các Điều ước quốc tế về ĐDSH và góp phần thực hiện chủ trương hội nhập kinh tế quốc tế Tãng cường năng lực về thể chế, đảm bảo sự thi hành các quy định của pháp luật về bảo vệ ĐDSH ÌYing cường các quy định về ấp dụng công cụ kinh tế trong quản lý môi trường 82 3.2.3 3.2.4 84 84 3.2.5 Xây dựng các quy phạm pháp luật bảo vệ ĐDSH có tính 85 đến văn hoá mỏi trường và phong tục tập quán truyền 3.2.6 thốn 2 Các quy phạm pháp luật bảo vệ ĐDSH cần được xây 88 dựng trong mối quan hệ hài hoà với các quy định pháp luật khác, đặc biệt là pháp luật về tài nguyên 3.3 Một số giải pháp hoàn thiện pháp luật bảo vệ ĐDSH ở Việt Nam 88 3.3.1 88 Hoàn thiện cơ cấu tổ chức và quản lý nhà nước về ĐDSH 3.3.2 Hoàn thiện hệ thống chính sách, pháp luật về ĐDSH 91 3.3.2.1 Luật” hoá một số quy định vé ĐDSH hiện có nhằm đảm 91 bảo hiệu lực pháp lý cao hơn trên thực tế 3.3.2.2 Cụ thể hoá một số quy định về ĐDSH hiện có trong các 91 đạo luật khác nhằm loại trừ tình trạng chung chung, thiếu tính quy phạm, không có khả năng thực hiên trên thực tế 3.3.2.3 Xây dựng một số quy định mới 92 3.3.2.4 Các nội dung cơ bản của Luật vé ĐDSH 92 KK'r L U Ậ N ................................................................................................................... 96 TẢI U Ệ U THAM K H Ả O ........................................................................................... 99 P H lỉ LU C DANH MỤC CÁC KÝ H IỆU VÀ C H Ữ V IẾ T T Ắ T A SEAN Hiệp hội các nước Đông Nam Á BVMT Bảo vệ môi trường BV&PTR Bảo vệ và phát triển rừng CBD Côna ước Đa dạng sinh học CITES Công ước buôn bán quốc tế các loài động thựcvật hoang dã có nguy cơ bị đe doạ ĐDSH Đa dạng sinh học ĐNN Đất ngập nước IUCN Hiệp hội quốc tế về bảo tồn thiên nhiên ICARD Trung tâm Tin học và Thống kê Nông nghiệp và Phát triển nông thôn KBT Khu bảo tổn PTNT Phát triển nông thôn RAMSAR Công ước quốc tế về bảo vệ các vùng đất ngậpnước có tầm quan trọng quốc tế UBND Uỷ ban nhân dân VBPL Văn bản pháp luật WB Ngân hàng Thế giới WTO Tổ chức thương mại thế giới DANH M Ụ C C Á C BẢN G Trang Bàng 1.1 Bảng 1.2 Diễn biến diện tích rừng qua các thời kỳ Tương quan giữa sự suy giảm diện tích rừng ngập mặn và sự 20 21 mở rộng diện tích nuôi tôm nước lợ ở một số tỉnh Bàng 1.3 Diễn biến số lượng cá thể một số loài động vật hoang dã 22 quý hiếm có nguy cơ tuyệt chủng Bàng 1.4 Sự suy giảm diện tích và mất đi các giống cây trồng bản địa 25 B(ing 3.1 So sánh giữa các điều khoản của WTO và CBD 83 DANH M Ụ C C Á C H ÌN H VẼ, Đ ổ T H Ị Hình ỉ . ỉ Chu trình vật chất và dòng năng Lượng trong hệ sinh thái 12 H ình 2.1 Hệ thống các cơ quan quản lý và bảo tồn ĐDSH hiện nay 73 H ình 3.1 Mô hình quản lý và bảo tồn ĐDSH 90 Viết trên tạp chí Tài ngicyèn thiên nhiên ngày 20 th á n g 7 năm 2006, ề % ề • các nhà khoa học nhân mạnh răng thẻ giớ i đang bước vào thời kỳ m át các loài động vật hoang dã chưa tùng thổy trong lịch sử loài người. Đa dạng Ệ \ ề \ 〜 sinh học là