Tài liệu Phân tíc các bẫy thường gặp trong quá trình hướng dẫn giải bài tập hóa học

www.HOAHOC.edu.vn PHÂN TÍCH CÁC “B Y” THƯ NG G P TRONG QUÁ TRÌNH HƯ NG D N GI I BÀI T P HOÁ H C TRƯ NG THPT NH M PHÁT TRI N TƯ DUY CHO HS Trư ng THPT chuyên Phan B i Châu – Ngh An hư ng d n HS Phát hi n và phân tích nh ng “b y” trong quá trình hư ng d n HS gi i bài t p hoá h c trư ng THPT ta c n hi u rõ m t s v n v cơ s lý lu n d y h c sau: 1. Tìm hi u nh ng sai l m và cơ ch phát sinh các sai l m trong d y h c 1.1. Khái ni m v sai l m – sai l m trong nghiên c u khoa h c. Theo Trung tâm T i n h c, T i n ti ng Vi t (Nhà xu t b n Khoa h c xã h i, Hà N i, 1994) thì sai l m là “trái v i yêu c u khách quan, l ph i, d n n h u qu không hay”. Sai l m không ch xu t hi n trong cu c s ng mà còn xu t hi n c trong h c t p và nghiên c u khoa h c. Alber Einstein nói v tác h i c a sai l m trong nghiên c u khoa h c: “ N u tôi m c sai l m thì ch c n m t l n cũng r i”. Trong giáo d c, I.A. Komensky kh ng nh: “ B t kì m t sai l m nào cũng có th làm cho h c sinh kém i n u như giáo viên không chú ý ngay t i sai l m ó, b ng cách hư ng d n h c sinh nh n ra và s a ch a, kh c ph c sai l m”. A.A. Stoliar cũng ã lên ti ng nh c nh giáo viên r ng: “không ư c ti c th i gian phân tích trên gi h c các sai l m c a h c sinh”. 1.2. Nguyên nhân phát sinh các sai l m c a HS trong gi i bài t p hoá h c. Qua tìm hi u th c t các l p tôi tr c ti p gi ng d y, tìm hi u quá trình các em HS gi i bài t p, các sai lâ m (các “b y”) mà các em thư ng g p là: c không k ra d n n hi u nh m ki n th c, không phát hi n ư c các n i dung chính (các “ch t”) trong bài t p. - Không xét h t các trư ng h p d n n “thi u nghi m”. - V n d ng các phương pháp gi i toán m t cách không h p lí và tri t trong vi c gi i các bài t p hoá h c. - Chưa có phương pháp phân tích và t ng h p ki n th c. - Khi gi i toán không cân b ng phương trình hoá h c. - Thi u k năng th c hành hoá h c, các bài toán th c nghi m còn mang n ng tính lý thuy t, không sát th c t . - Sai l m c a h c sinh v cách hi u và v n d ng lí thuy t hóa h c trong gi i bài t p. 2. Ý nghĩa và tác d ng c a vi c phát hi n và phân tích nh ng nh m l n trong quá trình hư ng d n HS gi i bài t p hoá h c trư ng THPT. Theo tôi, n u giáo viên có kh năng d oán ư c các sai l m (v cách hi u ki n th c l n kĩ năng th c hành) mà HS thư ng m c ph i, s t o nên ư c các tình hu ng h p d n trong bài t p mà ta có th g i là “b y”. M t giáo viên gi i, có kinh nghi m trong d y h c, s có kh năng d oán ư c nhi u sai l m c a h c sinh, làm cơ s xây d ng các bài t p hoá h c có n i dung sâu s c, ki m tra ư c nh ng sai ph m mà h c sinh m c ph i trong quá trình h c t p môn hóa h c, t ó i u ch nh quá trình d y h c nh m kh c ph c nh ng sai l m x y ra, t ó giúp HS n m v ng và sâu ki n th c hơn. 2.1. N i dung nghiên c u Vi c t ng k t nh ng sai l m thư ng g p trong d y h c hóa h c c n có nh ng nghiên c u, i u tra cơ b n, bư c u chúng tôi xu t m t s d ng sai l m ph bi n sau ây: HOAHOC.edu.vn 2.1.1. Nh ng “nh m l n” trong quá trình v n d ng ki n th c v ph n ng oxi hoá - kh Ph n ng oxi hoá - kh là m t ki n th c r t quan tr ng, nó xuyên su t trong chương trình hoá h c vô cơ, trong ki m tra ki n th c c a các kì thi t t t nghi p, i h c n các kỳ thi ch n HSG T nh, Thành ph , n các kì thi Qu c gia h u h t u có ki m tra ki n th c v ph n ng oxi hoá - kh , vi c hi u và v n d ng ki n th c v ph n ng oxi hoá kh không th t ơn gi n và d , sau ây là m t s “nh m l n” v vi c v n d ng ki n th c này. Ví d 1: Hãy vi t các PTHH sau ây dư i d ng ion y và ion rút g n a. Al + HNO3 → Al(NO3)3 + NO2 + H2O → FeSO4 + H2 b. Fe + H2SO4 c. Mg + H2SO4 ( c, nóng) → MgSO4 + S + H2O * Phân tích: V i lo i câu h i này h u h t HS u áp d ng ki n th c v i n li và trình bày v