Tài liệu Những vấn đề lý luận và thực tiễn về bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự ở việt nam luận án ts. luật 623801

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT TRẦN THỊ HỒNG LÊ NH÷NG VÊN §Ò LÝ LUËN Vµ THùC TIÔN VÒ B¶O VÖ QUYÒN PHô N÷ B»NG PH¸P LUËT H×NH Sù ë VIÖT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT TRẦN THỊ HỒNG LÊ NH÷NG VÊN §Ò LÝ LUËN Vµ THùC TIÔN VÒ B¶O VÖ QUYÒN PHô N÷ B»NG PH¸P LUËT H×NH Sù ë VIÖT NAM Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 62 38 01 04 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. GS.TS TRỊNH VĂN THANH 2. TS. TRỊNH TIẾN VIỆT HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận án là trung thực và từ những nguồn hợp pháp. Những kết luận khoa học của luận án chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Trần Thị Hồng Lê MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các bảng Danh mục các biểu đồ MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chương 1: TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ............................................................................. 7 1.1. Tình hình nghiên cứu trong nước .............................................................. 7 1.2. Tình hình nghiên cứu ngoài nước ............................................................ 14 1.3. Những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu .................................................... 26 Chương 2: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO VỆ QUYỀN PHỤ NỮ BẰNG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ ............................................................... 28 2.1. Khái niệm và sự cần thiết phải bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự ................................................................................................. 28 2.1.1. Khái niệm bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự ............................ 28 2.1.2. Sự cần thiết phải bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự .................. 35 2.2. Đặc điểm và các phương thức bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự ........................................................................................................ 39 2.2.1. Đặc điểm của việc bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự ............... 39 2.2.2. Các phƣơng thức bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự ................. 42 2.3. Các chuẩn mực và kinh nghiệm quốc tế đối với việc bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự ................................................................ 45 2.3.1. Các chuẩn mực quốc tế đối với việc bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự .................................................................................................. 45 2.3.2. Kinh nghiệm bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự ở một số quốc gia trên thế giới ................................................................................... 52 Chương 3: THỰC TIỄN BẢO VỆ QUYỀN PHỤ NỮ BẰNG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ Ở VIỆT NAM .......................................................................... 62 3.1. Bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự ở Việt Nam trong lịch sử lập pháp ....................................................................................................... 62 3.1.1. Giai đoạn trƣớc năm 1945 ........................................................................... 62 3.1.2. Giai đoạn từ năm 1945 đến trƣớc năm 1985 ............................................... 67 3.1.3. Giai đoạn từ năm 1985 đến trƣớc năm 1999 ............................................... 70 3.2. Bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự ở Việt Nam trong thực tiễn pháp luật .................................................................................... 74 3.2.1. Nội dung các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong Bộ luật hình sự năm 1999 ....... 74 3.2.2. Hạn chế của các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong Bộ luật hình sự năm 1999 ..................................................................................................... 84 3.3. Bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự ở Việt Nam trong thực tiễn áp dụng pháp luật ..................................................................... 