vân đẽ p h ứ c tạp hơn các vân đê khác như lô thủng ôzôn và biển đoi khí hậu ỊIC A R D ^2ỉ/7/2006Ị. M Ở ĐẨU 1. Tính cấp thiết của đề tài: Ngày nay, khi thế giới đang bước vào ký nguyên của các tiến bộ khoa học kỹ thuật và công nghệ hiện đại thì đồng thời nhân loại cũng phải đối mặt với những thách thức to lớn cho sự phát triển. Đó là nguy cơ suy giảm nghiêm trọ n g c á c n g u ồ n tài n g u y ê n t h iê n n h iê n v à s u y t h o á i c á c y ế u t ố q u a n trọng, căn bản củ a m ối trư ờ n g số n g . N h ữ n g vấn đề m ôi trư ờ ng nổi bật trên phạm vi to àn cầu đang được nhác tới hiện nay là: sự ô nhiễm môi trường do chất thải ngày càn g g ia tă n g , sự th ay đ ổ i c ủ a k h í h ậ u và n h ữ n g th ảm hoạ th iên tiiiên, s ự su y siãrn củ a tần g o z o n ，s ự k h ai th ác q u á m ứ c tài nguyên sinh h ọ c •••Tình h ìn h đó đã đặt ra cho toàn nhân loại nhiệm vụ cấp thiết phải có những hành động thiết thực đc bao vệ tài nguyên thiên nhiên và môi trường. Hội nghị của Liên hiệp quốc về Mồi trường và phát triển (ƯN CED) họp tại Rio de Janeiro (Brazil) tháng 6 năm 1992 với sự tham gia của trên 180 nước và 70 lổ chức quốc tế đã thông qua Tuyên ngôn vé “ Mòi trường và phát triển” và “Chương trình nghị sự 21” đánh dấu chính thức công nhận của các quốc gia vể tâm q u a n trọ n ịị cũ n g n h ư s ự p h ụ th u ộ c ìầti ììhau ỉỉiữa bả o tồn cíư dạng siììli lìỌ(\ b ả o vệ tà i n g u yê n th iê n n h iên - m ô ỉ trư ờ ng và s ự p liá t triển . H ội nghị thừ a n hện p h ư ơ n g c h âm “p fìá f triển bên v ữ n ^ với tư cách là m ục tiên lau dài cẩn đạt được của mọi quốc gia. Là một quốc gia đang phát triển với thu nhập thấp và dàn số đông, bôn cạnh đó phải khắc phục những hậu quả nặng nề của hơn 30 năm chiến tranh ác liệt Việt Nam đang phải đối đầu với những vấn đề gay cấn về môi trường. Công cuộc đổi mới từ 1986 đã đem lại những thành tựu lớn về kinh tế và xã hội, nhưng đồng thời cũng đặt nước ta trước thách thức to lớn trong việc giải quyết sự mâu thuẫn giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ mồi trường. Một trong những suy thoái về môi trường ở mức báo động đó là: suy thoái đất và các hộ sinh thái rừng, sự khai thác quá mức tài nguyên sinh học, đa dạng sinh học đang giảm sút một cách nhanh chóng. Đảng và Nhà nước ta đã sớm nhận thức được tầm quan trọng của vấn đề bảo vệ ĐDSH. Năm 1998 Bộ chính trị đã ban hành chỉ thị 36 CT/TW về “ Tăng cường bảo vệ môi trường trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước” . Vãn kiện Đại hội đại biểu Đảng toàn quốc lần thứ IX nêu chiến lược “P lìáf íriển n h a n lì t có Ììiệu q u ả và bền vững, tă n g tn râ ìig kinlì t ế đ i d ô i với ĩ lì ực hiện tiên bộ, c ô n ẹ b ằ n g x ã h ộ i và bả o vệ m ô i trư ờ n g Mvà “S ử cliiììg hợ p lý và tiết kiệm íài tìiỊitYên, b à o vệ và c ả i th iện m ô i trư ờ n g tự n h iên , b à o ìồiì đ a clang sin h học Việt Nam đã sớm tham gia Công ước quốc tế về đa dạng sin h học và