i k t qu sau: a. Phương trình ion y : Al + 6 H+ + 6 NO3- → Al3+ + 3 NO3- + 3NO2 + 3 H2O Phương trình ion rút g n: Al + 6 H+ + 3 NO3- → Al3+ + 3 NO2 + 3 H2O b. Phương trình ion y : Fe + 2 H+ + SO42- → Fe2+ + SO42- + H2O Phương trình ion rút g n là: Fe + 2 H+ → Fe2+ + H2 c. Phương trình ion y : 2 Fe + 8 H+ + 4 SO42- → 2 Fe3+ + 3 SO42- + S + 4 H2O Phương trình ion rút g n: 2 Fe + 8 H+ + SO42- → 2 Fe3+ + S + 4 H2O * V i cách gi i trên HS ã ph m m t sai l m câu (c) - ó là nhìn phương trình ion rút g n, ta th y ion SO42- có tính oxi hoá, nhưng th c ch t ion SO42- không có tính oxi hóa, mà tính oxi hoá là c a c phân t H2SO4 Ví d 2: X là m t oxit s t trong 3 oxit: FeO, Fe2O3, Fe3O4. có % kh i lư ng s t trong oxit là 72,41 %. Cho bi t CTPT c a X, tính th tích dd HNO3 0,7 M c n thi t hoà tan h t 69,6 gam X, bi t PƯHH gi i phóng khí NO duy nh t. A. Fe2O3, 4 l B. Fe3O4 , 4l C. Fe2O3, 5l D. Fe3O4, 4/7l * Phân tích: V i bài toán này HS th y ngay oxit s t ph i có tính kh , vì v y X có th là FeO ho c Fe3O4 , i chi u áp án HS s ch n ngay là áp án B ho c D. Vi c tính th tích HNO3 HS s áp d ng phương pháp b o toàn electron như sau: - Qúa trình oxi hoá: 3 Fe+8/3 (Fe3O4) + 3e → 3 Fe3+ Mol: 69,9/232 ----------- → 0,3 - Qúa trình kh : NO3 - + 3 e + 4 H+ → NO + 2 H2O Mol: 0,3 --- → 0,4 V y: S mol HNO3 ã tham gia ph n ng trên là: 0,4 (mol) Do ó th tích dd HNO3 là 0,4/0,7 = 4/7 → Ch n áp án D * V i cách gi i trên HS ã ph m m t sai l m là vi t quá trình kh tính s mol HNO3 thì s mol HNO3 trong quá trình ó là lư ng HNO3 tham gia PƯ oxihoa kh , còn HOAHOC.edu.vn lư ng HNO3 trong c quá trình PƯ thì còn ph i tính thêm lư ng HNO3 tham gia PƯ axit – bazơ v i Fe3O4. Vì v y ta có cách gi i khác như sau: - PTHH: 3 Fe3O4 + 28 HNO3 → 9 Fe(NO3)3 + NO + 14 H2O (*) Mol: 0,3 ------------ → 2,8 Theo PTHH (*) S mol HNO3 là: 2,8 → Th thích dd HNO3 là 2,8/0,7 = 4 (lít) → Ch n áp án B 2.1.2. Nh ng “b y” v cách hi u và v n d ng ki n th c Ki n th c hóa h c ph thông v a phong phú v a a d ng, v a lí thuy t v a th c nghi m, v a tr u tư ng và v a c th , nên vi c m c sai l m trong h c t p là i u khó tránh kh i. Giáo viên nên có nh ng d oán v sai l m t o tình hu ng có v n trong bài t p, ph n nào giúp h c sinh hi u ư c nh ng sai l m ó qua ho t ng gi i bài t p, tránh m c ph i nh ng tình hu ng tương t sau khi ã hi u ki n th c m t cách chính xác. Ví d 3: t cháy hoàn toàn 14,4 gam m t hi rocacbon A thu ư c 44,0 gam gam CO2. Tìm CTPT c a hy rocacbon A * Phân tích: V i bài t p này nhi u h c sinh ưa ra l i gi i như sau: 44 T gi thi t → nCO2 = = 1,0 (mol) → mC = 12.1,0 = 12 (gam) 44 T ó suy ra: mH = 14,4 – 12,0 = 2,4 (gam) → G i CTTQ c a hy rocacbon A là CxHy ta có: mC x : y = 12 = 1: 2,4 = 5: 12. V y CTPT c a hy rocacbon A là: C5H12. mH 1 * V i cách gi i trên nhi u h c sinh ã ph m sai l m là nh m l n gi a công th c th c nghi m và CTPT, th c ch t c a vi c gi i trên là m i ch tìm ra ư c công th c th c nghi m, có CTPT ta ph i gi i như sau. - Như trên ta tìm ư c: 1 nCO2 = 1,0 (mol), t mH = 2,4 gam → nH2O = nH = 1,2 mol 2 Do: nH2O > nCO2 nên A là ankan, t ó A có công th c t ng quát là CnH2n + 2, nCO2 1, 0 v i n= = = 5. nA 1, 2 − 1, 0 V y CTPT c a hy rocacbon A là: C5H12 Ví d 4. Cho bi t i m sai c a m t s c u hình electron sau và s a l i cho úng? a. 1s22s12p5. b. 1s22s22p63s23p64s23d2. c. 1s22s22p64s2. * Phân tích: ây là m t bài t p ki m tra ki n th c v víêt c u hình electron. V y h c sinh ph i hi u khái ni m v c u hình electron và phương pháp vi t c u hình electron, c th là: Bư c 1. M c năng lư ng: 1s2s2p3s3p4s3d4p5s4p5d… Bư c 2. Hi u rõ các quy t c vi t c u hình electron: S p x p các phân l p theo úng tr t t c a t ng l p, trong m i l p theo úng th t phân l p. V i ki n th c này HS s áp d ng gi i quy t v n trên a. 1s22s12p5 - i m