94 3.3.1. Kết quả áp dụng các quy định bảo vệ quyền phụ nữ của Bộ luật hình sự năm 1999 ................................................................................................ 94 3.3.2. Tồn tại, hạn chế trong áp dụng các quy định bảo vệ quyền phụ nữ của Bộ luật hình sự năm 1999 ......................................................................... 100 3.3.3. Nguyên nhân tồn tại, hạn chế trong áp dụng các quy định bảo vệ quyền phụ nữ của Bộ luật hình sự năm 1999 ............................................ 108 Chương 4: HOÀN THIỆN VÀ ĐẢM BẢO THỰC THI CÁC QUY ĐỊNH BẢO VỆ QUYỀN PHỤ NỮ TRONG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM HIỆN NAY ................................................................................................ 116 4.1. Những yêu cầu và nội dung cần hoàn thiện của các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự Việt Nam hiện nay ............ 116 4.1.1. Những yêu cầu đối với việc hoàn thiện các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự Việt Nam hiện nay ......................................... 116 4.1.2. Những nội dung cần hoàn thiện của các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự Việt Nam hiện nay .............................................. 120 4.2. Định hướng và giải pháp hoàn thiện các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự Việt Nam hiện nay ............................ 128 4.2.1. Định hƣớng tiếp tục hoàn thiện các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự Việt Nam hiện nay .............................................. 128 4.2.2. Giải pháp hoàn thiện các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự Việt Nam hiện nay ................................................................. 134 4.3. Một số giải pháp đảm bảo thực thi các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự Việt Nam ................................................... 138 4.3.1. Nhóm giải pháp về xây dựng, kiện toàn lực lƣợng ................................... 138 4.3.2. Nhóm giải pháp về giải thích pháp luật và tuyên truyền, giáo dục ........... 139 4.3.3. Nhóm giải pháp về hoàn thiện các cơ chế hỗ trợ nạn nhân của các tội xâm phạm quyền phụ nữ ........................................................................... 141 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 146 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐỀN LUẬN ÁN ..................................................................................................... 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 152 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 163 DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang Số liệu thống kê xét xử sơ thẩm vụ án về tội phá thai trái phép ở các Tòa án cấp tỉnh và huyện trên toàn quốc 95 Bảng 3.2. Số liệu thống kê xét xử sơ thẩm vụ án về tội giết con mới đẻ ở các Tòa án cấp tỉnh và huyện trên toàn quốc 96 Bảng 3.3. Số liệu thống kê xét xử sơ thẩm vụ án về các tội có nạn nhân là phụ nữ hoặc chủ yếu là phụ nữ ở các Tòa án cấp tỉnh và huyện trên toàn quốc 97 Bảng 3.4. Số liệu thống kê xét xử sơ thẩm vụ án về tội xâm phạm quyền bình đẳng của phụ nữ ở các Tòa án cấp tỉnh và huyện trên toàn quốc 97 Bảng 3.5. Số liệu thống kê xét xử sơ thẩm các tội xâm phạm quyền tự do và an toàn về tình dục ở các Tòa án cấp tỉnh và huyện trên toàn quốc 98 Bảng 3.1. Bảng 3.6. Số liệu thống kê xét xử sơ thẩm các tội liên quan đến mại dâm ở các Tòa án cấp tỉnh và huyện trên toàn quốc 98 Bảng 3.7. Số liệu thống kê xét xử sơ thẩm vụ án về tội mua bán phụ nữ (mua bán ngƣời) ở các Tòa án cấp tỉnh và huyện trên toàn quốc 99 Bảng 3.8. Số liệu thống kê xét xử sơ thẩm vụ án về một số tội xâm phạm quyền tự do hôn nhân ở các Tòa án cấp tỉnh và huyện trên toàn quốc 99 Bảng 3.9. Số liệu thống kê xét xử sơ thẩm vụ án về tội ngƣợc đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng... ở các Tòa án cấp tỉnh và huyện trên toàn quốc 101 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Tên biểu đồ Trang Miền khái niệm quyền phụ nữ trong các quyền con ngƣời của phụ nữ 33 Biểu đồ 3.1. Diễn biến theo số lƣợng các vụ án đã xét xử sơ thẩm về các loại tội phạm có nạn nhân là phụ nữ hoặc chủ yếu là phụ nữ 100 Biểu đồ 3.2. Kết quả khảo sát mối quan hệ giữa thủ phạm và nạn nhân trong các vụ án hiếp dâm, cƣỡng dâm theo tỉ lệ 102 Số hiệu Biểu đồ 2.1. MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài Phụ nữ - “một nửa của nhân loại” - không chỉ có khả năng đóng góp cho sự tiến bộ của thế giới ngang bằng