Tài liệu Phân tích và đề xuất một số giải pháp hoàn thiện công tác quản lý thu, chi quỹ bhxh, bhyt bắt buộc tại bhxh đồng nai

NGU YỄN XUÂ N TỰ QUẢ N TRỊ KIN H DOA NH 2009 2011 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC BÁCH KHOA H -----------***------------- NGUYỄN XUÂN TỰ PHÂN TÍCH VÀ ĐỀ XUẤT MỘT SỐ G HOÀN THIỆN CÔNG TÁC QUẢN Lí THU, CHI QUỸ BHXH, BHY Luận văn thạc sỹ khoa họ Ngành quản trị kinh doanh HÀ NỘI –NĂM 2012 Luận văn thạc sỹ Trường Đại học Bách Khoa Hà Nội LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn thạc sỹ kinh tế này do chính tôi nghiên cứu và thực hiện. Các thông tin, số liệu được sử dụng trong luận văn là hoàn toàn trung thực, chính xác và có nguồn gốc rõ ràng. Nguyễn Xuân Tự Học viên Lớp Cao học Quản trị kinh doanh khóa 2009 - 2011 Trường Đại học Bách khoa Hà Nội Cơ quan công tác: Vụ Thanh tra Khối Văn hóa xã hội – Thanh tra Chính phủ LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lòng biết ơn sâu sắc tới Thầy giáo hướng dẫn của tôi, PGS.TS. Nguyễn Ái Đoàn, người đã tận tình hướng dẫn và cho những ý kiến định hướng quý báu giúp tôi thực hiện luận văn. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành đến các thầy cô giáo, Ban lãnh đạo BHXH Đồng Nai, gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tôi hoàn thành luận văn. Học viên: Nguyễn Xuân Tự 1 Lớp cao học QTKD 2009-2011 MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN…………………………………….…………………………….1 LỜI CẢM ƠN………………………………………………………………………1 DANH MỤC BẢNG BIỂU, HÌNH VẼ……………………………………………..6 DANH MỤC VIẾT TẮT…………………………………………………………...7 LỜI MỞ ĐẦU.…...…………………………………..............................................8 1. Lý do lựa chọn đề tài................................................................................. 8 2. Mục đích nghiên cứu của đề tài................................................................ 9 3. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài................................................................. 9 4. Phương pháp nghiên cứu của đề tài.............................................................. 10 5. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài.......................................................................... 10 6. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu đề tài....................................................... 10 7. Kết cấu luận văn.......................................................................................... 11 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ BHXH, BHYT VÀ QUẢN LÝ THU, CHI BHXH, BHYT BẮT BUỘC ……………………………………………………………….12 1.1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM VỀ BHXH, BHYT …………………….………...12 1.1.1. Khái niệm về Bảo hiểm....................................................................12 1.1.2. BHXH, BHYT và quỹ BHXH, quỹ BHYT...................................... 13 1.1.2.1 BHXH, BHYT………………………………………………….13 1.1.2.2. Quỹ BHXH, quỹ BHYT............................................................ 16 1.2. QUẢN LÝ THU, CHI BHXH, BHYT ……………………………………19 1.2.1. Đặc điểm thu, chi BHXH, BHYT..................................................... 19 1.2.2. Mục tiêu và nguyên tắc quản lý thu, chi BHXH, BHYT tại Quỹ BHXH và quỹ BHYT.......................................................................................................20 1.2.3. Bộ máy quản lý thu, chi BHXH, BHYT tại Quỹ BHXH và quỹ BHYT 20 1.2.4. Nội dung quản lý thu, chi BHXH, BHYT........................................ 21 1.2.4.1. Nội dung quản lý thu BHXH, BHYT................................... 21 1.2.4.2. Nội dung quản lý chi BHXH, BHYT.................................. 25 1.2.4.3. Tổ chức thanh tra, kiểm tra................................................... 29 1.2.5. Tổ chức tuyên truyền BHXH, BHYT............................................... 31 1.3. NỘI DUNG PHÂN TÍCH CÔNG TÁC QUẢN LÝ THU, CHI BHXH, BHYT ………………………………………………………………………….....32 1.3.1. Các chỉ tiêu đánh gia công tác thu, chi BHXH, BHYT .................... 