Tài liệu Những biện pháp nhằm tăng cường thực hiện dân chủ trong quản lý trường trung học phổ thông ở tỉnh yên bái

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA SƯ PHẠM TRẦN DANH THUẦN NHỮNG BIỆN PHÁP NHẰM TĂNG CƯỜNG THỰC HIỆN DÂN CHỦ TRONG QUẢN LÝ TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Ở TỈNH YÊN BÁI LUẬN VĂN TH.S GIÁO DỤC Ngưới hướng dẫn:.TS Bùi Trọng Tuân Hà Nội 2006 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Con ngƣời có đời sống vật chất, tinh thần và tự do ƣớc mơ về một xã hội công bằng, nhân đạo có kỷ cƣơng là lẽ đƣơng nhiên hợp quy luật của sự phát triển. Đảng và nhà nƣớc đã quyết tâm đem lại cho nhân dân lao động tất cả mọi quyền lực chính đáng mà họ đáng đƣợc hƣởng thụ. Nhân dân chính là chủ thể sử dụng quyền lực mà quyền lực chính trị là quan trọng nhất để tổ chức và quản lý xã hội, thực hiện sự nghiệp giải phóng xã hội, giải phóng con ngƣời. Đảng và nhà nƣớc luôn coi dân chủ là một nội dung quan trọng trong đƣờng lối cách mạng. Dân chủ gắn với kỉ cƣơng, với pháp luật. Dân chủ trong khuôn khổ pháp luật đƣợc thể chế bằng luật pháp nhà nƣớc và đƣợc thực thi bằng hệ thống chính trị gọi là chế độ dân chủ. Hiệu quả dân chủ thể hiện trực tiếp đến nhân dân là ở cấp cơ sở. Đƣờng lối của Đảng, chính sách, pháp luật của nhà nƣớc có đi vào cuộc sống hay không đƣợc thể hiện trực tiếp ở cấp cơ sở. Quy chế dân chủ ở cơ sở là sự pháp luật hoá phƣơng châm "dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra". Việc triển khai thực hiện quy chế dân chủ ở cơ sở theo chỉ thị 30 CT-TW ngày 18/2/1998 của Bộ Chính trị và nghị định số 71/1998/NĐ-CP tháng 9/1998 của chính phủ, ngày 1/3/2000, Bộ trƣởng Bộ giáo dục và đào tạo đã ban hành quy chế thực hiện dân chủ trong hoạt động của nhà trƣờng. Trong quy chế nêu rõ trách nhiệm của hiệu trƣởng, của giáo viên, cán bộ, công chức; những việc ngƣời học đƣợc biết và tham gia ý kiến; trách nhiệm của nhà trƣờng; trách nhiệm của đơn vị, các đoàn thể, tổ chức trong nhà trƣờng. Quy chế đã đáp ứng đƣợc nguyện vọng của cán bộ, giáo viên, công nhân viên trong các nhà trƣờng theo phƣơng châm: đƣợc biết, đƣợc bàn, đƣợc tham gia ý kiến, đƣợc giám sát, kiểm tra và mở ra một cuộc vận động thực hiện dân chủ hoá trong các trƣờng học. Từ lãnh đạo ngành giáo dục đến các cơ sở giáo dục đều nhận thức đúng tầm 1 quan trọng của việc xây dựng và thực hiện quy chế dân chủ trong các hoạt động giáo dục và đào tạo. Từ đó đã phát huy quyền làm chủ của cán bộ, giáo viên, công nhân viên, góp phần xây dựng nhà trƣờng văn hoá, nhà giáo mẫu mực, học sinh chăm ngoan thanh lịch. Hơn nữa, tăng cƣờng trách nhiệm của hiệu trƣởng nhà trƣờng cũng nhƣ trách nhiệm của mỗi cán bộ, giáo viên trong việc thực hiện công tác quản lý giáo dục, công tác giảng dạy và phục vụ giảng dạy. Mỗi ngƣời của ngành giáo dục đều hiểu rõ, thực hiện quy chế dân chủ ở trƣờng học là quyền lợi, trách nhiệm của bản thân, góp phần làm cho sự nghiệp giáo