với nam giới mà còn mang thiên chức thiêng liêng làm vợ, làm mẹ là cội nguồn hạnh phúc của loài ngƣời. Với những phẩm giá đó, phụ nữ xứng đáng đƣợc tôn vinh bởi mọi lực lƣợng xã hội. Tuy nhiên, những đặc thù về sinh học và sự tồn tại của định kiến xã hội khiến cho phụ nữ đã và đang phải gánh chịu rất nhiều sự phân biệt đối xử, các hình thức bạo hành, xâm hại tình dục và những cản trở đối với việc thực hiện thiên chức cũng nhƣ sự tiến bộ mọi mặt của họ. Bởi vậy, trong các văn kiện pháp lý, trong các hoạt động nghiên cứu cũng nhƣ thực tiễn về quyền con ngƣời trên thế giới, phụ nữ đƣợc đƣợc xác định là một trong “các nhóm xã hội dễ bị tổn thƣơng” (vulnerable groups) - là khái niệm chỉ tới những nhóm ngƣời có nguy cơ cao bị tổn thƣơng về quyền con ngƣời [19, tr.229]. Trên cơ sở nhận thức đó, pháp luật quốc tế đã nhấn mạnh yêu cầu bảo vệ quyền phụ nữ ở phƣơng diện quyền con ngƣời nói chung cũng nhƣ quyền đặc thù giới nói riêng bằng nhiều văn kiện pháp lý quan trọng nhƣ: Hiến chƣơng liên hiệp quốc năm 1945; Tuyên ngôn toàn thế giới về quyền con ngƣời năm 1948; Công ƣớc về trấn áp việc buôn ngƣời và bóc lột mại dâm ngƣời khác năm 1949; Công ƣớc về các quyền chính trị của phụ nữ năm 1952; Công ƣớc về quốc tịch của phụ nữ khi kết hôn năm 1957; Công ƣớc về đăng ký kết hôn, tuổi tối thiểu khi kết hôn và việc kết hôn tự nguyện năm 1962; Công ƣớc về xóa bỏ mọi hình thức phân biệt đối xử chống lại phụ nữ năm 1979 (CEDAW)… Bởi vậy, việc bảo vệ quyền phụ nữ đƣợc đặt ra nhƣ một nhiệm vụ trọng yếu đối với pháp luật của mọi quốc gia trên thế giới, nhất là pháp luật hình sự - lĩnh vực pháp luật vốn mang tƣ cách của ngành luật bảo vệ trong hệ thống pháp luật quốc gia. Để bảo vệ quyền phụ nữ, ngoài những quy định nhằm bảo vệ quyền con ngƣời nói chung, luật hình sự còn cần phải có những quy định riêng, quy định nhấn mạnh cho phù hợp với đặc điểm giới và tính chất dễ bị tổn thƣơng của đối tƣợng bảo vệ. Đáp ứng các yêu cầu trên, Bộ luật hình sự (BLHS) Việt Nam năm 1999 sửa 1 đổi, bổ sung năm 2009 đã có những biện pháp bảo vệ quyền phụ nữ trực tiếp và mạnh mẽ nhất thông qua việc tội phạm hoá và trừng trị nghiêm khắc những hành vi xâm hại các quyền phụ nữ; quy định nguyên tắc bình đẳng, trong đó có bình đẳng về giới trong quan hệ pháp luật hình sự để loại bỏ mọi yếu tố có thể tạo ra sự phân biệt đối xử, hạn chế đối với phụ nữ; đảm bảo các tiêu chuẩn chung về quyền phụ nữ trong quy định về trách nhiệm hình sự (TNHS) và hệ thống hình phạt... Tuy nhiên, bản thân các quy định này vẫn còn nhiều hạn chế, khiếm khuyết nhƣ: bỏ lọt một số hành vi có tính chất tội phạm hoặc một số dạng của tội phạm cụ thể xâm phạm quyền phụ nữ; không mô tả cấu thành tội phạm hoặc mô tả không rõ ràng, không sát với thực tế tội phạm; chƣa đáp ứng yêu cầu của các chuẩn mực pháp lý quốc tế hoặc chƣa tƣơng thích với quy định của Hiến pháp và các đạo luật khác của Việt Nam... Mặc dù BLHS năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) đã khắc phục một số trong những hạn chế kể trên nhƣng nhiều vấn đề trong đó vẫn chƣa đƣợc BLHS mới giải quyết triệt để, đòi hỏi phải đƣợc tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện. Mặc dù pháp luật hình sự Việt Nam hiện nay đã có một hệ thống quy định nhằm bảo vệ quyền phụ nữ nhƣng trên thực tế tình hình tội phạm xâm hại tình dục, bạo lực gia đình, buôn bán phụ nữ, phạm tội với phụ nữ mang thai… vẫn đang diễn biến phức tạp theo chiều hƣớng gia tăng. Theo kết quả từ Nghiên cứu quốc gia về bạo lực gia đình với phụ nữ ở Việt Nam năm 2010 thì có 58% phụ nữ từng kết hôn đã từng bị ít nhất một trong ba loại bạo lực: thể xác, tinh thần hoặc tình dục bởi chồng; 35% phụ nữ Việt Nam đã từng bị bạo lực thể xác hoặc tình dục trong đời bởi bất kỳ một ai đó [89, tr.51, 67]. Chỉ riêng các vụ phạm tội xâm hại tình dục đối với phụ nữ và trẻ em, theo thống kê của Tòa án nhân dân tối cao, trong 06 năm từ 2008 đến 2013, Tòa án các cấp đã xét xử theo thủ tục sơ thẩm 8772 vụ với 10265 bị cáo [86, tr.5]. Có nhiều dạng hành vi xâm phạm nghiêm trọng quyền phụ nữ diễn ra phổ biến trên thực tế nhƣng không bị truy cứu trách nhiệm hình sự nhƣ: phá thai vì lý do giới tính, quấy rối tình dục… Thực trạng trên xuất phát từ nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan, trong đó những hạn chế tự thân các quy định của BLHS là một nguyên nhân cơ bản. Bởi vậy, đầu tƣ nghiên cứu để hoàn thiện quy định đồng thời tìm ra các giải pháp nâng cao hiệu quả thực thi của pháp luật hình sự nhằm bảo vệ quyền phụ nữ là một đòi hỏi cấp thiết. 