sai: Vi ph m v vi c s p x p electron theo tr t t m c năng lư ng. HOAHOC.edu.vn - S a l i: Ch y u HS ch s a l i theo k t qu 1s22s22p4 (b o toàn e), như v y h c sinh ã làm úng nhưng còn thi u m t k t qu : 1s22s22p5. b. 1s22s22p63s23p64s23d2: - i m sai: ây là m c năng lư ng ch không ph i là c u hình electron, vì v y h u h t HS s s a l i là 1s22s22p63s23p63d24s2. - Tuy nhiên t c u hình electron trên h c sinh có th s a theo k t qu không b o toàn electron 1s22s22p63s23p64s2 cũng thoã mãn. c. 1s22s22p64s2: - i m sai: C u hình e này thi u l p 3,vì ph m v s p x p e và m c năng lư ng - S a l i: + H u h t HS s s d ng b o toàn electron nên vi t l i c u hình electron là: 1s22s22p63s2 * M t s HS có th không d ng l i b o toàn electron mà th y r ng l p th 3 còn thi u electron nên có th vi t l i c u hình trên v i k t qu 1s2222p63s23p63d104s2. * M t s HS n m v ng v c u hình electron có th còn ưa ra 9 k t qu khác n a: 1s22s22p63s23p63dx4s2 v i x là: 0, 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 10. Ví d 5. Xác nh s n ph m chính c a ph n ng sau: CH2 = CH – COOH + HCl → * Phân tích: ây là m t câu h i v ph n ng c ng h p c a tác nhân b t i x ng và liên k t ôi C = C. gi i quy t v n này HS ph i v n d ng quy t c Maccopnhicop: Trong ph n ng c ng axit ho c nư c (kí hi u chung là HA) vào liên k t C=C, H (ph n mang i n tích dương) ưu tiên c ng vào C mang nhi u H hơn (cacbon b c th p hơn), còn A (ph n t mang i n tích âm) ưu tiên c ng vào C mang ít H hơn (cacbon b c cao hơn) * Áp d ng: CH2 = CH – COOH + HCl → CH3 – CHCl – COOH (s n ph m chính) CH2 = CH – COOH + HCl → CH2Cl – CH2 – COOH (s n ph m ph ) - V i cách gi i quy t trên HS s vư ng vào cái “b y” là ph n ng trên c ng trái v i quy t c Maccopnhicop vì hai liên k t ôi liên h p C3 = C2 - C1 = O phân c c v phía O, suy ra liên k t ôi C = C phân c c v phía C2 nên t i C2 mang m t ph n i n tích âm và H+ c a tác nhân s ưu tiên t n công vào C2 → s n ph m chính là CH2Cl – CH – COOH. Ví d 6: Cho lư ng dư b t kim ko i Fe tác d ng v i 250 ml dung d ch HNO3 4M un nóng và khu y u h n h p. Ph n ng x y ra hoàn toàn và gi i phóng ra khí NO duy nh t. Sau khi k t thúc ph n ng, em l c b k t t a thu ư c dung d ch A. Làm bay hơi c n th n dung d ch A thu ư c mu i khan, nung nóng lư ng mu i khan ó nhi t cao ph n ng nhi t phân x y ra hoàn toàn, thu ư c m gam ch t r n và x (mol) h n h p g m 2 khí. a. Vi t các phương trình ph n ng x y ra. b. Tìm m và x * Phân tích: V i bài t p này HS s t p trung vào vi c chú ý n tính ch t oxihoa m nh c a HNO3, vì v y các em s gi i quy t bài toán b ng vi c vi t các phương trình hoá h c: Fe + 4 HNO3 → Fe(NO3)3 + NO + 2 H2O (1) - Dung d ch A có Fe(NO3)3 quá trình cô c n A không x y ra s nhi t phân mu i, v y mu i khan là Fe(NO3)3, nhi t phân mu i này s x y ra phương trình hoá h c sau: 0 t C 4 Fe(NO3)3 → 2 Fe2O3 + 12 NO2 + 3O2 (2) - V y ch t r n thu ư c là Fe2O3 và h n h p khí thu ư c là NO2, O2. T gi thi t, do kim lo i dư nên HNO3 h t. HOAHOC.edu.vn 1 1 V y: nFe2O3 = nHNO3 = .4.0,25 = 0,125 (mol) → mFe2O3 = 0,125.160 = 20,0 (g) 8 8 3 15 15 .nFe2O3 = (mol) nNO2 = 6nFe2O3 ; nO2 = .nFe2O3 → nkhí = 2 2 16 * Tuy nhiên v i cách gi i trên h c sinh ã v p “b y” là không chú ý d ki n ây là kim lo i Fe, khác v i các kim lo i khác ch là khi Fe dư thì s x y ra ph n ng: (3) Fe + 2 Fe(NO3)3 → 3 Fe(NO3)2 Như v y cách hi u trên s em l i k t qu sai. - V y dung d ch A không ph i có Fe(NO3)3 mà có Fe(NO3)2 và phương trình hoá h c nhi t phân mu i x y như sau: 4 Fe(NO3)2 → 2 Fe2O3 + 8 NO2 + O2 (4) Do ó kh i lư ng ch t r n và s mol khí thu ư c là: 5 15 (mol) mFe2O3 = 0,1875. 