32 1.3.1.1. Các chỉ tiêu đánh giá công tác thu............................................. 32 1.3.1.2. Các chỉ tiêu đánh giá công tác chi............................................. 34 1.3.2. Phân tích công tác quản lý thu, chi BHXH, BHYT theo quy trình. . .35 1.3.2.1. Công tác quản lý thu BHXH, BHYT......................................... 35 1.3.2.2. Công tác quản lý chi BHXH, BHYT......................................... 36 1.3.2.3. Tổ chức thanh tra, kiểm tra........................................................ 37 1.3.3. Phân tích công tác quản lý thu, chi BHXH, BHYT bắt buộc theo các yếu tố ảnh hưởng.................................................................................................38 1.3.3.1. Các yếu tố bên ngoài................................................................. 38 1.3.3.2. Các yếu tố bên trong.................................................................. 40 Kết luận chương 1.............................................................................................. 41 Chương 2: THỰC TRẠNG CÔNG TÁC QUẢN LÝ THU, CHI BHXH, BHYT BẮT BUỘC TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐỒNG NAI ………………………………………42 2.1. GIỚI THIỆU VỀ BHXH ĐỒNG NAI …………………………………..42 2.1.1. Quá trình hình thành và phát triển của BHXH Đồng Nai.................42 2.1.1.1. Giai đoạn 1990 -1994................................................................42 2.1.1.2. Giai đoạn 1995 – 2002..............................................................42 2.1.1.3. Giai đoạn từ năm 2003 đến nay................................................43 2.1.2. Chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của BHXH Đồng Nai..............43 2.1.2.1. Chức năng của BHXH Đồng Nai..............................................43 2.1.2.2. Nhiệm vụ quyền hạn của BHXH Đồng Nai..............................44 2.1.3. Cơ cấu tổ chức BHXH Đồng Nai....................................................44 2.2. PHÂN TÍCH CÔNG TÁC QUẢN LÝ THU, CHI BHXH, BHYT BẮT BUỘC CỦA BHXH ĐỒNG NAI ……………………………………….………46 2.2.1. Phân tích công tác quản lý thu.........................................................46 2.2.1.1. Đánh giá chung về thu BHXH, BHYT tại BHXH Đồng Nai.....46 2.2.1.2. Phân tích công tác thu BHXH, BHYT bắt buộc theo quy trình..52 2.2.2. Phân tích công tác chi BHXH, BHYT..............................................59 2.2.2.1. Đánh giá chung về công tác chi BHXH tại BHXH Đồng Nai....59 2.2.2.2. Phân tích công tác chi BHXH theo quy trình.............................61 2.2.3. Kiểm tra thu, chi BHXH, BHYT ở BHXH Đồng Nai ..................... 67 2.2.4. Phân tích công tác quản lý thu, chi BHXH, BHYT bắt buộc của BHXH Đồng Nai theo các yếu tố ảnh hưởng....................................................................68 2.2.4.1. Các yếu tố bên ngoài..................................................................68 2.2.4.2. Các yếu tố bên trong..................................................................69 Kết luận chương 2 ……………………………………………………………...73 Chương 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUẢN LÝ THU, CHI BHXH, BHYT BẮT BUỘC Ở BHXH ĐỒNG NAI …………………………………….…..74 3.1. ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN BHXH VÀ HOÀN THIỆN CÔNG TÁC THU, CHI BHXH, BHYT ……………………………………………………….74 3.1.1. Định hướng phát triển của BHXH Việt Nam...................................74 3.1.2. Phương hướng hoàn thiện công tác thu, chi của BHXH Đồng Nai. .75 3.2. CÁC GIẢI PHÁP NHẰM HOÀN THIỆN CÔNG TÁC QUẢN LÝ THU, CHI BHXH, BHYT VÀ CÂN ĐỐI QUỸ TẠI BHXH ĐỒNG NAI …………………...76 3.2.1. Nhóm giải pháp liên quan đến kế hoạch...........................................77 3.2.1.1. Đổi mới trong nhận thức và tư duy về công tác lập kế hoạch thu BHXH...........................................................................................................................77 3.2.1.2. Đổi mới về quy trình xây dựng kế hoạch thu BHXH.................77 3.2.1.3. Đổi mới về phương pháp lập kế hoạch thu BHXH.....................78 3.2.2. Nhóm giải pháp liên quan đến tổ chức thực hiện.............................79 3.2.2.1. Nâng cao năng lực, trình độ của đội ngũ cán bộ, công chức ngành BHXH 79 3.2.2.2. Hoàn thiện cơ chế phối hợp với các cơ quan chức năng.............80 3.2.2.3. Tổ chức công tác tuyên truyền...................................................81 3.2.2.4. Thực hiện tốt công tác thi đua, khen thưởng..............................82 3.2.3. Nhóm giải pháp liên quan đến thanh tra, kiểm tra............................83 3.2.4. Nhóm giải pháp khác........................................................................84 3.3. CÁC KIẾN NGHỊ NHẰM HOÀN THIỆN CÔNG TÁC QUẢN LÝ THU, CHI BHXH, BHYT TẠI BHXH ĐỒNG NAI …………………………………...84 3.3.1. Đối với các cơ quan QLNN.............................................................84 3.3.2. Đối với BHXH Việt Nam................................................................86 KẾT LUẬN ………………………………………………………………….…..87 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO …………………………………….…...89 Trang 46 Tình hình lao động tham gia BHXH, BHYT bắt buộc Bảng 2.1 48 Tốc độ tăng thu BHXH, BHYT bắt buộc từ 1997-2010 Bảng 2.2 Số liệu thu BHXH, BHYT bắt buộc phân theo khối giai đoạn 50 Bảng 2.3 2006-2010 Tình hình nợ đọng BHXH, BHYT giai đoạn 2007-2010 Cơ cấu nợ đọng tiền thu BHXH, BHYT giai đoạn 2007- 2010 Tình hình lập và giao kế hoạch th Kết quả thực hiện thu BHXH, BHYT so với kế hoạch được giao giai đoạn 1997-201 Bảng Tình 2.4 hình biến động các đối tượng hưởng chế độ BHXH qua các năm từ 200651 -2 Bảng 2.5 52 Tình hình chi trả chế độ (dài hạn) qua các năm 2006- 2011 Bảng 2.6 54 Kết quả chi trả trợ cấp BHXH ngắn hạn Bảng 2.7 55 DANH MỤC BẢNG SỐ LIỆU Bảng 2.8 60 Bảng 2.9 Bảng 2.10 61 63 65 67 67 Bảng 2.11 Chi lương hưu và trợ cấp BHXH theo các nguồn Bảng 2.12 Các hình thức kiểm tra giai đoạn 2007 – 2010 Bảng 2.13 Kết quả thu hồi nợ đọng sau kiểm tra giai đoạn 2007-2010 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1Kết quả thu BHXH, BHYT bắt buộc giai đoạn 2006-2010 Trang 49 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ASXH: An sinh xã hội BHTN: Bảo hiểm thất nghiệp BHXH: Bảo hiểm xã hội BHYT: Bảo hiểm y tế BNN: Bệnh nghề nghiệp CBCC: Cán bộ công chức CNTT: Công nghệ thông tin DNTN: Doanh nghiệp tư nhân ĐTNN: Đầu tư nước ngoài GDP: Tổng thu nhập quốc dân HCSN: Hành chính sự nghiệp HĐND: Hội đồng nhân dân HĐLĐ: Hợp đồng lao động ILO: Tổ chức lao động quốc tế KCB: Khám chữa bệnh NLĐ: Người lao động NSDLĐ: Người sử dụng lao động NSNN: Ngân sách nhà nước QLNN: Quản lý nhà nước SXKD: Sản xuất kinh doanh TNLĐ: Tai nạn lao động UBND: Ủy ban nhân dân LỜI MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài Bất cứ một đất nước nào cũng mong muốn có một nền chính trị ổn định, kinh tế phát triển và bền vững; để con người phát huy được năng lực của bản thân mình, cần phải tạo cho họ một tâm lý vững vàng trong cuộc sống, không phải lo lắng về ốm đau, hoạn nạn và những bất trắc có thể xảy ra cho họ và gia đình. Bởi vậy, hiện nay hầu hết các quốc gia trên thế giới, dù ở chế độ xã hội nào, dù nền kinh tế phát triển hay đang phát triển cũng đều xây dựng và thực hiện chính sách BHXH. Kể từ khi Đạo luật BHXH đầu tiên trên thế giới do Bismarck (Đức) soạn thảo và ban hành năm 