2 Thực tiễn pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự ở Việt Nam đều cho thấy việc nghiên cứu, hoàn thiện các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự nƣớc ta hiện nay là hết sức cấp thiết nhƣng trong khoa học luật hình sự đề tài này còn ít đƣợc quan tâm nghiên cứu. Những năm gần đây đã có một số công trình khoa học liên quan đến đề tài, tuy nhiên, các nghiên cứu hầu hết ở quy mô bài viết trên tạp chí chuyên ngành hoặc chỉ nghiên cứu một khía cạnh của vấn đề bảo vệ quyền phụ nữ hay đề cập đến đề tài này với tƣ cách là một nội dung, khía cạnh trong đề tài tổng quát hơn (cụ thể: xem phần tổng quan tình hình nghiên cứu dƣới đây). Tuy đạt đƣợc một số thành tựu ban đầu nhƣng các nghiên cứu hiện nay chƣa giải quyết đƣợc một cách tổng thể những vấn đề lý luận và thực tiễn về đề tài cũng nhƣ chƣa có tác động sâu sắc đến việc cải cách quy định pháp luật hình sự nhằm nâng cao hiệu quả bảo vệ các quyền phụ nữ. Vì vậy, việc tiếp tục đầu tƣ nghiên cứu đề tài trong giai đoạn hiện nay là hết sức cấp thiết. Những đòi hỏi về mặt lý luận, thực tiễn kể trên cho thấy việc tiến hành nghiên cứu đề tài bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự ở Việt Nam hiện nay là hoàn toàn cấp bách và cần thiết. Xuất phát từ lý do đó, tác giả đã lựa chọn đề tài “Những vấn đề lý luận và thực tiễn về bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự ở Việt Nam” để thực hiện luận án tiến sĩ với mục đích nghiên cứu một cách sâu sắc vấn đề bảo vệ quyền phụ nữ dƣới góc độ luật hình sự nhằm tìm ra những giải pháp hoàn thiện, nâng cao hiệu quả áp dụng những quy định của pháp luật hình sự trong lĩnh vực này. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án Việc nghiên cứu đề tài Những vấn đề lý luận và thực tiễn về bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự ở Việt Nam hƣớng đến mục đích chính là: nghiên cứu các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự ở Việt Nam về khía cạnh lập pháp và thực tiễn áp dụng nhằm kiến nghị giải pháp hoàn thiện và nâng cao hiệu quả áp dụng của những quy định này. Phục vụ mục đích nghiên cứu trên, luận án phải giải quyết các nhiệm vụ: - Xây dựng cơ sở lý luận của việc bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự, trong đó làm sáng tỏ những vấn đề cơ bản nhƣ: khái niệm, đặc điểm, tính cần thiết, các phƣơng thức, những chuẩn mực pháp lý quốc tế đối với việc bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự; 3 - Phân tích, đánh giá thực trạng và thực tiễn áp dụng các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự Việt Nam; - Nghiên cứu so sánh các các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong lịch sử pháp luật hình sự Việt Nam và pháp luật các quốc gia trên thế giới để tham khảo, học tập kinh nghiệm lập pháp. - Xác định phƣơng hƣớng, đề xuất giải pháp hoàn thiện, nâng cao hiệu quả áp dụng của các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự Việt Nam hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án Đối tƣợng nghiên cứu của luận án đúng nhƣ tên gọi của nó là: những vấn đề lý luận và thực tiễn về bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự ở Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu: Luận án nghiên cứu về đề tài bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự Việt Nam dƣới góc độ của khoa học luật hình sự với phạm vi những vấn đề nghiên cứu cụ thể gồm: - Các luận điểm khoa học của các học giả trong nƣớc và một số nƣớc trên thế giới liên quan đến vấn đề bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự. - Hệ thống các chuẩn mực quốc tế đối với việc bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự và các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự ở một số quốc gia nhƣ: Liên bang Nga, Nhật Bản, Cộng hòa liên bang Đức. - Hệ thống các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự Việt Nam từ thế kỷ XV cho đến nay. - Thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật hình sự bảo vệ quyền phụ nữ ở Việt Nam trong giai đoạn 2007 - 2016. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án Việc nghiên cứu đề tài dựa trên cơ sở phƣơng pháp luận là phép duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mác - Lênin; tƣ tƣởng Hồ Chí Minh, các quan điểm của Đảng và Nhà nƣớc ta về chính sách hình sự, lý luận luật hình sự và vấn đề giới. Phƣơng pháp tiếp cận đồng thời là cơ sở khoa học của luận án là tiếp cận dựa trên quyền con người, “lấy quyền con ngƣời làm trung tâm để xem xét và giải quyết vấn đề” [25, tr.18]. Với phƣơng pháp tiếp cận này, luận án lấy các chuẩn mực chung về quyền con ngƣời của phụ nữ làm tiêu chí cơ bản để đánh giá và hoàn thiện các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự Việt Nam. 4 Trong quá trình thực hiện đề tài, các phƣơng pháp nghiên cứu cụ thể đƣợc sử dụng bao gồm: - Phƣơng pháp tổng hợp: tổng hợp các quan điểm, nhận thức lý luận liên quan đến khái niệm, đặc điểm, phƣơng thức bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự; - Phƣơng pháp phân tích: phân tích nội dung quy định pháp luật hình sự để làm rõ những khía cạnh thể hiện của việc bảo vệ quyền phụ nữ; phân tích số liệu, vụ việc cụ thể để đánh giá vấn đề trên phƣơng diện thực tiễn. - Phƣơng pháp so sánh: so sánh lịch sử để làm rõ sự phát triển của các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự Việt Nam, so sánh nội dung quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự Việt Nam với các tiêu chuẩn quốc tế, các quy định tƣơng ứng trong pháp luật của một số quốc gia trên thế giới để đánh giá mức độ tƣơng thích, học hỏi kinh nghiệm hoàn thiện những quy định này. - Phƣơng pháp thống kê: thống kê số liệu xét xử, tƣ liệu thực tiễn liên quan đến việc áp dụng các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự Việt Nam. - Phƣơng pháp điều tra xã hội học: đƣợc sử dụng trong việc phỏng vấn, khảo sát những vấn đề liên quan đến nhận thức, áp dụng các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Luận án sau khi bảo vệ thành công sẽ là công trình khoa học pháp lý đầu tiên của đất nƣớc ở cấp độ luận án tiến sĩ luật học nghiên cứu một cách toàn diện và chuyên sâu đối với đề tài bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự. Luận án giải quyết những vấn đề quan trọng về lý luận và thực tiễn liên quan đến bảo vệ quyền phụ nữ pháp luật hình sự ở Việt Nam với những đóng góp dƣới đây: - Lần đầu tiên hệ thống hóa và đánh giá tổng quan về sự thể hiện, phát triển của các quan điểm về vấn đề bảo vệ quyền phụ nữ trong khoa học luật hình sự trong và ngoài nƣớc. - Lần đầu tiên xây dựng cơ sở lý luận của việc bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự, trong đó làm sáng tỏ những nhận thức lý luận thiết yếu về vấn đề này; - Lần đầu tiên đánh giá một cách toàn diện, sâu sắc các khía cạnh thể hiện nội dung bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự Việt Nam trên cơ sở phân tích quy phạm pháp luật thực định, đối chiếu lịch sử, so sánh pháp luật; Đánh giá sát 5 thực thực tiễn áp dụng các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong BLHS và xác định nguyên nhân hạn chế trong áp dụng các quy định này. - Trên cơ sở những kết quả nghiên cứu kể trên, luận án đạt đƣợc kết quả quan trọng nhất là: Đề xuất định hƣớng hoàn thiện, kiến nghị mô hình lập pháp cụ thể cho việc tiếp tục hoàn thiện các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong BLHS; đề xuất có hệ thống các giải pháp đảm bảo thực thi các quy định này. 6. Ý nghĩa lý luận, thực tiễn của luận án Về mặt lý luận: Luận án là công trình chuyên khảo đầu tiên trong khoa học luật hình sự Việt Nam nghiên cứu một cách hệ thống và đồng bộ về vấn đề bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự ở cấp độ luận án tiến sĩ luật học. Trong quá trình thực hiện luận án, tác giả đã công bố các công trình khoa học trên một số sách báo pháp lý nhằm đóng góp trong khoa học luật hình sự Việt Nam những tri thức lý luận, thực tiễn về bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự. Về mặt thực tiễn: Những phát hiện của luận án trong đánh giá thực trạng và thực tiễn áp dụng các quy định bảo vệ quyền phụ nữ pháp trong luật hình sự Việt Nam; những kiến nghị của luận án về giải pháp hoàn thiện và đảm bảo thực thi những quy định này có thể phục vụ đắc lực cho công tác lập pháp cũng nhƣ áp dụng pháp luật ở nƣớc ta trong giai đoạn hiện nay nhằm nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền phụ nữ nói riêng, quyền con ngƣời nói chung bằng pháp luật hình sự. Ngoài ra, luận án còn có ý nghĩa làm tài liệu tham khảo cho các nhà khoa học luật gia, cán bộ giảng dạy, nghiên cứu sinh, học viên cao học, sinh viên thuộc chuyên ngành Tƣ pháp hình sự trong các cơ sở đào tạo đại học, sau đại học tại Việt Nam. 7. Cơ cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, luận án đƣợc cơ cấu thành 04 chƣơng, cụ thể: - Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án. - Chương 2. Những vấn đề lý luận về bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự. - Chương 3. Thực tiễn bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự ở Việt Nam. - Chương 4. Hoàn thiện và đảm bảo thực thi các quy định bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự Việt Nam hiện nay. 6 Chương 1 TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN Trƣớc nhu cầu cấp bách của vấn đề bảo vệ quyền phụ nữ, những nghiên cứu nhằm đề xuất chính sách, pháp luật, biện pháp hành động để bảo vệ các quyền của phụ nữ đã và đang đƣợc triển khai đẩy mạnh trên thế giới cũng nhƣ ở Việt Nam. Riêng trong lĩnh vực khoa học luật hình sự, trƣờng phái nữ quyền (ferminism in criminal law) đã tạo nên một “làn sóng” nghiên cứu trên thế giới bắt đầu từ những năm 1920, tạo ra ảnh hƣởng đáng kể đối với việc hình thành các quy định pháp luật quốc tế và cải cách pháp luật quốc gia theo hƣớng chú trọng bảo vệ quyền phụ nữ [112, pp.3-4]. Ở Việt Nam, đề tài này mới đƣợc quan tâm, chú ý trong khoa học luật hình sự những năm gần đây và đã đạt đƣợc một số thành tựu nhất định. Do vậy, việc tổng hợp, đánh giá tình hình, tham chiếu kết quả của những nghiên cứu trong và ngoài nƣớc chính là một trong các cơ sở quan trọng để kiến tạo nền tảng lý luận, định hƣớng nghiên cứu và làm căn cứ đề xuất những kiến nghị hữu ích của luận án tiến sĩ về đề tài bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự ở Việt Nam. 1.1. Tình hình nghiên cứu trong nước Ở Việt Nam, vấn đề bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự đƣợc các nhà khoa học quan tâm nghiên cứu ở nhiều khía cạnh, cấp độ khác nhau, có thể tiếp cận đề tài ở cấp độ nghiên cứu đa ngành luật học hoặc chuyên ngành luật hình sự hay tội phạm học. 1.1.1. Các nghiên cứu đa ngành luật học Trong khoa học pháp lý ở nƣớc ta đã có những nghiên cứu về đề tài bảo vệ quyền phụ nữ, trong đó đề cập đến pháp luật hình sự với tƣ cách một trong những công cụ bảo vệ quyền phụ nữ bên cạnh các ngành luật, các công cụ khác. Tuy nhiên, các công trình này chủ yếu nghiên cứu vấn đề bảo vệ quyền phụ nữ dƣới góc độ thực tiễn, có thể là những phân tích đối với pháp luật thực định hoặc đánh giá thực tiễn áp dụng pháp luật bảo vệ quyền phụ nữ. 7 a. Nhóm công trình nghiên cứu thực tiễn pháp luật về bảo vệ quyền phụ nữ có một số sách tham khảo, giáo trình điển hình sau: 1) Sách Sự bình đẳng về cơ hội kinh tế của phụ nữ trong pháp luật và thực tiễn thi hành pháp luật ở Việt nam của Luật gia Ngô Bá Thành do NXB Chính trị Quốc gia xuất bản năm 2000; 2) Giáo trình Lý luận chung về quyền con người của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội, NXB Chính trị Quốc gia, năm 2009. Trong đó vấn đề quyền phụ nữ thể hiện tập trung ở Chƣơng VI - “Luật quốc tế về quyền của một số nhóm ngƣời dễ bị tổn thƣơng” và Mục 9.3, Chƣơng IX - “Quyền của một số nhóm ngƣời dễ bị tổn thƣơng trong pháp luật Việt Nam”; 3) Sách tham khảo Luật quốc tế về quyền của các nhóm người dễ bị tổn thương của Trung tâm nghiên cứu quyền con ngƣời và quyền công dân - Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội, NXB Lao động xã hội xuất bản năm 2011. Các công trình trên đã đề cập đến quyền phụ nữ với tính chất một bộ phận không thể tách rời của quyền con ngƣời và là quyền con ngƣời đặc thù của nhóm xã hội dễ bị tổn thƣơng; phân tích nội dung các quy định về quyền phụ nữ trong pháp luật quốc tế, pháp luật Việt Nam (bao gồm pháp luật hình sự). Tuy nhiên, các công trình này rất ít đề cập đến khía cạnh lý luận của vấn đề, chỉ tập trung vào phân tích, giải thích pháp luật thực định mà chƣa đƣa ra những đánh giá sâu sắc đối với nội dung quy định cũng nhƣ thực tiễn thực thi. Vì thế, các nghiên cứu này cũng không đề xuất giải pháp hoàn thiện, nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền phụ nữ của pháp luật nói chung, pháp luật hình sự nói riêng [36]; [76]; [94]. Bên cạnh các công trình nghiên cứu lớn kể trên còn có một số bài viết về đề tài bảo vệ quyền phụ nữ đăng các tạp chí chuyên ngành luật nhƣ: 1) “Bảo vệ quyền phụ nữ và trẻ em trong pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam” của TS. Nguyễn Hồng Bắc, Tạp chí Luật học, số Đặc san tháng 3 năm 2004; 2) “Bạo lực với phụ nữ và trẻ em dƣới góc độ nhân quyền” của TS. Lƣu Bình Nhƣỡng trên Tạp chí Luật học, số 2 năm 2009; 3) “Tổng quan về quyền của phụ nữ theo pháp luật Việt Nam” của TS. Lƣu Bình Nhƣỡng trên Tạp chí Luật học, số 2 năm 2010; 4) “Pháp luật bảo vệ phụ nữ, trẻ em nhằm phòng chống bạo lực gia đình và một số giải pháp