160 = 30,0 (g); nkhí = .nFe2O3 = 2 32 Ví d 7: Nguyên t M thu c chu kỳ 2, nhóm VIIA. Công th c oxit cao nh t và h p ch t khí v i H là: A. M2O3, MH3 B. MO3, MH2 C. M2O7, MH D. M2O, MH * Phân tích: Bài t p trên là m t bài ki m tra ki n th c HS v n i dung b ng HTTH, làm bài t p này, HS ph i n m v ng ki n th c v CTTQ c a các lo i h p ch t quan tr ng: Ôxit cao nh t, hy roxit, h p ch t khí v i hy ro c a các nguyên t nhóm IA n VIIA. V i ki n th c ó, các nguyên t nhóm VIIA s có công th c t ng quát v ôxit cao nh t là R2O7 và công th c v i h p ch t khí v i hy ro là RH. V y ch n áp án C. * Tuy nhiên HS d m ac ph i “b y” là v i c i m các nguyên t thu c chu kỳ 2 thì k t qu trên l i sai. chu kỳ 2, nhóm VIIA là nguyên t F, do c i m c u t o nguyên t F nên công th c ôxit cao nh t c a F l i là F2O vì v y ch n áp án D. Ví d 8 : Dãy g m các ch t u tác d ng v i dd Fe(NO3)2 là: A. Mg, Cl2, NaOH, NaCl B. AgNO3, Cl2, NH3, NaOH C. NaOH, Cl2, NH3, HCl, AgNO3 D. AgNO3, NaOH, Cu, HCl * Sai l m: H u h t HS u cho r ng không có ph n ng gi a HCl v i Fe(NO3)2 vì HCl và HNO3 u là nh ng axit m nh và là axit bay hơi. Do ó HS ch n áp án B * Phân tích: Khi cho Fe(NO3)2 tác d ng v i dd HCl thì s x y ra ph n ng d ng ion như sau: Fe2+ + 2 H+ + NO3- → Fe3+ + NO2 + H2O Vì v y ch n áp án C. Ví d 9: Cho các ch t p-Crezon, natrietylat, anilin, phenylamoniclorua, protein. S ch t tác d ng ư c v i dd NaOH là: A. 5 B. 4 C.3 D. 2 * Sai l m: H c sinh thư ng ch n áp án B là g m 4 ch t: p- Crezon, alanin, phenylamoniclorua và protein. * Phân tích: HS ã sai l m khi không ý ph n ng gi a etylatnatri v i H2O, b i vì trong dung d ch NaOH có H2O. Chính vì có thêm ph n ng này nên ta ch n áp án A Ví d 10: Cho dd NaOH loãng, dư vào m i dung d ch : BaCl2, AlCl3, CrCl2, CuCl2, AgNO3. S ch t k t t a t o thành là: A. 2 B. 3. C.4 D. 5 * Sai l m: a s HS làm như sau: Cho dd NaOH vào dd BaCl2 th y không có hi n tư ng gì. Cho t t dd NaOH vào dd AlCl3 thì xu t hi n k t t a, sau ó k t t a tan. Cho dd NaOH vào dd CuCl2 th y t o k t t a Cu(OH)2 Cho dd NaOH vào dd AgNO3 không x y ra ph n ng do AgOH không t n t i.nên không x y ra ph n ng.V y HS ch n áp án A. * Phân tích: Do AgOH không t n t i nên ã b phân h y thành Ag2O và H2O. Chính vì v y khi cho dd NaOH vào dd AgNO3 có x y ra ph n ng. V y ch n áp án úng là: B Ví d 11: Fructozơ có th ph n ng ư c v i: A. dung d ch Br2. B. Cu(OH)2 C. dung d ch KMnO4.D. C 3 ch t. * Sai l m: H u h t HS s ch n áp án D, b i vì các em suy nghĩ r ng Fructzơ là ancol a ch c nên có ph n ng v i Cu(OH)2,có cân b ng:  → Fructozơ ← Glucozơ  nên có ph n ng kh nhóm ch c –CHO b ng ch t oxihoá m nh như dd Br2, hay dd KMnO4.  → * Phân tích: Th c ra có cân b ng Fructozơ ←  Glucozơ thì c n ph i có môi trư ng –OH. Chính vì th mà dd Br2 hay dd KMnO4 u không th oxihoa ư c Fructozơ. Ch n áp án B. Ví d 12: i u ch polyvinylancol, ngư i ta dùng các phương pháp nào sau ây: 1. Trùng h p ancol vinylic 2. Trùng h p vinylaxetat, sau ó thu phân trong dd NaOH 3. Thu phân tinh b t. A.1 và 2 B. Ch có 1 C. Ch có 2 D. Ch có 3 * Sai l m: H u h t HS thư ng ch n áp án A, vì HS thư ng nghĩ r ng có polyvinylancol thì phương pháp trùng h p ư c áp d ng và trùng h p monome ancolvinylic. * Phân tích: HS ã ph m m t sai l m là ancolvinylic là m t lo i ancol kém b n, không t n t i, nó s t chuy n thành andehitaxetic CH3CHO. V y áp án úng là C Ví d 13: S mô t nào sau ây không úng hi n tư ng hoá h c. A. Cho t t dd CH3COOH loãng vào dd Na2CO3 và khu y u, lúc u không có hi n tư ng gì, sau m t th i gian th y có s i b t khí. B. Cho quỳ tím vào dung d ch Benzylamin th y quỳ tím chuy n sang màu xanh. C. Cho t t anilin vào dd HCl th y tan d n vào dd HCl. D. Cho propilen vào nư c Br2 th y nư c Br2 b m t màu và thu ư c m t dd ng nh t trong su t. * Sai l m: Hâu h t HS s ch n áp án B vì cho r ng amin thơm ít tan trong nư c nên không làm i màu quỳ tím. * Phân tích: Benzylamin là m t trư ng h p c bi t, tan r t nhi u trong nư c và i màu quỳ tím, vì