1883, các quy định về BHXH ngày càng được hoàn thiện hơn, trở thành chính sách an sinh xã hội giúp người lao động an tâm làm việc, phát huy hết năng lực để đóng góp cho xã hội. Thông qua những chế độ, chính sách mà người lao động được hưởng, sẽ làm cho người lao động an tâm làm việc, chủ doanh nghiệp có nguồn nhân lực ổn định, có khả năng hoạch định được chính sách, chiến lược kinh doanh và phát triển, từ đó thúc đẩy kinh tế phát triển. Ở Việt Nam, Đảng và Nhà nước ta rất quan tâm đến công tác BHXH và xác định đây là một trong những chính sách xã hội cơ bản nhất nhằm đảm bảo thu nhập, đời sống cho hàng triệu người lao động cùng các đối tượng hưởng chế độ trợ cấp BHXH, góp phần quan trọng vào việc đảm bảo an sinh xã hội, ổn định chính trị, trật tự an toàn xã hội, thúc đẩy sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. Thực tế hiện nay, nước ta còn nhiều người lao động làm việc nhưng lại không được tham gia BHXH, BHYT, nhiều doanh nghiệp cố tình né tránh không tham gia BHXH, BHYT bắt buộc cho lao động của mình, dẫn đến thiệt thòi quyền lợi của người lao động, khiến họ không an tâm làm việc và ổn định công tác. Tăng thu BHXH, BHYT bắt buộc cũng chính là tăng số lượng doanh nghiệp, tăng số lao động tham gia BHXH, BHYT, góp phần giúp ngày càng nhiều lao động được hưởng các chế độ BHXH, BHYT đảm bảo pháp luật về lao động được thực thi, giảm bớt gánh nặng cho xã hội trong tương lai. Mặt khác, gần đây việc quản lý quỹ BHYT bắt buộc cũng còn nhiều bất cập, nguy cơ “vỡ” quỹ BHYT bắt buộc đang xảy ra đòi hỏi cần phải có biện pháp quản lý hiệu quả. Qua thời gian tham gia Đoàn thanh tra của Chính phủ tại BHXH Đồng Nai, qua những kiến thức cơ bản tiếp thu từ khóa học Cao học, những kinh nghiệm thực tiễn trong công tác thanh tra các vấn đề về an sinh xã hội và nhất là qua kết quả thanh tra tại BHXH Đồng Nai, tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài “Phân tích và đề xuất một số giải pháp hoàn thiện công tác quản lý thu, chi quỹ BHXH, BHYT bắt buộc tại BHXH Đồng Nai” làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình, nhằm đưa ra các biện pháp quản lý hiệu quả việc thu BHXH, BHYT bắt buộc và việc quản lý chi BHXH, BHYT bắt buộc tại BHXH Đồng Nai. Tôi hy vọng với kết quả nghiên cứu này sẽ đóng góp một phần vào quá trình nghiên cứu chung, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý tài chính của BHXH Đồng Nai nói riêng, của ngành BHXH Việt Nam nói chung, nhằm đạt được mục tiêu có được chế độ an sinh xã hội chất lượng cao, thúc đẩy được người lao động tích cực làm việc, ổn định chính trị và phát triển kinh tế của đất nước. 2. Mục đích nghiên cứu của đề tài Dựa trên cơ sở những lý luận về BHXH, về quản lý thu, chi BHXH, BHYT bắt buộc; dựa trên sự phân tích và đánh giá thực trạng của công tác quản lý thu, chi tại Quỹ BHXH và Quỹ BHYT của BHXH Đồng Nai, nhất là từ khi Luật BHXH và Luật BHYT có hiệu lực, từ đó đề xuất các giải pháp và kiến nghị nhằm hoàn thiện công tác quản lý thu, chi BHXH, BHYT bắt buộc tại BHXH Đồng Nai. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài Ngoài việc hệ thống hóa cơ sở lý luận về thu, chi BHXH, BHYT và quản lý thu, chi BHXH, BHYT bắt buộc, đề tài phân tích, đánh giá thực trạng quản lý thu, chi BHXH, BHYT bắt buộc qua các giai đoạn tại BHXH Đồng Nai. Đồng thời, tham khảo kinh nghiệm ở một số BHXH tỉnh, thành phố khác, đề tài rút ra những mặt tích cực và những mặt còn hạn chế của công tác quản lý thu, chi BHXH, BHYT bắt buộc tại BHXH Đồng Nai, những vướng mắc từ các chính sách, văn bản pháp luật hiện nay và đề xuất một số biện pháp chống thất thu BHXH, BHYT bắt buộc và biện pháp quản lý chi quỹ BHXH, BHYT bắt buộc, tạo điều kiện giúp tăng thu và tăng được nguồn thụ hưởng từ các chính sách BHXH của người lao động. Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến lượng lao động, mức đóng BHXH... từ đó đưa ra các biện pháp tăng thu và quản lý tốt hơn công tác chi quỹ BHXH, BHYT, không để thất thoát, thiệt thòi cho người lao động. 4. Phương pháp nghiên cứu của đề tài Đề tài sử dụng phương pháp thống kê, phân tích, tổng hợp, so sánh từ kết quả nghiên cứu thực trạng công tác quản lý thu, chi BHXH, BHYT bắt buộc tại BHXH Đồng Nai. Phương pháp phân tích dữ liệu nghiên cứu sử dụng chuỗi dữ liệu thời gian nhằm phân tích hoạt động quản lý thu, chi quỹ BHXH, BHYT bắt buộc. Trong phần đánh giá thực trạng, tôi đã sử dụng số liệu từ kết quả: - Kiểm tra, khảo sát một số doanh nghiệp tham gia BHXH trên địa bàn tỉnh Đồng Nai, sử dụng số liệu từ kết quả của Đoàn thanh tra Chính phủ tại BHXH Việt Nam năm 2009; - Các số liệu được công bố bởi tổ chức BHXH, các cơ quan chuyên môn và quản lý nhà nước tại địa phương. 5. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài Dựa trên những phân tích, đánh giá về thực trạng thu, chi BHXH, BHYT trên địa bàn tỉnh và thực tế khi thanh tra tại BHXH Đồng Nai vào năm 2009, tôi phân tích nguyên nhân chủ doanh nghiệp muốn né tránh, giảm đến mức thấp nhất mức đóng BHXH, BHYT bắt buộc, những động cơ và mục đích để giảm mức đóng, làm thiệt thòi cho người lao động trong việc hưởng các chế độ, chính sách BHXH trong giai đoạn hiện tại và tương lai. Đối với người lao động, do chưa hiểu biết về quyền lợi của mình, lại sợ mất việc làm nên chưa quan tâm đến chế độ BHXH, từ đó đưa ra những biện pháp khắc phục. Nhờ vậy, luận văn hy vọng đóng góp hệ thống các biện pháp khả thi mang ý nghĩa thực tiễn, nhằm làm tăng số lao động được tham gia BHXH, BHYT bắt buộc, tăng mức thụ hưởng từ các chế độ, chính sách BHXH, BHYT của người lao động, góp phần làm tăng số thu, hoàn thiện công tác quản lý thu, chi trên địa bàn tỉnh. 6. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu đề tài Đối tượng nghiên cứu của đề tài là thực trạng công tác quản lý thu, chi quỹ BHXH, BHYT bắt buộc của BHXH Đồng Nai (không nghiên cứu về BHXH tự nguyện và BH thất nghiệp), bao gồm các yếu tố ảnh hưởng đến số thu BHXH, BHYT, đối tượng nộp BHXH, BHYT bắt buộc, phương thức và mức đóng, quy trình tổ chức quản lý thu, chi quỹ, nguyên nhân các doanh nghiệp né tránh nộp BHXH, BHYT bắt buộc và đề xuất những biện pháp chống thất thu BHXH, BHYT bắt buộc. Phạm vi nghiên cứu của đề tài chỉ nghiên cứu về quản lý thu, chi BHXH, BHYT tại Quỹ BHXH, BHYT trên địa bàn tỉnh Đồng Nai từ khi Luật BHXH và Luật BHYT có hiệu lực đến năm 2010. Các nội dung khác không đề cập trong nội dung của đề tài. 7. Kết cấu luận văn Ngoài phần mở đầu, mục lục, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được chia thành ba chương như sau: Chương 1: Cơ sở lý luận về BHXH, BHYT và quản lý thu, chi BHXH, BHYT bắt buộc. Chương 2: Thực trạng công tác quản lý thu, chi BHXH, BHYT bắt buộc trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. Chương 3: Một số giải pháp hoàn thiện quản lý thu, chi BHXH, BHYT bắt buộc ở BHXH Đồng Nai. Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ BHXH, BHYT VÀ QUẢN LÝ THU, CHI BHXH, BHYT BẮT BUỘC 1.1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM VỀ BHXH, BHYT 1.1.1. Khái niệm về Bảo hiểm BH là một cách thức trong quản trị rủi ro, thuộc nhóm biện pháp tài trợ rủi ro, được sử dụng để đối phó với những rủi ro có tổn thất, thường là tổn thất về tài chính, nhân mạng,... (Trích từ wikipedia – www.vi.wikipedia.org) (1) BH được xem như là một cách thức chuyển giao rủi ro tiềm năng một cách công bằng từ một cá thể sang cộng đồng thông qua phí BH. Có rất nhiều định nghĩa khác nhau về BH được xây dựng dựa trên từng góc độ nghiên cứu: - Xét về mặt xã hội, "BH là sự đóng góp của số đông vào sự bất hạnh của số