hoàn 8 thiện” của TS Nguyễn Cảnh Quý trên Tạp chí Nhà nƣớc và pháp luật, số 6 năm 2010... Đây cũng là những công trình tập trung vào mục đích phân tích các quy định nhằm bảo vệ quyền phụ nữ của pháp luật trong nƣớc hoặc quốc tế, bao gồm luật hình sự, nhƣng chỉ ở quy mô bài viết. b. Nhóm công trình nghiên cứu thực tiễn áp dụng pháp luật bảo vệ quyền phụ nữ tiêu biểu là một số đề tài nghiên cứu cấp Nhà nƣớc, cấp Bộ sau: 1) Nghiên cứu quốc gia về bạo lực gia đình với phụ nữ ở Việt Nam của Tổng cục Thống kê, năm 2010; 2) Báo cáo nghiên cứu: Quấy rối tình dục tại nơi làm việc ở Việt Nam: Bức tranh khái quát và khung pháp lý để giải quyết do Bộ Lao động-Thƣơng binh và Xã hội phối hợp với Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) thực hiện năm 2012; 3) Đề tài khoa học cấp Bộ: Nghiên cứu các giải pháp phòng, chống bạo lực gia đình ở Việt Nam hiện nay do Vụ Gia đình - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch thực hiện, nghiệm thu năm 2014. Những nghiên cứu này có thiên hƣớng đi sâu vào đánh giá diễn biến thực tiễn của các hành vi xâm hại các quyền an ninh cá nhân, tự do và an toàn tình dục phụ nữ và mức độ đáp ứng của hệ thống pháp luật trƣớc diễn biến thực tiễn ấy. Trong đó, những quy định pháp luật hình sự có liên quan đƣợc phân tích sâu sắc về khía cạnh khả năng bảo vệ phụ nữ trƣớc những loại bạo lực chủ yếu nhằm vào nữ giới. Việc hoàn thiện các quy định pháp luật hình sự liên quan đƣợc đề xuất với tƣ cách là một trong các giải pháp phòng, chống hành vi xâm hại các quyền phụ nữ nêu trên. Tuy đặt ra yêu cầu hoàn thiện pháp luật hình sự nhƣng các công trình này đều không đi đến kiến giải lập pháp cụ thể [8]; [89]; [109]. 1.1.2. Các nghiên cứu chuyên ngành luật hình sự Riêng trong khoa học luật hình sự ở Việt Nam hiện nay chƣa có nghiên cứu quy mô lớn, chuyên biệt về vấn đề bảo vệ quyền phụ nữ. Ở một số công trình nghiên cứu lớn, việc bảo vệ quyền phụ nữ đƣợc đề cập đến với tƣ cách một khía cạnh của đề tài tổng quát hơn hoặc có công trình chỉ nghiên cứu riêng về một trong các nội dung, khía cạnh của vấn đề bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự. Các nghiên cứu này tập trung vào hai hƣớng nghiên cứu chính: Bảo vệ quyền phụ 9 nữ trên phƣơng diện lý luận và thực tiễn pháp luật hình sự; Bảo vệ quyền phụ nữ trên phƣơng diện thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự. a. Nhóm nghiên cứu trên phương diện lý luận và thực tiễn pháp luật hình sự liên quan đến đề tài có các công trình tiêu biểu nhƣ sau: 1) Sách chuyên khảo Các tội xâm phạm quyền tự do, dân chủ của công dân theo luật hình sự Việt Nam của tập thể tác giả do TS. Trịnh Tiến Việt chủ biên, xuất bản năm 2010. Cuốn sách này không giải quyết một cách tổng quát vấn đề bảo vệ quyền phụ nữ mà chỉ đề cập đến hành vi xâm hại quyền bình đẳng của phụ nữ với tƣ cách một trong những hành vi phạm tội xâm phạm quyền tự do, dân chủ cơ bản của công dân. Liên quan đến Tội xâm phạm quyền bình đẳng của phụ nữ, tác phẩm phân tích nội dung quy định của BLHS Việt Nam năm 1999, so sánh với quy định tƣơng ứng của pháp luật một số nƣớc trên thế giới, đánh giá thực tiễn thi hành quy định này và kiến nghị hoàn thiện BLHS nhằm bảo vệ hiệu quả hơn quyền bình đẳng của phụ nữ [107]. 2) Sách chuyên khảo: Bảo đảm quyền con người trong tư pháp hình sự Việt Nam xuất bản năm 2010 tại Nhà xuất bản Đại học Quốc gia thành phố Hồ Chí Minh do TS. Võ Thị Kim Oanh chủ biên [60]. Các chuyên đề trong cuốn sách này tập trung nghiên cứu vấn đề bảo vệ quyền phụ nữ ở các khía cạnh thực tiễn pháp luật hình sự, tố tụng hình sự và thi hành án. Duy nhất trong chuyên đề đầu tiên “Những vấn đề chung về bảo vệ các quyền con ngƣời bằng pháp luật trong lĩnh vực tƣ pháp hình sự”, tác giả Lê Văn Cảm đã khái quát một số đặc điểm, yêu cầu của việc bảo vệ các quyền con ngƣời bằng pháp luật trong lĩnh vực tƣ pháp hình sự - những tri thức có thể tham khảo trong việc tạo dựng cơ sở lý luận của việc bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự. Bên cạnh đó, những nghiên cứu về hình phạt tử hình trong chuyên đề thứ hai và thứ tƣ của cuốn sách cũng tiếp cận vấn đề bảo vệ quyền phụ nữ khi nghiên cứu quy định liên quan đến hình phạt này trong pháp luật hình sự thực định ở Việt Nam [60, tr.5 -70]. 