dục của đất nƣớc ngày càng ổn định và phát triển bền vững. Chúng ta đã và đang đƣợc hƣởng thụ nền giáo dục đang trên đà phát triển. Nền giáo dục Việt Nam đang có những bƣớc chuyển mình đáng khích lệ. Hiện nay dƣ luận và báo giới rất quan tâm tới chất lƣợng giáo dục và đào tạo. Phƣơng châm chung cho sự phát triển đất nƣớc là "phát huy nội lực". Một trong những giải pháp kích thích sự phát huy nội lực là thực hiện quy chế dân chủ. Nhƣ vậy, chỉ có thực hiện quy chế dân chủ trong nhà trƣờng mới có thể kích thích và tạo tâm lý tốt cho cán bộ nhân viên cùng học sinh của nhà trƣờng hăng hái công tác và học tập. Duy trì và đẩy mạnh thực hiện quy chế dân chủ trong nhà trƣờng vẫn là biện pháp quan trọng và hiệu quả để kích thích mọi thành viên của nhà trƣờng làm việc hết mình, lao động, giảng dạy và học tập. Tuy nhiên, thực tiễn rất sinh động, cuộc sống rất đa dạng, phức tạp, luôn đổi mới. Trong quản lý nhà trƣờng phổ thông, việc thực hiện quy chế dân chủ nhiều khi chƣa cải tiến kịp thời mà còn có lúc mắc sai lầm : bệnh thành tích, quan liêu, cửa quyền, áp đặt, thiếu trung thực trong đánh giá,... Tuy nhiên, việc thực hiện dân chủ trong nhà trƣờng phổ thông hiện nay vẫn còn mang nặng tính hình thức, chƣa thực sự có hiệu quả giáo dục. Khắc phục những sai lầm mới chỉ là một mặt của việc thực hiện quy chế dân chủ, tăng cƣờng 2 thực hiện quy chế dân chủ sao cho phù hợp với những thành viên nhà trƣờng của ngày hôm nay và ngày mai mới là việc rất khó. Nó đòi hỏi những nghiên cứu về lý luận và những phƣơng pháp hành động mới cho phù hợp. Từ yêu cầu thực tiễn giáo dục của tỉnh Yên Bái, chúng tôi thấy rằng: dựa trên cơ sở nghiên cứu lý luận về thực hiện dân chủ trong trƣờng phổ thông và tìm hiểu thực trạng việc thực hiện dân chủ trong trƣờng phổ thông sẽ giúp cho việc đề ra những biện pháp nhằm tăng cƣờng thực hiện dân chủ trong trƣờng phổ thông. Do đó, chúng tôi nghiên cứu đề tài: "Những biện pháp nhằm tăng cường thực hiện dân chủ trong quản lý trường trung học phổ thông ở tỉnh Yên Bái. 2. Mục đích nghiên cứu Hệ thống hoá cơ sở lý luận của công tác thực hiện dân chủ trong quản lý nhà trƣờng phổ thông và từ đó đề xuất những biện pháp nhằm cải tiến việc thực hiện dân chủ trong quản lý nhà trƣờng phổ thông ở tỉnh Yên Bái. 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu 3.1 Khách thể: Việc thực hiện dân chủ trong quản lý nhà trƣờng phổ thông ở tỉnh Yên Bái. 3.2 Đối tượng: Những biện pháp nhằm tăng cƣờng thực hiện dân chủ trong quản lý trƣờng phổ thông ở tỉnh Yên Bái. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Xây dựng cơ sở lý luận của việc thực hiện dân chủ trong quản lý nhà trƣờng phổ thông - Đúc kết những kinh nghiệm từ thực tiễn của việc thực hiện dân chủ trong hoạt động của nhà trƣờng phổ thông ở tỉnh Yên Bái 3 - Đề xuất những biện pháp nhằm tăng cƣờng thực hiện dân chủ trong quản lý trƣờng trung học phổ thông ở tỉnh Yên Bái 5. Giả thuyết khoa học Làm tốt việc thực hiện dân chủ trong quản lý nhà trƣờng phổ thông theo những biện pháp mà chúng tôi đề xuất trong luận văn sẽ có tác động tích cực đến mọi mặt hoạt động của nhà trƣờng, mà trọng tâm là hoạt động dạy học và giáo dục và làm phát triển nhà trƣờng trung học phổ thông ở tỉnh Yên Bái nói riêng và sự nghiệp giáo dục và đào tạo nói chung. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài Đề tài này nếu đƣợc thông qua và chấp thuận thì sẽ góp phần làm tốt hơn công tác quản lý giáo dục theo yêu cầu của xã hội. Nghiên cứu đề tài sẽ là cơ hội để tìm hiểu, đánh giá, đề ra các biện pháp thực hiện dân chủ của ngƣời lãnh đạo trong quản lý nhà trƣờng phổ thông ở tỉnh Yên Bái và ở những địa phƣơng có hoàn cảnh tƣơng tự. 7. Giới hạn đề tài và phạm vi nghiên cứu 7.1 Giới hạn đề tài: Đề tài tập trung nghiên cứu xây dựng những biện pháp nhằm tăng cƣờng thực hiện dân chủ trong công tác quản lý trƣờng trung học phổ thông Hoàng Quốc Việt tỉnh Yên Bái. Có thể mở rộng cho một vài nhà trƣờng trung học phổ thông lân cận trong tỉnh. 7.2. Phạm vi nghiên cứu: Tiến hành điều tra, phân tích và đánh giá thực trạng vấn đề thực hiện dân chủ trong quản lý ở một số trƣờng trung học phổ thông ở tỉnh Yên Bái. Chủ yếu là các trƣờng trung học phổ thông Hoàng Quốc Việt, trƣờng trung học phổ thông chuyên Nguyễn Tất Thành và trƣờng trung học phổ thông bán công Phan Bội Châu. 8. Phƣơng pháp nghiên cứu 8.1 Các phương pháp nghiên cứu lý thuyết 4 Nghiên cứu tài liệu; các nghị định; các văn kiện; các sách báo, tạp chí... 8.2 Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn Quan sát; Điều tra bằng Phiếu hỏi ý kiến; Phỏng vấn; Phƣơng pháp toán thống kê. 9. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, khuyến nghị, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn đƣợc trình bày trong 3 chƣơng: Chƣơng 1: Một số vấn đề lý luận và cơ sở pháp lý của việc thực hiện dân chủ trong nhà trƣờng phổ thông Chƣơng 2: Thực trạng của việc thực hiện dân chủ trong nhà trƣờng trung học phổ thông ở tỉnh Yên bái Chƣơng 3: Những biện pháp nhằm tăng cƣờng thực hiện dân chủ trong quản lý trƣờng trung học phổ thông ở tỉnh Yên Bái 5 Chƣơng 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ PHÁP LÝ CỦA VIỆC THỰC HIỆN DÂN CHỦ TRONG NHÀ TRƢỜNG PHỔ THÔNG 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu Chính phủ nƣớc cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã ra Nghị định số 71/1998/NĐ-CP ngày 8-9-1998, về ban hành Quy chế thực hiện dân chủ trong hoạt động của cơ quan. Quy chế thực hiện dân chủ trong sinh hoạt của cơ quan nhằm phát huy quyền làm chủ của cán bộ, công chức, góp phần xây dựng cơ quan trong sạch, vững mạnh, xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức là công bộc của dân, có đủ phẩm chất, năng lực, làm việc có năng suất, chất lƣợng, hiệu quả, đáp ứng yêu cầu phát triển và đổi mới của đất nƣớc, ngăn chặn và chống tham nhũng, lãng phí, quan liêu, phiền hà, sách nhiễu