các điều ước quốc tế song phương，đa phương khác trong lĩnh vực này; đồng thời thực thi nhữns hành động tích cực để thực hiên các cam kết quốc tế cũng như bảo vệ tài nỵuyên sinh học của quốc gia. Trong những nãm qua nhiêu văn bản pháp luật, chính sách liên quan đến ĐDSH đã được ban hành như：Luật bảo vệ môi trường 1993、Kế hoạch hành động quốc gia bảo vệ ĐDSH 1995, Luật đất dai, Luật báo vệ và phát trièn rừns> Luật thuý sản, Pháp lệnh giống vật nuôi， Pháp lệnh giống cây trồng...và gần đây nhất là Luật Mỏi trường 2005 và nhiều chí thị, thông tư, liêu chuẩn liên quan đến ĐDSH do Thủ tướng chính phủ, các bộ, n g àn h và các điạ phương ban hành. Theo tổng kết tại Báo cáo ĐDSH 2005 của Bộ Tài nguyên và m ôi ! rườ ng thì: “T ro n g mội th ờ i ỊỊÌan ìì,i»ũỉìt ịỊần 100 vân b ả n p h á p h ỉậ f có ỉầ m c ở C/KÔC gia cỏ n ộ i cỉuììg liên cỊỉtan cỉếỉì b à o vệ Đ D S H đư ợ c b a n lỉàỉìh. ta o liên m ậ í hệ tỉìống tươtìịị d ố i đ ầ y cỉú cá c q u y clinlỉ dieu clỉỉ/ìh CCIC yểu tổ khác ỉìhan của Đ D S H ” . Tuy nhiên những quy định của pháp luật bảo vệ đa dạng sinh học vẫn còn là một khái niệm mới mẻ không chỉ đối với những người dân mà cả đối với noười trong ngành khoa học pháp lý. Các quy định này nằm rải rác ở nhiéu văn bản khác nhau, dẫn đến tình trạng chồng chéo, thiếu đồng bộ. Nhiêu quy định chỉ mang tính tuyên ngôn hoặc chung chung mà chưa có tính khả thi, chưa phát huy được hiệu quả thiết thực. Cơ cấu tổ chức quản lý nhà nước vể ĐDSH chưa •rõ ràng, thiếu thống nhất trong phạm vi cả nước; tình trạng chồng chéo về chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn giữa các chủ thể quản lý dẫn tới lãng phí về đầu tư và hiệu quả hoạt độnơ bảo vệ ĐDSH không cao. Sự bất cập này xuất phát từ nhiều lý do chủ quan và khách quan. Về khách quan: ĐDSH là một khái niệm mới không chỉ đối với Việt Nam mà cả trên thế giới, hiện nay các quốc gia cũng đang trong quá trình hoàn thiện các đạo luật thông qua kinh nghiệm. Hơn nữa hệ thống pháp luật B V M T Việt Nam mới chi thực sự phát triển trong thời gian gần đây，kể từ nãm 1986 khi Nhà nước bắt đầu cồng cuộc đối mới, cho nên pháp luật bảo vệ ĐDSH - một bộ phận của pháp luật B V M T cũng không nằm ngoài xu hướng chung đó. về chủ quan, có thể kể đến các nguyên nhân như：nhận thức của cộng đổng nói chung và các nhà lãnh đạo nói riêng vé tẩm quan trọng của ĐDSH，chưa phát huy được đúng mức sự tham iĩia của cộna đồng trong công tác bảo vệ ĐDSH, quy hoạch phát triển ĐDSH bền vững cấp quốc gia, cấp tỉnh còn yếu... Luật pháp đ ư ợ c coi là một cône cụ hĩai hiệu tác động lên V thức, hành vị của con người trons các hoạt động của họ，trong đó có hoạt động khai thấc\ sử đụng hợp lý tài ngu yen vù háo vệ môi trường. Trong giai đoạn hiện nay, khi mà quá trình phát triển nén kinh tế của chúng ta đang đặt ra những vấn đề bức xúc trong công tác bảo vệ môi trường nói chung và tài nguyên sinh học nói riêng thì việc nghiên cứu một cách hộ thốnu