3) Sách chuyên khảo: Quyền con người trong lĩnh vực tư pháp hình sự của tập thể tác giả do PGS.TS. Nguyễn Ngọc Chí chủ biên, xuất bản tại nhà xuất bản Hồng Đức năm 2015. Cuốn sách là công trình có tính khái quát cao về những vấn 10 đề lý luận, thực tiễn liên quan đến quyền con ngƣời trong tƣ pháp hình sự nói chung. Trong đó, Chƣơng 1 và Chƣơng 2 đã làm rõ nhiều vấn đề lý luận cơ bản về quyền con ngƣời trong pháp luật hình sự nhƣ khái niệm, ý nghĩa, các khía cạnh thể hiện, các cơ chế bảo đảm quyền con ngƣời trong tƣ pháp hình sự [14]. Tuy không trực tiếp nghiên cứu về vấn đề bảo vệ quyền phụ nữ nhƣng những kết quả nghiên cứu của cuốn sách đã cung cấp một hệ thống nhận thức khá toàn diện về lý luận cũng nhƣ thực tiễn pháp luật liên quan đến quyền con ngƣời trong pháp luật hình sự mà bao gồm trong đó các quyền phụ nữ. Bên cạnh các công trình quy mô lớn nêu trên còn có một số công trình tuy ở quy mô bài viết đăng trên tạp chí chuyên ngành nhƣng lại là những nghiên cứu chuyên biệt dƣới góc độ luật hình sự về vấn đề bảo vệ quyền phụ nữ. Trong đó phải kể đến những nghiên cứu của một số tác giả tiêu biểu dƣới đây: - TS. Phạm Hồng Hải (2001), “Bộ luật hình sự năm 1999 với vấn đề bảo vệ quyền lợi của phụ nữ và trẻ em”, Tạp chí Nhà nƣớc và pháp luật số 155 [29, tr.15-29]; - TS. Đỗ Đức Hồng Hà (2008), “Pháp luật hình sự và tố tụng hình sự ở Việt Nam trong việc bảo vệ phụ nữ”, Tạp chí Luật học, số 3 [27, tr.9-17]; - TS. Đỗ Đức Hồng Hà (2009),“Pháp luật hình sự Việt Nam bảo vệ phụ nữ khỏi những hành vi bạo lực”, Tạp chí Nhà nƣớc và pháp luật, số 10 [28, tr.65-71, 82-83]; - TS. Dƣơng Tuyết Miên (2010), “Pháp luật hình sự Lào với việc bảo vệ quyền của người phụ nữ”, Tạp chí Luật học, số 2 (số chuyên đề về Quyền của phụ nữ theo pháp luật các nƣớc ASEAN) [51, tr.52-57]; - PGS.TS. Hoàng Thị Kim Quế (2012), “Bảo vệ quyền lợi phụ nữ trong Luật Hồng Đức (Lê Triều hình luật) - Tính tiến bộ, nhân văn và giá trị đương đại”, Tạp chí Khoa học Đại học Quốc gia Hà Nội, Luật học, số 28 [62, tr.199-203]. Hầu hết các bài viết này đều tiếp cận vấn đề bảo vệ quyền của phụ nữ trong pháp luật hình sự ở phƣơng diện thực tiễn pháp luật. Trong đó cũng có nghiên cứu về nữ quyền dƣới góc độ lịch sử hoặc so sánh pháp luật hình sự Việt Nam với các quốc gia khác. Về kết quả nghiên cứu, nhìn chung các bài viết chủ yếu đã chỉ ra và phân tích những quy định có ý nghĩa bảo vệ quyền phụ nữ trong pháp luật hình sự ở nƣớc ta, một số ít trong đó đã tiến xa hơn khi bƣớc đầu đánh giá phê bình và kiến 11 nghị những đề xuất sửa đổi, hoàn thiện pháp luật thực định nhằm nâng cao hiệu quả bảo vệ các quyền phụ nữ. b. Nhóm nghiên cứu trên phương diện thực tiễn áp dụng pháp luật liên quan đến đề tài có các công trình tiêu biểu nhƣ: 1) Báo cáo Đánh giá tình hình phụ nữ trong hệ thống tư pháp hình sự Việt Nam do Cơ quan Phụ nữ Liên hợp quốc thực hiện năm 2013. Đây là một nghiên cứu thực tiễn về tình hình phụ nữ trong hệ thống tƣ pháp hình sự ở nƣớc ta dƣới nhiều góc độ. Một mặt, Báo cáo đánh giá tình hình phụ nữ với tƣ cách là nạn nhân chủ yếu của các loại hình bạo lực trên cơ sở giới và những đáp ứng của hệ thống tƣ pháp hình sự đối với việc hỗ trợ các nạn nhân này. Đồng thời, nghiên cứu này cũng phân tích tổng quan về tình hình phụ nữ ở tƣ cách là ngƣời phạm tội và những chính sách, phản ứng của hệ thống tƣ pháp hình sự đối với phụ nữ phạm tội. Mặt khác, công trình còn xem xét vị thế của phụ nữ trong hệ thống cơ quan tƣ pháp hình sự, những khó khăn đối với giới này khi công tác trên cƣơng vị đó và ảnh hƣởng của nó đối với việc đảm bảo các quyền phụ nữ ở tất cả những tƣ cách trong hệ thống tƣ pháp nêu trên. Dựa trên những đánh giá thực tiễn đó, các chuyên ra nghiên cứu đã đề xuất những khuyến nghị có giá trị quan trọng giúp Nhà nƣớc Việt Nam trong nỗ lực đảm bảo hiệu quả các quyền và vị thế bình đẳng của phụ nữ trong hệ thống tƣ pháp hình sự [17]. 2) Báo cáo Đánh giá về kiểm soát và khởi tố tình trạng bạo lực tình dục đối với phụ nữ và trẻ em gái tại Việt Nam do Bộ Tƣ pháp thực hiện năm 2014. Báo cáo tập trung đánh giá các quy định pháp luật và thực tiễn xử lý tội phạm xâm hại tình dục phụ nữ và trẻ em. Trên cơ sở phân tích quy định pháp luật, đánh giá tình hình khởi tố, xét xử các vụ án, Báo cáo tìm ra nguyên nhân hạn chế, phát hiện các khoảng trống về pháp luật và các cơ chế thực thi để đƣa ra những đề xuất hoàn thiện, cải cách nhằm bảo vệ tốt hơn quyền tự do và an toàn về tình dục của phụ nữ, trẻ em gái trƣớc sự xâm hại của tội phạm [9]. 1.1.3. Các nghiên cứu chuyên ngành tội phạm học Liên quan đến bảo vệ quyền phụ nữ bằng pháp luật hình sự, các công trình nghiên cứu thuộc chuyên ngành tội phạm học đề cập đến các quy định pháp luật 12