ít". (1) - Xét về góc độ kinh tế, luật pháp: "BH là một nghiệp vụ qua đó, một bên là người được BH cam đoan trả một khoản tiền gọi là phí BH thực hiện mong muốn để cho mình hoặc để cho một người thứ 3 trong trường hợp xảy ra rủi ro sẽ nhận được một khoản đền bù các tổn thất được trả bởi một bên khác, đó là người BH. Người BH nhận trách nhiệm đối với toàn bộ rủi ro và đền bù các thiệt hại theo các phương pháp của thống kê". (1) - Xét góc độ kỹ thuật: "BH có thể định nghĩa là một phương sách hạ giảm rủi ro bằng cách kết hợp một số lượng đầy đủ các đơn vị đối tượng để biến tổn thất cá thể thành tổn thất cộng đồng và có thể dự tính được". (1) Theo các chuyên gia Pháp, một định nghĩa vừa đáp ứng được khía cạnh xã hội (dùng cho BHXH) vừa đáp ứng được khía cạnh kinh tế (dùng cho BH thương mại) và vừa đầy đủ về khía cạnh kỹ thuật và pháp lý có thể phát biểu như sau: "BH là một hoạt động qua đó một cá nhân có quyền được hưởng trợ cấp nhờ vào một khoản đóng góp cho mình hoặc cho người thứ 3 trong trường hợp xảy ra rủi ro. Khoản trợ cấp này do một tổ chức trả, tổ chức này có trách nhiệm đối với toàn bộ các rủi ro và đền bù các thiệt hại theo các phương pháp của thống kê". (1) 1.1.2. BHXH, BHYT và quỹ BHXH, quỹ BHYT 1.1.2.1 BHXH, BHYT a. Khái niệm * Khái niệm BHXH: BHXH đã hình thành khá lâu truớc khi xuất hiện thuật ngữ ASXH. Hệ thống BHXH đầu tiên được thiết lập tại Đức vào năm 1850 và sau đó được hoàn thiện với chế độ BH ốm đau; BH rủi ro nghề nghiệp; BH tuổi già, tàn tật và sự hiện diện của cả ba thành viên xã hội: NLĐ; NSDLĐ và Nhà nước. Kinh nghiệm về BHXH ở Đức sau đó được lan dần sang nhiều nước trên thế giới. Trong quá trình phát triển, các chế độ BHXH và đối tượng BHXH ngày càng được mở rộng. Theo đó, khái niệm BHXH cũng có nhiều thay đổi và ngày càng được hoàn chỉnh. Cho đến nay, có rất nhiều quan điểm khác nhau về BHXH và cũng có rất nhiều khái niệm BHXH được đưa ra. Tổ chức lao động quốc tế (ILO) đã đưa ra một định nghĩa về BHXH được chấp nhận rộng rãi nhất: BHXH là hình thức bảo trợ mà xã hội dành cho các thành viên của mình thông qua nhiều biện pháp công nhằm tránh tình trạng khốn khó về mặt kinh tế và xã hội do bị mất hoặc giảm đáng kể thu nhập vì bệnh tật, thai sản, tai nạn lao động, mất sức lao động và tử vong; chăm sóc y tế và trợ cấp cho các gia đình có con nhỏ (ILO,1984) [24]. Ở nước ta, hệ thống ASXH mà đặc biệt là cơ chế BHXH đã hình thành rất sớm, ngay từ những ngày đầu thành lập nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Về nội dung thực hiện, xét từ năm 1945 đến nay, Việt Nam gần như thực hiện đầy đủ các chế độ cần có của cơ chế BHXH và rất nhiều cơ chế khác của ASXH mà các quốc gia khác trên thế giới đang thực hiện, thể hiện nét ưu việt và sáng tạo trong hệ thống ASXH của Việt Nam. Hiện nay, hệ thống này tương đối phức tạp, bao gồm: BHXH, cứu trợ xã hội, ưu đãi xã hội, chăm sóc xã hội, dịch vụ xã hội và các đảm bảo khác cung cấp bởi NSDLĐ. Dưới góc độ pháp lý, “BHXH là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của NLĐ khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tại nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ BHXH”[19]. Dưới góc độ kinh tế, BHXH được coi là quá trình tổ chức và sử dụng một quỹ tiền tệ tập trung được dồn tích từ sự đóng góp của NSDLĐ, NLĐ và sự hỗ trợ của Nhà nước theo quy định của pháp luật, nhằm hỗ trợ cho việc giải quyết những nhu cầu sinh sống thiết yếu của NLĐ và gia đình họ khi họ gặp những rủi ro dẫn đến việc giảm hoặc mất khả năng thanh toán từ thu nhập theo lao động Dưới góc độ xã hội, BHXH được coi là sự liên kết của những NLĐ xuất phát từ lợi ích chung của xã hội, của NLĐ và NSDLĐ. Khi tham gia quan hệ này, NLĐ sẽ được hưởng một khoản trợ cấp nhất định nếu có những biến cố rủi ro, trên cơ sở