có ph n ng thu phân v i H2O. Vì v y ch n áp án D 2.1.3. V n d ng các phương pháp gi i toán m t cách không h p lí và tri t trong vi c gi i các bài t p hoá h c. M t s sai l m ph bi n như khi tính theo phương trình hóa h c ho c sơ ph n ng mà quên cân b ng ho c cân b ng không úng, hi u sai các công th c tính toán trong hoá h c, s d ng ơn v tính không th ng nh t, không ý n hi u su t ph n ng cho trong bài, không xác nh ư c ch t nào h t hay dư trong quá trình ph n ng, hi u sai tính ch t c a các ch t nên vi t phương trình hóa h c không chính xác, thi u các kĩ năng cơ b n khi s d ng các phương pháp gi i bài t p, ... Ví d 14. Nguyên t M thu c chu kỳ 2, nhóm VIIA. Công th c oxit cao nh t và h p ch t khí v i H là: A.M2O3, MH3 B.MO3, MH2 C. M2O7, MH D.M2O, MH * Phân tích: Bài t p trên là m t bài ki m tra ki n th c h c sinh v n i dung b ng tu n hoàn, làm bài t p này, h c sinh ph i n m v ng ki n th c v công th c t ng quát c a các lo i h p ch t quan tr ng: Oxit cao nh t, hi roxit, h p ch t khí v i hi ro c a các nguyên t nhóm IA n VIIA. V i ki n th c ó, các nguyên t nhóm VIIA s có công th c t ng quát v oxit cao nh t là R2O7 và công th c v i h p ch t khí v i hi ro là RH → Phương án nhi u C. - Tuy nhiên v i c i m các nguyên t thu c chu kỳ 2 thì k t qu trên l i sai. chu kỳ 2, nhóm VIIA là nguyên t F, do c i m c u t o nguyên t F nên công th c oxit cao nh t c a F là F2O → áp án D. − Ví d 15. Trong m t c c nư c ch a a mol Ca2+, b mol Mg2+ và c mol HCO 3 . N u ch Ca(OH)2 x M làm gi m c ng c a nư c thì ngư i ta dùng nư c vôi trong, n ng th y khi thêm V lít nư c vôi trong vào c c thì c ng c a nư c trong c c là nh nh t. Bi u th c tính V theo a, b, x là A.V = 2b + a x B.V = b+a x C.V = b + 2a x D.V = * Phân tích: Cách gi i ph bi n thư ng g p là d a vào các ph n ng ion b+a 2x Ca(OH)2 → Ca2+ + 2.OHS mol: x.V → x.V → 2x.V − 2 HCO3 + OH → H2O + CO3 − S mol: c → 2x.V → 2x.V 2+ 2− CO3 + Mg → MgCO3↓ b ← b 2− CO3 + Ca2+ → CaCO3↓ (a + x.V)← (a + x.V) b+a → Phương án nhi u B. V y ta có: a + b + x.V = 2x.V → V = x * Sai l m ây là h c sinh không bi t tan c a Mg(OH)2 (T = 5.10-12) nh hơn nhi u so v i MgCO3 (T = 1.10-5) nên có s ưu tiên t o k t t a Mg(OH)2, do ó ph n ng trao i ion trong dung d ch l i x y ra như sau: Ca(OH)2 → Ca2+ + 2OHS mol: x.V → x.V → 2x.V − 2 HCO3 + OH → H2O + CO3 − S mol: c → c → c 2+ 2OH + Mg → Mg(OH)2↓ 2b ← b 2 CO3 − + Ca2+ → c → c CaCO3 ↓ 2b + a → áp án A. x Ví d 16. H n h p X g m axit HCOOH và CH3COOH có s mol b ng nhau. L y 5,3 g h n h p X cho tác d ng v i 5,75 g C2H5OH (có H2SO4 c làm xúc tác) thu ư c m (g) h n h p este (hi u su t các ph n ng este hóa u b ng 80%). Giá tr m là : A. 7,04 B. 6,48 C. 8,10 D. 8,80 * Phân tích: H c sinh d m c sai l m khi áp d ng nhanh phương pháp tăng - gi m kh i lư ng quen thu c nhưng ch chú ý n s mol ancol: RCOOH + C 2 H5 OH RCOOC2 H 5 + H 2 O 1 mol → ∆m tăng = 28 g 0,125 mol → ∆m tăng = 3,5 g → m = 5,3 + 3,5 = 8,8 → Phương án nhi u D. * M t s h c sinh cho r ng k t qu này không úng là do chưa tính n hi u su t ph n ng → m = 8,8. 80% = 7,04 → Phương án nhi u A. * Rõ ràng k t qu này cũng không chính xác vì h c sinh ã m c sai l m khi tính toán theo lư ng ch t dư C2H5OH (H = 100%). Hư ng d n h c sinh tìm s mol axit so sánh v i ancol xem ch t nào là ch t thi u trong phương trình ph n ng:  HCOOH : x mol X → 46x + 60x = 106x = 5,3 → x = 0, 05 CH 3COOH : x mol V y ta có: c = x.V + a và c + 2.b = 2x. V → → n X = 0,1 < n C2 H5OH = V = 5, 75 = 0,125 46 → Tính theo axit: RCOOH + C 2 H5 OH RCOOC2 H 5 + H 2 O 1 mol → 1 → ∆m tăng = 28g 0,1mol → 0,1 → ∆m tăng = 2,8g → m este = 5, 3 + 2,8 = 8,10g → Phương án nhi u C. 8,1.80 Vì H = 80% → m = = 6, 48g → áp án B. 100 Ví d 17. Cho 31,84g h n h p NaX và NaY (X, Y là 2 halogen 2 chu kì liên ti p) vào dung d ch AgNO3 dư thì