và toàn diện các quy định cùa pháp luật vổ ĐDSH ở Viột Nam, so sánh với kinh nghiệm quốc tế và lịch sử, dô ùm ra một mô hình thích hợp và phương luróììg hoàn thiộn những quy dịnh này là một việc hết sức cấp thiết. Xuất phát từ những lý do trên học viên đã chọn đề tài “Pháp luật bảo vệ đa dạng sinh học ở Việt N am ” làm đề tài luận vãn tốt nghiệp thạc sĩ luật học của m ình. 2. Tình hình nghiên cứu: Hiện nay pháp luật bảo vệ ĐDSH vẫn là một đề tài mới mẻ ở Việt nam. Những bài viết, những công trinh nghiên cứu khoa học về lĩnh vực này còn ít ỏi và hẩu như chưa có một công trình nghiên cứu một cách tổng quát, toàn diện về đề tài này ở cấp độ luận văn thạc sỹ. Hiện tại mới chỉ có một số khoá luận, luận văn nghiên cứu các đề tài có liên quan như： - Hoàn thiện pháp luật vê ĐDSH ở Việt Nam, khoá luận tốt nghiệp cử nhân Đại học Luật Hà nội, 2004; - Pháp luật bảo vệ ĐDSH - Thực trang và một số kiến nghị ，khoá luận tốt nghiệp cử nhân Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà nội; - Nguyễn Hải Hà An, 2001 ，Pháp luật vê môi trường rừng ở Việt Nam T h ự c trạ n g và p h ư ơ n g h ư ớ n g h o à n thiện, luận văn th ạc sĩ; - Trần Thị Hương Trang, 2005, Pháp luật vê bảo tồn nguồn gen ở Việt Nam, luận vãn thạc sĩ; Như vậy có thể nói đề tài “ Pháp luật bảo vệ ĐDSH ở Việt Nam ” là một đề tài mới. 3. Mục đích và nhỉệm vụ nghiên cứu: Mục đích của luận vân là nghiên cứu lý luận và thực tiễn pháp luật ớ Việt Nam về bảo vệ ĐDSH, đề xuát các giái pháp hoàn thiện pháp luật bảo vệ ĐDSH，góp phần hoàn thiện phấp luật bảo vệ ĐDSH nói riêng và hệ thống pháp luật bảo vệ môi trường Việt Nam nói chung. Để thực hiện được mục đích trên nhiệm vụ của luận văn này là: - Trên cơ sờ nghiên cứu khái niệm ĐĐSH, làm sáng tỏ vai trò của pháp luật trong việc hảo vệ ĐDSH、nêu bật sự cần thicì tất yếu khách quan của pháp luật bảo vệ ĐDSH; 4 一Khái quát quá trình hình thành và phát triển của pháp luật bảo vệ 0DSH ờ nước ta，thực trạng và thực tiễn áp đụng; - Xác định những quan điểm , phương hướng và đưa ra các g iả i pháp nhằm góp phần hoàn thiện pháp luật bảo vệ ĐDSH trong điều kiện hiện nay cua nước ta. 4. P h ạm vi, đối tư ợ ng n ghiên cứu: 一v ể thời sian: Luận văn nghiên cứu về các quy định của pháp luật bảo vệ ĐDSH ở Việt Nam từ 1945 đến nay; đặc biệt tập trung đi sâu phân tích, đánh giá thực trạng và thực tiễn áp đụng pháp luật bảo vệ ĐDSH từ năm 1986 đến nay. Năm 1986 là năm Việt Nam bắt đầu cồng cuộc đổi mới, kể từ thời điểm này có những điều kiện về kin h tế, chính trị - xã hội, m ô i trường để pháp luật bảo vệ ĐDSH có sự phát triển vượt bậc so với thời kỳ trước đó.. ~ V ề n ô i d u n s ： T ậ p tru n g n g h iên cứu cá c q u y đ ịn h p h á p luật liê n q u a n trực tiế p đ ến b a n ộ i d u n g c ơ b ản cử a b ảo tồn Đ D S H là: b ả o tồ n đ a d ạ n g gen , bảo iồti đa dạng loài và bảo tồn đa ckỉĩiíỊ hệ sin/i íliái ở Việt Nam. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu: Luận vãn được trình bày trên cơ sở vận dụng các quan điểm, chủ trương ， đường lối của Đảng và Nhà nước trons sự nơhiệp đối mới nhằm xây dựng và phát triể n đ ất nư ớc th e o đ ịn h h ư ớ n g p h á t tr iể n b ể n vữ ng: M ụ c tiêu củ a p h á t ìriển bền vững là đạt được sự đầy đủ vê vật cháh sự giàu có vê tinh thần VCI van lì(iá f sự bình dẳng của các cồng dân và sự dotìíỊ ĩlìiià n của x ã hội, sự hà i lì oà giữa COỈÌ nịỊười và tự fìlù én ’ p h á t triể n plicli kếỉ hợp chật chề, hợp lỷ và hà i hoà được b a m ặ t là p h á t triể n k in h tế, p h ú t triểỉì x ã lỉội \4Ờ b á o vệ m ô i trư ờ ng [Chính phủ, 2004，Chương trình nghị sự 21 của Việt Nam]. Luận vãn vận dụng các nguyên tắc, phương pháp luận triết học duy vật lịch sử và duy vật biện chứng của chủ n g h ĩa M ác - Lê nin, tư tưởng H ồ Chí M inh，của lý luận về nhà nước và pháp luật trong đi cu kiện cơ chế kinh tế thị trường định hướng X H C N . T rong đó luận vãn dặc biệt vận dụng các phương pháp nơhiên cứu cụ thể như：nghiên cứu lý thuyết: sưu tầm và đọc tài liệu tham khảo và các văn bản quy phạm pháp luật về ĐDSH; khảo sát một số trung tâm báo tổn ĐDSH nhằm tìm hiểu, phân tích, đánh giá thực trạng áp dụng những quy định pháp luật bảo vệ ĐDSH ở một số địa phương; phương pháp tổng hợp, hệ thống, xây dựng mô hình; phương pháp lịch sử, so sánh, đối chiếu... để giải quyết các vấn đề đặt ra. 6. Đóng góp khoa hoc: Luận vãn là chuyên khảo đầu tiên đặt vấn đề tương đối toàn diện và hệ thông về pháp luật bảo vê ĐDSH ở Việt Nam, với những đóng góp khoa học mới, cụ thể như sau: - Vé phương diẻìĩ /y luân: Trên cơ sở các tri thức vé ĐDSH, luận văn góp phần làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận về sự cần thiết khách quan của pháp luật bảo vệ ĐDSH，khái niêm, đặc điểm của pháp luật bảo vệ ĐDSH，các yếu tố ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển cũng như tính đặc thù của pháp luật bảo vệ ĐDSH ở Việt Nam. - Về phươns diên thưc tiễn: Luận vãn phân tích, đấnh giá khách quan, khoa học và tương đối cụ thể thực trạng và thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật Việt nam hiện hành trong lĩnh vực bảo vộ ĐDSHL chí rõ những nguyên nhan của kết quả đạt dược và các hạn chế, đổng thời để xuất những quan điểm, phưcmg h ư ớng các giải pháp nhằm góp phần hoàn thiện pháp luật bảo vệ ĐD SH trone đ icu kiện hiên nay cu a nước ta. Luận vãn do vậy có thể: i) Góp phần xác định cơ sớ khoa học cho việc xây d im s và ihự c lìiện c á c c h ín h sách , biộn p h áp dè h ảo lổn, p h át triển và sử dụng có hiẹu quả, bền vững tài nguyên ĐDSH ở nước ta; ii)Góp phần xác định cơ scV lý luẠn và thự c tiền ch o q u á trìn h n g h iê n c ứ u , ho àn th iện c á c q u y đ ịn h pháp luật về báo vệ ĐDSH; iii) Luận vãn có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho công lấc nglìiẻn cứu, giảng dạy pháp luật bảo vệ m òi Irường. 