tự đóng góp của các bên. Nghiên cứu về BHXH, nhiều tác giả nước ngoài cũng đã đưa ra các định nghĩa khác nhau về BHXH áp dụng riêng trong điều kiện của các nước đang phát triển. Các tác giả có chung một quan điểm là BHXH không chỉ dừng lại ở việc mất đột ngột thu nhập theo dự kiến mà còn tính đến cả việc ngăn chặn, giảm nghèo kinh niên và mang lại mức sống tối thiểu. Cách tiếp cận BHXH mà mỗi nước lựa chọn còn tùy thuộc vào mục tiêu chính sách quốc gia và điều kiện cụ thể của nền kinh tế. Mặc dù khái niệm BHXH của Việt Nam được xác định trong từ điển Bách khoa toàn thư Việt Nam cũng tương tự như khái niệm BHXH mà ILO đưa ra, nhưng thực tế trong quá trình thảo luận, xây dựng chính sách, cũng có nhiều định nghĩa BHXH khác do các tổ chức quốc tế và trong nước đưa ra, đề cập đến các mặt khác nhau của BHXH ở Việt Nam. Trong đó, có nhiều định nghĩa quá rộng hoặc quá chung chung, không thể áp dụng trong điều kiện thực tế ở Việt Nam. Tuy nhiên, kết quả đạt được của quá trình thảo luận về định nghĩa BHXH thích hợp nhất ở Việt Nam được thể hiện ở bốn điểm: Thứ nhất, cần phân biệt sự khác nhau giữa chính sách BHXH và chính sách giảm nghèo; Thứ hai, cần xác định rõ các đối tượng hưởng lợi dự định của các chương trình và chính sách này; Thứ ba, cần phải chú ý đến vai trò thích hợp của Nhà nước trong việc cải cách các chương trình BHXH; Thứ tư, cần xem xét tính chất tái phân phối của chính sách BHXH trong điều kiện các nước đang phát triển. Khái niệm BHXH được sử dụng trong toàn bộ nghiên cứu của luận văn này là khái niệm BHXH đã được ghi trong Luật BHXH được Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam khoá XI, kỳ họp thứ 9 thông qua ngày 29/06/2006. * Khái niệm BHYT: Theo quy định tại Điều lệ BHYT ban hành kèm theo Nghị định số 63/2005/NĐ-CP ngày 16/5/2005 của Chính phủ, khái niệm BHYT được hiểu là “một chính sách xã hội do Nhà nước tổ chức thực hiện, nhằm huy động sự đóng góp của NSDLĐ, NLĐ, các tổ chức và cá nhân, để thanh toán chi phí khám bệnh, chữa bệnh theo quy định cho người có thẻ BHYT khi ốm đau”. Theo Điều lệ này, BHYT mang tính xã hội, không vì mục tiêu lợi nhuận, hướng tới mục tiêu công bằng, hiệu quả trong khám bệnh, chữa bệnh và toàn dân tham gia. Theo Luật BHYT số 25/2008/QH12, tại khoản 1 Điều 2: “BHYT là hình thức BH được áp dụng trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe, không vì mục đích lợi nhuận, do Nhà nước tổ chức thực hiện và các đối tượng có trách nhiệm tham gia theo quy định của Luật này”. b. Bản chất của BHXH, BHYT - Là một chính sách xã hội quan trọng của bất kỳ Nhà nước nào, nhằm đảm bảo an toàn cho sản xuất, cho đời sống vật chất và tinh thần của mọi người trong xã hội. Với tư cách là công cụ quan trọng để quản lý xã hội, Nhà nước phải can thiệp và tổ chức bảo vệ quyền lợi chính đáng cho NLĐ. Mặt khác, Nhà nước được coi là một người chủ sử dụng lao động của mọi lao động, vì vậy trong trường hợp sự đóng góp của NSDLĐ và NLĐ không đủ để trang trải cho những khoản chi cho NLĐ khi họ gặp phải rủi ro thì Nhà nước phải có trách nhiệm dùng ngân sách của Nhà nước để đảm bảo đời sống cơ bản cho NLĐ. Như vậy BHXH, BHYT ra đời, tồn tại và phát triển là một nhu cầu khách quan. - Hoạt động theo nguyên tắc cộng đồng lấy số đông bù cho số ít, tức là dùng số tiền đóng góp nhỏ của số đông người tham gia để bù đắp, chia sẻ cho một số ít người với số tiền lớn hơn so với số đóng góp từng người, khi họ gặp phải những biến cố rủi ro, tổn thất. - Là loại hoạt động dịch vụ công, mang tính xã hội cao, vì lợi ích chung của toàn xã hội, phục vụ cho mọi thành viên trong xã hội, nghĩa là lợi nhuận không phải là mục tiêu của hoạt động BHXH, BHYT. - Hoạt động BHXH, BHYT là quá trình các tổ chức BHXH tổ chức, triển khai thực hiện các chế độ, chính sách BHXH, BHYT