thu ư c 57,34 g k t t a . Công th c c a 2 mu i là : A. NaCl và NaBr B. NaBr và NaI C. NaF và NaCl D. NaF và NaCl ho c NaBr và NaI. * Phân tích: H u h t h c sinh s gi i bài t p này b ng cách chuy n bài toán h n h p thành bài toán m t ch t tương ương b ng vi c g i công th c t ng quát chung 2 mu i là: Na X . - Phương trình hoá h c ư c vi t: Na X + AgNO3 → Ag X ↓ + NaNO3 (23 + X ) gam → (108 + X ) gam 31,84 gam → 57,34 gam → X = 83,13 → 2 halogen là Br và I → áp án B. * V i cách gi i trên h c sinh ã ph m m t sai l m là cho c 2 mu i NaX và NaY u t o k t t a v i dung d ch AgNO3, i u này ch úng v i mu i c a 3 halogen Cl, Br, I còn NaF không tác d ng v i AgNO3 vì không t o k t t a. Vì v y c n hư ng d n h c sinh xét bài toán qua 2 kh năng: + KN 1: H n h p 2 mu i halogen g m: NaF và NaCl, lúc ó ch có NaCl ph n ng NaCl + AgNO3 → AgCl ↓ + NaNO3 57,34 nAgNO3 = ≈ 0,4 (mol) → nNaCl ≈ 0,4 (mol) 143, 5 → mNaCl = 0,4. 58,5 = 23,4 < 31,84 → trư ng h p này cũng tho mãn. + KN 2 : H n h p c 2 mu i halogen u ph n ng v i dung d ch AgNO3, k t qu tìm ư c 2 halogen là Br và I. Như v y áp án là D. 2.1.4. Sai l m c a h c sinh v cách hi u và v n d ng lí thuy t hóa h c trong gi i bài t p. M t s sai l m c a HS trong quá trình gi i bài t p là do ki n th c lý thuy t chưa n m v ng,còn phi n di n, chưa t ng h p ư c ki n th c, ví d như m t ch t h u cơ có ph n ng tráng gương thì HS ch nghĩ r ng ó là An êhit mà không xét các trư ng h p khác như HCOOH, HCOOR, HCOOM, . .hay khi thu phân este thì HS ch nghĩ r ng t o ra axit (ho c mu i) và ancol ch không nghĩ n các trư ng h p t o nhi u mu i, an êhit, xêton, . .Sau ây là m t s ví d minh ho . Ví d 18: un m t ch t h u cơ A ơn ch c có kh i lư ng 8,6 gam trong môi trư ng ki m, ta thu ư c hai ch t h u cơ B và C. Ch t B không có ph n ng tráng gương, còn lư ng ch t C thu ư c cho tác d ng v i Ag2O/NH3 dư thì thu ư c 21,6 gam Ag và ch t B’. Khi cho B’ tác d ng v i NaOH thì thu ư c B. Tìm công th c c u t o c a A,B,C. Gi i: * Sai l m: H u h t HS u có thói quen suy suy nghĩ r ng: - Khi thu phân m t este trong môi trư ng axit thì s thu ư c rư u và axit h u cơ - Khi thu phân este trong môi trư ng ki m thì s thu ư c mu i và rư u. Do ó v i bài t p trên HS s nh m tư ng là B là ancol còn C là HCOOH, A là este. * Phân tích: Ta gi s C là ch t có ch c andehit, công th c t ng quát có d ng: RCHO, ta có dd NH3 Phương trình hoá h c: RCHO + Ag2O  RCOOH → + 2 Ag. RCOOH + NaOH → RCOONa + H2O. 1 Theo hai ph n ng trên nRCOOH = nRCOONa = nRCHO = nAg = 0,1 2 - G a s A là este ơn ch c: Phương trình hoá h c: RCOOR’ + NaOH → RCOONa + R’OH. A B C 0,1 0,1 0,1 8, 6 Theo gi thi t; MA = = 86 = 44 + (R + R’) 0,1 ’ V y: R + R = 86 – 44 = 42 = M C3 H 6 N u tách 2 g c R và R’ ra thì m t g c là – CH3 và m t g c là CH2=CH2. N u R c a B là CH2=CH- thì CH2=CH-COONa là ch t B, còn C là CH3OH. V y C không th có ph n ng tráng gương. Do ó B là CH3COONa và C là CH2=CH-OH, rư u này không b n nên chuy n thành CH3CHO. V y A là: CH3COOCH=CH2. Ví d 19: Hoà tan 5,6 gam b t Fe trong 300,0 ml dd HCl 1M. Sau ph n ng thu ư c dd X và khí H2. Cho lư ng dư dd AgNO3 vào dd X thì thu ư c m gam ch t r n. Hãy tìm gía tr m Gi i: * Sai l m: H u h t HS là như sau: Phương trình hoá h c: Fe + 2 HCl → FeCl2 + H2 (1) mol 0,1 0,2 (2) 2 AgNO3 + FeCl2 → 2 AgCl + Fe(NO3)2 mol 0,1 0,2 AgNO3 + HCl → AgCl + HNO3 (3) mol 0,1 0,1 Fe2+ + Ag+ → Fe3+ + Ag (4) mol 0,1 0,1 V y: Kh i lư ng ch t r n là: 53,85 gam. * Phân tích: HS ã vi t thi u ph n ng hoá h c: 4 H+ + 3 Fe3+ + NO3- → 3 Fe3+ + NO + 2 H2O (*) Ph n ng (*) x y ra trư c ph n ng (4) nên Fe2+ trong ph n ng (4) ch còn: 0,025. Do ó kh i lư ng ch t r n là: 45,75 gam. 2.1.5. Không xét h t các trư ng h p d n n “thi u nghi m”. M t s HS thư ng m c các “b y” khi gi i toán là không chú ý n các tính