6 1. K ết cấu và nòi dung của luân văn: Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, luận văn được bố trí thành 03 chương. Chương 1: Những vấn đề chung về đa dạng sinh học và pháp luật bảo vệ đa dạng sinh học Chương 2: Pháp luật bảo vệ đa dạng sinh học 一 Thực trạng và thực tiễn áp dụng ở Việt Nam. Chương 3: M ột số kiến nghị trong việc xây dựng và hoàn thiện các pháp luật bảo vệ đa dạng sinh học ở Việt Nam. Chương I N H Ũ N G V Ấ N Đ Ể C H Ư N G V Ể Đ A D Ạ N G S IN H H Ọ C V À P H Á P L U Ậ T B Ả O V Ệ Đ A D Ạ N G S IN H H Ọ C 1.1. K h á i niệm đa dạng sinh học: 1 .1 .1 . Đa dạng sinh học là gì? Đa dạng sinh học là một khái niệm hết sức mới trong lịch sử tri thức nhân loại. Thuật ngữ “ đa dạng sinh học” (biodiversity, biological diversity) lần đầu tiên được Norse McManus định nghĩa vào năm 1980，bao hàm hai khái niệm có liên quan với nhau là: đa dạng di truyền (tính đa dạng về mặt di truyền trong một loài) và đa dạng sinh thái (số lượng các loài trong một quần xã sinh vật). Sau đó, khái niệm đa dạns sinh học được đề cập tới trong tác phẩm “Biodiversity” của nhà sinh học E. Wilson và một số các cồng trình nghiên cứu k h ác. N ăm 1993, C ô n g ước q u ố c tố vé đ a d ạ n g sin h h ọ c đ ư ợ c th ô n g q u a tại Nairobi và được 150 quốc aia tham gia vào ngày 5/6/1993. Sự kiện này đã thê hiện sự quan tâm của các quốc gia vé ĐDSH và kể từ đó, ĐDSH đã trở thành vấn đề pháp lý quốc tế và quốc gia. Hiện nay có khoảng 25 định nahĩa về ĐDSH. Tuỳ theo từns góc độ tiếp cận mà có những cách hiểu khác nhau về ĐDSH. Nếu tiếp cận từ góc độ kết cấu thì ĐDSH gồm các thực thể sồng quần tụ lại theo nhóm, loài, cộng đổng. Nếu liếp cận từ góc độ chức năng thì ĐDSH là các hệ sinh thái và các quá trinh tiến hoá. - T h e o C ô n g ư ớc q u ố c tế về Đ D S H : "Đ D S H có Hiỉhĩa là tính b iế n th iên giữci các sinh vậí son cùa tâỉ Cíi các n^itồ/ì hao í>ồm các sinh tlicìi tiếp íỊÌáp, trên cạn, biển, các hệ sinh thái tỉìitỷ vực khác và các tập hợp sinh thái mà chúng là m ột phần. Tính da dạììiị n à \ th ể hiện ở trong m ỗi loài, giữa các loài, và các hệ si tỉ lì th á i ” • - Là sự phồn thịnh cùa sự sống irêii trái đấl, là hàng triệu loài dộng ihưc vật và vi sinh vật, là những gen chứa dựng trong các loài và là những hệ sinh 8 thái vò cùng phức tạp cùng tồn tại trong môi trường” [Quỹ quốc tế về bảo tồn thiên nhiên W W F ，1989]. - Tính đa dạng và sự khác nhau của tất cả động vật, thực vật và vi sinh vật trên trái đất có thể được phân thành 3 cấp: đa dạng di truyền (biến thiên tr o n s loài), đa dạng loài và đa dạng sinh cảnh [Overseas Develoment Administration, 1991]. Có quan điểm còn đề xuất cấp thứ 4: đa dạng chức nãng - sự đa dạng của những phản ứng khác nhau đối với những thay đổi của môi trường, nhất là sự đa dạng về quy mô không gian và thời gian mà các sinh vật phản ứng với mối trường. Tóm lại, dù tiếp cận ở góc độ nào thì các khái niệm đều thừa nhận mối liên hệ g iữ a cấc g iố n íĩ，loài c ũ n g n h ư sự phụ th u ộ c vào n h au giữ a c h ú n g tro n g quá trình tiến hoá. N ội hàm của khái niệm ĐDSH bao gồm:đa dạng vềgen，đa dạng về loài và đa dạng hệ sinh thái. Chính vì vậy Luậl bảo vệ mồitrường Việt Nam năm 1993 cũng như Luật bảo vệ môi trường năm 2005 đã định nghĩa một cách ngắn gọn như sau: “Đ D S H là s ự p h o ỉìỊ ị p h ủ v ề n g u ồ n g e n , lo à i s in h v ậ t v à h ệ sin h th á i M. 1- 1. 