của Nhà nước đối với người tham gia và hưởng các chế độ BHXH, BHYT, qua đó góp phần ổn định đời sống của người tham gia, đảm bảo an toàn xã hội. c. Đặc điểm của BHXH, BHYT Thứ nhất, đó là hoạt động mang tính chất xã hội phi lợi nhuận, phục vụ lợi ích của NLĐ và của cả cộng đồng. Thứ hai, đó là một hoạt động thỏa thuận và không thỏa thuận. Điều đó có nghĩa trong BHXH, BHYT có cả BH tự nguyện và BH bắt buộc. Thứ ba, sự tương hỗ trong BHXH, BHYT được thực hiện trong một cộng đồng rộng rãi, toàn xã hội nhằm chia sẻ rủi ro. Thứ tư, BHXH, BHYT chỉ bảo đảm cho các rủi ro bản thân, không bảo đảm cho các rủi ro tài sản và trách nhiệm dân sự. 1.1.2.2. Quỹ BHXH, quỹ BHYT a. Khái niệm Quỹ BHXH, quỹ BHYT - Quỹ BHXH: Quỹ BHXH được hình thành bằng nhiều nguồn khác nhau, hình thành nên một quỹ tiền tệ tập trung là quỹ dự trữ tài chính để đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho NLĐ và gia đình họ khi họ bị giảm hoặc mất khả năng lao động hoặc bị mất việc làm vì những “rủi ro xã hội” như ốm đau, thai sản, TNLĐ-BNN, tử tuất... - Quỹ BHYT: Quỹ BHYT là quỹ tài chính được hình thành từ nguồn đóng BHYT và các nguồn hợp pháp khác, được sử dụng để chi trả chi phí khám bệnh, chữa bệnh cho người tham gia BHYT, chi phí quản lý bộ máy của tổ chức BHYT và những khoản chi phí hợp pháp khác liên quan đến BHYT (Luật BHYT năm 2008). Như vậy quỹ BHXH, BHYT là một quỹ tiêu dùng, đồng thời cũng là một quỹ dự phòng. Nó vừa mang tính kinh tế, vừa mang tính xã hội rất cao và là phương tiện quan trọng nhất đảm bảo cho toàn bộ hệ thống BHXH từ Trung ương đến địa phương tồn tại và phát triển. Tuy nhiên, quỹ BHXH, BHYT lại độc lập với NSNN. BHXH Việt Nam quản lý đồng thời Quỹ BHXH và Quỹ BHYT. Quỹ BHXH dùng để chi trả các chế độ BHXH cho NLĐ, chi phí cho quản lý bộ máy, chi cho đầu tư để bảo toàn và tăng trưởng quỹ... Quỹ BHYT được sử dụng để thanh toán chi phí khám bệnh, chữa bệnh BHYT, chi phí quản lý bộ máy tổ chức BHYT, chi đầu tư để bảo toàn và tăng trưởng quỹ. b. Các nguồn hình thành quỹ BHXH, quỹ BHYT Nguồn tài chính vận động làm tăng quy mô quỹ BHXH, quỹ BHYT nhiều hay ít phụ thuộc vào chính sách huy động của Nhà nước để hình thành nên 2 loại quỹ này. Mặc dù mức đóng BHXH, BHYT ở các nước rất khác nhau, phụ thuộc vào sự phát triển của xã hội và khả năng kinh tế, phụ thuộc vào số lượng các chế độ thực hiện, số lượng người tham gia ... nhưng nhìn chung nguồn tài chính hình thành nên quỹ BHXH và quỹ BHYT cơ bản gồm có 03 yếu tố: - NLĐ tham gia đóng góp BHXH, BHYT: Trên thế giới tuyệt đại đa số các nước đều dựa vào thang bảng lương để xác định mức đóng BHXH, BHYT vì đối tượng của BHXH, BHYT là thu nhập của NLĐ, trong khi thu nhập chủ yếu là tiền lương. - Chủ sử dụng lao động có vị trí hết sức quan trọng trong việc thực hiện chính sách BHXH, BHYT. Nếu chính sách BHXH, BHYT không hợp lý và không có sự hợp tác của NSDLĐ thì sẽ khó có thể thực hiện được. Mặt khác, trong suốt quá trình lao động thì NSDLĐ là sợi dây nối giữa NLĐ và cơ quan BHXH, là người trực tiếp tổ chức thực hiện chính sách BHXH, BHYT tại tổ chức, doanh nghiệp. - Nhà nước hỗ trợ Quỹ BHXH và Quỹ BHYT thông qua một số hình thức như: Chuyển một khoản tiền nhất định vào Quỹ tại thời điểm thành lập quỹ hoặc khi xảy ra sự kiện đột xuất theo đề nghị của hệ thống BHXH; đảm nhận chi trả một số khoản thay cho hệ thống BHXH; hỗ trợ xây dựng cơ sở vật chất, phương tiện làm việc; miễn thuế cho các hoạt động đầu tư nhằm bảo toàn và tăng trưởng quỹ BHXH, quỹ BHYT... Nhìn chung, ở tất cả các nước, Nhà nước luôn có vai trò quan trọng trong việc thực hiện các chế độ BHXH, BHYT. Ở nước ta, điều 149 Bộ Luật Lao động và điều 88 Luật BHXH năm 2006 quy định: NSDLĐ, NLĐ, Nhà nước hỗ trợ và các nguồn thu khác để đảm bảo thực hiện các chế độ BHXH đối với NLĐ.