ch t c bi t c a các ch t PƯ cũng như các ch t SP, như tính lư ng tính c a các ôxit, hy roxit lư ng tính, quá trình hoà tan các k t t a c a các ôxit axit như hoà tan CaCO3 b i CO2, . ., vì v y HS thư ng xét thi u nghi m, sau ây là m t s ví d . Ví d 20: X là dd ch a 0,1 mol AlCl3 Y là dd NaOH 1 M. t t dd Y vào dd X n h t thì lư ng k t t a thu ư c là 6,24 gam. Th tích dd Y là: A. 0,24 lít B. 0,32 lít C. 0,24 lit ho c 0,32 lít D. 0,34 lít * Sai l m: H u h t HS thư ng gi i theo cách sau: - Phương trình hoá h c: AlCl3 + 3 NaOH → 3 NaCl + Al(OH)3 (1) Ban u: Mol 0,1 1.V 6, 24 Ph n ng: Mol = 0,08 (mol) 78 - Qua s mol c a Al(OH)3 thu ư c ta th y AlCl3 dư, nên NaOH h t, v y NaOH tính theo k t t a Al(OH)3, do ó nNaOH = 3. nAl (OH )3 = 3. 0,08 = 0,24 (mol) V y: VY = 0,28 (lít). * Phân tích: H u h t HS ã m c m t sai l m là không nghĩ n tính lư ng tính c a Al(OH)3 nên ã không xét thêm m t trư ng h p n a là dd NaOH tác d ng h t v i Al(OH)3 thu ư c k t t a c c i, sau ó m t ph n k t t a Al(OH)3 tan ra, do ó bài toán này có 2 k t qu úng là: V dung d ch Y b ng 0,24 lít và 0,32 lít. 2.1.6. Chưa có phương pháp phân tích và t ng h p ki n th c. a s các em HS có năng l c h c t p trung bình và y u u m c các “b y” ki n th c v ph n này, các em có th có ki n th c các ph n riêng bi t, nhưng s t ng h p các ki n th c ó l i trong m t v n c n gi i quy t thì h n ch , m t khác nhi u em chưa có kh y ? y ? y ? năng phân tích các d ki n bài toán, t ó xâu chu i chúng l i thành m t ki n th c th ng nh t, logíc, sau ây là m t s ví d minh ho . Ví d 21 : Cho các ch t: Cu(OH)2 (1), AgCl(2), NaOH(3), Al(OH)3(4), Mg(OH)2(5). Nh ng ch t nào trong s các ch t trên có b hoà tan trong dd amoniăc. A. Ch có 1,2 B. Ch có 1,2,3. C. Ch có 1,3 D. 1,2,3 và 5 * Sai l m: a s HS thư ng ch n 1,2, vì HS nghĩ ngay n kh năng t o ph c c a dd NH3 v i Cu(OH)2 và AgCl, nên ch n áp án A. * Phân tích: ra yêu c u là tìm ch t b hòa tan trong dung d ch amoniăc nên có thên NaOH n a (vì NaOH không ph n ng nhưng tan trong dd NaOH). Ví d 22 : i u ch Cl2 trong phòng thí nghi m có th dùng các cách: 1. Cho dd KMnO4 tác d ng v i dd HCl c. 2. Cho dd KMnO4 và dd H2SO4 c tác d ng v i tinh th NaCl. 3. i n phân nóng ch y NaCl. A. Ch có 1 B.Ch có 2 C.Ch có 3 D. C 1,2,3 * Sai l m: HS thư ng ch n áp án D, như v y phương án 2 cũng ư c ch p nh n. * Phân tích: Khi cho H2SO4 tác d ng v i NaCl s gi i phóng HCl 0 t C NaCl + H2SO4 ( ) → NaHSO4 + HCl Nhưng do HCl sinh ra d ng khí ho c có hoà tan thành axit thì n ng cũng không gi i phong Cl2. l n tác d ng v i dd KMnO4 Trong phòng thí nghi m, v i lư ng ch t i u ch ít, d ng c ơn gi n nên không dùng phương pháp i n phân. V y: ch có phương án 1 là h p lí nên ch n áp án A. Ví d 23: Dãy g m các ch t u có kh năng là m t màu dd Brom là: A. Xiclobutan, Propilen, Axetilen, Buta ien B. Propilen, axetilen, glucozo, triolein. C. Benzen, etilen, propilen, axetilen, tripanmitin D. Propilen, axetilen, butadien, saccarozo. * Sai l m: H u h t HS khi gi i quy t ki n th c trên , th y các ch t trong câu A u tho mãn nên ch n áp án A. * Phân tích: Xiclobutan pư v i Br2 (kh) ch không pư dd Br2/CCl4. Vì v y áp án úng là B. 2.1.7. Nh ng sai l m v kĩ năng th c hành hóa h c Trong quá trình d y h c hóa h c, không ch chú tr ng n ki n th c lí thuy t mà còn ph i rèn luy n kĩ năng th c hành hóa h c cho h c sinh. D a trên nh ng sai l m v th c hành hóa h c, giáo viên có th thi t k các bài t p hóa h c th c nghi m, tăng tính h p d n và th c ti n c a môn h c. Ví d 24: Trong phòng thí nghi m, khí clo ư c i u ch t MnO2 và axit HCl. a. Vi t phương trình ph n ng và ghi rõ i u ki n (n u có). b. Phân tích nh ng ch sai khi l p b thí nghi m như hình v sau. Phân tích : a. Phương trình ph n ng : 0 MnO2 + 4HCl t MnCl2 + Cl2 + 2H2O (®Æc) b. V m t kĩ năng th c hành, giáo viên c n phân tích cho h c sinh hi u hình v mô ph ng thí nghi m, h c sinh suy lu n trong thí nghi m này: Ph i dùng dung d ch HCl c 30-37% ph n ng oxi hoá-kh x y ra. Do ó dùng dung d ch HCl 10% (loãng) thì không th thu ư c khí Cl2. Ph i dùng èn c n un nóng MnO2. Khí Cl2 ư c thu b ng phương pháp y không khí, nên không dùng nút cao su bình thu khí như hình v , không khí thoát ra ngoài. thu ư c khí Cl2 tinh khi t, c n l p thêm các bình r a khí (lo i khí HCl) và làm khô khí (lo i hơi nư c). 2. Các bi n pháp h n ch và s a ch a (kh c ph c) sai l m giúp HS tránh “b y” Qua nh ng “b y” trên, HS c n chú ý nh ng i m sau trong quá trình tr l i các câu h i lý thuy t cũng như gi i bài t p hoá h c: a. c k ra trư c khi làm bài. b. Tóm t t b ng cách g ch chân dư i nh ng n i dung quan tr ng có trong ra. c. N u là câu h i lí thuy t c n phân lo i nhanh là câu h i thu c d ng nào: Gi i thích m t v n , nh n bi t các ch t, tách hay tinh ch các ch t.T ó áp d ng ngay phương pháp gi i các d ng ó gi i quy t v n nêu ra. d. N u là bài t p tính toán, trư c h t HS ph i ư c trang b m t s phương pháp gi i toán hoá như: phương pháp b o toàn kh i lương, phương pháp b o toàn electron, phương pháp ư ng chéo, bài toán ch t khí, phương pháp trung bình . . sau ó hư ng d n HS trư c khi gi i toán ph i tìm s mol các ch t (n u có th ), vi t phương trình hoá h c hay sơ bi n hoá k t n i các m i quan h , t ó l p phương trình toán h c, gi i toán tìm nghi m. e. N u là bài toán th c nghi m c n cho HS làm quen v i nhi u các thao tác thí nghi m, các bu i th c hành ph i hư ng d n HS tr c ti p làm thínghi m, các em ph i t n m t quan sát ư c các hi n tư ng và gi i thích ư c các hi n tư ng ó m t cách khoa h c, t ó các em khái quát và hình thành nên tư duy th c nghi m hoá h c. K T LU N 1. Xu t phát t nh ng yêu c u m i c a công tác gi ng d y ó là l y HS làm trung tâm, cho nên vi c hư ng d n HS trung h c ph thông phát hi n các “b y” và tránh nh ng nh m l n khi gi i bài t p không nh m ngoài m c ích này. Vi c làm này s có tác d ng nâng cao hi u qu d y c a Th y và h c c a trò. 2. tài này m i ch khai thác ư c m t s nh m l n mà quá trình hư ng d n HS gi i bài t p các em m c ph i, ch c ch n r ng ang còn nhi u n i dung khác n u c n ư c ti p t c phát tri n thêm. 3. Các tình hu ng trong bài t p mà ta có th g i là “b y” có th giúp giáo viên ánh giá ư c năng l c nh n th c c a HS t ó phân lo i HS r i tìm phương pháp d y h c phù h p v i t ng i tư ng HS, giúp GV b i dư ng nhân tài cũng như ph o HS y u kém m t cách khoa h c hơn. 4. Phân tích nh ng “b y” trong gi i bài t p hoá h c có th xem như m t phương pháp “Ph n ch ng” trong gi ng d y ki n th c trư ng THPT, nó có th ư c nghiên c u sâu, r ng hơn, k t h p th c nghiêm sư ph m có th tr thành cơ s lí lu n khoa h c trong d y hoc. 5. V i i u ki n th i gian ng n, trình b n thân có h n, ch c ch n tài còn có nh ng h n ch . V i tâm huy t ngh nghi p và t m lòng c a mình, tôi mu n ư c óng góp m t ph n nh công s c c a mình vào công vi c chuyên môn, nh m nâng cao hi u qu d y h c. R t mong nh n ư c s ch d n, góp ý và ng c m c a ng nghi p và b n c. TÀI LI U THAM KH O 1. Cao C Giác. Thi t k và s d ng bài t p hóa h c th c nghi m trong d y và h c hóa h c. Nxb Giáo d c, 2009. 2. Cao C Giác. Các phương pháp ch n l c gi i nhanh bài t p tr c nghi m hóa h c. Nxb Giáo d c, 2009. 3. ào H u Vinh. 500 Bài t p hoá h c. Nxb Giáo d c 1995 4. Lê Xuân Tr ng (T ng ch biên), Hoá h c 10,11,12 (Ban KHTN, Ban KHXH). Nxb Giáo d c 5. Nguy n Xuân Trư ng. Phương pháp d y h c hóa h c trư ng ph thông. Nxb Giáo d c, 2005. 6. Nguy n Xuân Trư ng, Cao C Giác. Các xu hư ng i m i phương pháp d y h c hóa h c trư ng ph thông hi n nay. T p chí Giáo d c, s 128. 12/2005. c V n. Th c hành hoá h c vô cơ, Nxb Giáo d c 1984 7. Nguy n