2. C ác thành phần của đa dạng sinh học: L 1. 2. L Đa dạng loài: Có lẽ thế giới của sự sốna chủ yếu được xem xét ở khía cạnh loài nên thuật ngữ ĐDSH thường được dùng như một từ đóng nghĩa của “ đa dạng loài” , đặc biệt là “ sự phong phú về loài” ，thuật nsữ dùng đc chí sô lượng loài trong m ột v ù n g h o ặc m ộ t nơi c ư trú. M ức đ ộ loài ih ư ờ n g đư ợc coi là y ếu tố c ố n h iê n được dùng khi xcm xét sự đa dạng của sinh vật. Loài là yếu tố cơ bản của cơ ch ẽ tiên h o á và sự hình th àn h và sự tu y ệt clìú n u c ủ a cấc loài là tác nhân chính chi phối ĐDSH. Đ a clạníỊ lo à i là í ất c ả ỉỉlỉữ/ìiỉ s ự k h à c h iê t ĩroììiị m ộ t h a y nlìicỉt q u ầ n tlỉé Clia ỉ o à i ctlỉìỊị n lìư (loi với qnatì ĩlìơ cù a nlìừníỊ loài k h á c nhau. H a y n ó i cách khác ĩlù đa dạng loài chính là sô lượng loài có trên mật đất. Theo nghiên cứu gẩn đây nhất thì thế giới đã biết và mô tả được 1,4 triệu loài trên trái đất, trong đó có 4.000 loài thú, 9.040 loài chim, 4.184 loài ếch nhái, 18.150 loài cá xươnơ, 843 loài cá sụn, 751 loài côn trùng, 6.100 loài da gai, 50.000 loài thân mềm, hàng chục ngàn loài giun, ruột khoang, thân lỗ và hàng trăm ngàn loài động vật nguyên sinh. Về thực vật có 50.000 loài lá 1 mầm, 170.000 loài lá 2 mầm, hàng trãm ngàn loài thực vật hạt trần, dương xỉ, táo, rêu, nấm... Về vi sinh vật có gần 5.000 loài vi khuẩn, 1.000 loài vi rút... Ị Dự án bảo tồn ĐDSH ở dãy núi Bác Trường Sơn, 2004, tr.56]. Hiện nay chưa ai có thể khẳng định là có bao nhiêu loài động thực vật và vi sinh vật đang sốns trên trái đất. Có khoảng 10 đến 15 triệu loài trên trái đất chưa được con người biết đến. Chưa nói đến những sinh vật nhỏ bé, ngay cả đến những loài thú to lớn chúng ta vẫn còn khám phá ra những loài mới. Trong nhữna nâm 90 của thế kỷ trước, các nhà khoa học đã tìm ra 5 loài thú mới ở Việt Nam: Mang lớn, Sao la, Mang Trường Sơn, Bò sừng xoắn, Bò Tay nguyên. 1. I. 2. 2. Đa dạng gen (đa dạng di truyền): Ở mức độ tinh tế hơn, ĐDSH bao gồm sự khác hiệt về gen giữa các loài, giừa các quần thể sống cách ly nhau về mặt dịa lý cũrm như giữa các cá thế sống chung trong một quán thể. Theo Khoản 13 điều 3 Pháp lệnh vệ sinh an toàn thực phẩm năm 2003 lliì: “ (;(,// lủ tnộỉ CÎOCUI tì êìi phủtì tử ìihiếm sắc the có vai trò xúc địnìì tính di ĩru\ỡ/ì c liu m ộ t sin h vật °. Đ a (lọníỊ {ỊCH là toàn bộ các qen chứa ĩro ỉìq ĩa ỉ có các cá ĩlìẻ thực v ậ ĩt yộĩ, nấm, vi sinh vậĩ. Sự đa dạng của gen dược lãng dần nhờ sự trao đổi chéo và cac dột biến và được duy trì qua sự lấi tổ hợp. Người ta ước tính ràng sổ lượng cấc tổ hợp có thể khác nhau của các trình tự gcn của người cũng như của ruồi giấm đều lớn hơn số nguyên tử troim vũ tru. 10 Đa dạng gen (hay đa dạng đi truyền) thể hiện ở: - Di tru y ề n g iữ a c á c loài h ay b iế n đ ổ i di tru y ề n tro n g m ộ t loài. N h ữ n g cá thế cùn ° loài có đặc điểm giống nhau nhưng những biến đổi di truyền lại khác nhau. V í dụ: Vật liệu di truyền sẽ quyết định chúng ta có mắt màu xanh hay nâu, tóc vàng hay đen... - Quyết định một cá thể động, thực vật có tồn tại được hay không trong một môi trường nhất định. V í dụ: Sự chuyển từ đời sống dưới nước lên cạn của động thực vật. - B iến đ ổ i di tru y ề n tồ n tại ở c á c m ứ c đ ộ k h á c n h au . V í dụ: T ê g iá c Ấ i độ có biến đổi di truyền cao nhưng báo Gela thì lại thấp. - T ín h di tru y ề n cò n b iế n đ ổ i th e o n h ữ n g yếu tố bẽn n g o ài làm c h o loài dó có thồ tiến hoá thông qua chọn lọc tự nhiên. ỉ. I. 2. 3. Đa dạng hệ sinh thái: Đa dạng hệ sinh thái là sự phong phú về trạng thái và loại hình của các hệ sinh thái khác nhau. Có nhiéu định nghĩa về hệ sinh thái nhưn» tựu trung lại có thể hiểu hệ sinh thái là một hệ thống các quần thể sinh vật sống và phát triển trong một mòi trường nhất định, trong quan hệ tương tác với nhau và với mồi trường đó. K hu vực có nhiều hệ sin h thái k h ác n h a u thườníì giàu có vé Đ D SH . "'Hệ sinh th á i là c ltỉ sự lhô)iq n hấ t của một phức hợp các lo à i íĩộniỊ, thực vật và vi sinh vậì với các nhân tô của m ột vùn^ xác tìịn h mà â dó có sự tương tác ị>iữ(i (á( sinh vậí với nhau lí) íỊÌiĩa sinh vật với m ôi ít irờnii ỉhôn\> Í/IIII chu trìn h vĩu cliấí và (ỈÒ/HỊ núinỊ lư ợ n g ' [Đ ại h ọ c q u ố c g ia H à n ộ i, 2 0 0 2 , tr.7 6 ]. M ột hệ sin h thíÁi ho àn chỉnh b ao g ồ m các th àn h phần ch ủ yếu với các chức năng sau: + C hất vô c ơ b a o g ồ m các yếu lố th u ộ c sin h can h ; + Sinh vậi cung cấp hay sinh vật sản xuất như cây xanh có khá nâng tổng hợp các chãi vô cơ thành các chất hữu cơ; + Sinh vật ticu thụ hay sinh vật tiêu dùng. + Sinh vật phân giải hay sinh vật phân huỷ: Là sinh vật có khả năng phân aiài dể biến chất hữu cơ thành chất vô cơ (Chính là các yếu tố tạo nên sinh cảnh). Các loài sinh vật của hệ sinh thái gắn bó với nhau chủ yếu bởi quan hệ dinh dưỡng: động vật ăn thực vật, động vật ăn thịt. Khi chúng chết đi xác chúng được nấm và vi sinh vật phân huỷ thành chất vô cơ. Những chất vô cơ này lại được cây xanh sử dụnơ dưới ánh sáng mặt trời và biến đổi thành chất hữu cơ. Chất hữu cơ lại được vận động qua các thành phần của quần xã. Xác động vật và thực vật lại được phân huỷ thành chất vô cơ. Như vậy giữa các loài sinh vật trong một quần xã và giữa quần xã với ngoại cảnh có một sự trao đổi vật chất và năng lượng mà nhờ đó quần xã và ngoại cảnh trở thành một hệ thống thống nhất (Xem Hình 1.1). H ình l . l : Chu trình vật chát và dòng năng lượng trong hệ sinh thái (N guồn: Lưu Dức Hài, 2005, C ơ sở khoa học môi trường)