dân. Phát huy quyền làm chủ của cán bộ, công chức gắn liền với việc đảm bảo sự lãnh đạo của tổ chức Đảng ở cơ quan, chấp hành nguyên tắc tập trung dân chủ, thực hiện chế độ thủ trƣởng và phát huy vai trò của các tổ chức đoàn thể quần chúng. Dân chủ trong khuôn khổ của Hiến pháp và pháp luật, phát huy dân chủ, đồng thời kiên quyết xử lý những hành vi lợi dụng dân chủ để vi phạm Hiến pháp, pháp luật và xâm phạm quyền tự do dân chủ của nhân dân, cản trở việc thi hành công vụ ở cơ quan. Trên cơ sở Nghị định số 71/1998/NĐ-CP của chính phủ nói trên, Bộ trƣởng Bộ Giáo dục và Đào tạo nƣớc Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã ra Quyết định số 04/2000/QĐ-BGD&ĐT ngày 1-3-2000 về việc ban hành Quy chế thực hiện dân chủ trong hoạt động của nhà trƣờng. Thực hiện dân chủ trong nhà trƣờng nhằm thực hiện tốt nhất, có hiệu quả nhất những điều mà Luật Giáo dục quy định theo phƣơng châm "Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra" trong các hoạt động của nhà trƣờng thông qua các hình thức dân chủ trực tiếp, dân chủ đại diện; đảm bảo cho các thành viên 6 của nhà trƣờng đóng góp ý kiến tham gia xây dựng sự nghiệp giáo dục, làm cho giáo dục thực sự là của dân, do dân và vì dân. Mục đích của việc thực hiện dân chủ trong nhà trƣờng là nhằm phát huy quyền làm chủ và huy động tiềm năng trí tuệ của hiệu trƣởng, nhà giáo, ngƣời học, đội ngũ cán bộ, công chức trong nhà trƣờng thực hiện nhiệm vụ phát triển giáo dục phù hợp với đƣờng lối, chủ trƣơng của Đảng và luật pháp của Nhà nƣớc. Chúng ta đều nhận thấy việc thực hiện dân chủ trong nhà trƣờng dựa trên nguyên tắc mở rộng dân chủ phải đảm bảo sự lãnh đạo của Đảng theo nguyên tắc tập trung dân chủ, thực hiện đầy đủ trách nhiệm của hiệu trƣởng và phát huy vai trò của các tổ chức, các đoàn thể trong nhà trƣờng. Thực hiện dân chủ trong nhà trƣờng phải phù hợp với Hiến pháp và pháp luật; quyền phải đi đôi với nghĩa vụ và trách nhiệm; dân chủ phải gắn liền với kỷ luật, kỷ cƣơng trong nhà trƣờng. Bên cạnh đó, sẽ phải xử lý nghiêm minh những hành vi lợi dụng dân chủ, xâm phạm quyền tự do dân chủ làm ảnh hƣởng đến uy tín và hoạt động của nhà trƣờng. Sau khi ban hành Quy chế thực hiện dân chủ trong hoạt động của nhà trƣờng, đã có một số bài viết cũng nhƣ công trình nghiên cứu của một số tác giả đề cập đến vấn đề này, nhƣ : Trong luận văn Một số biện pháp của hiệu trưởng nhằm tăng cường việc thực hiện dân chủ trong nội bộ trường trung học phổ thông, báo cáo kết quả nghiên cứu đề tài khoa học – công nghệ cấp cơ sở tại Trƣờng cán bộ quản lý Giáo dục và Đào tạo - Hà Nội năm 2001 của chủ nhiệm đề tài Nguyễn Thị Minh. Luận văn : Một số biện pháp xây dựng phong cách quản lý dân chủ của hiệu trưởng các trường trung học phổ thông thành phố Hải Phòng, luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục, chuyên ngành quản lý giáo dục, khoa sƣ phạm - Đại học quốc gia Hà Nội năm 2004 tác giả Nguyễn Thị Quỳnh. Bài viết Thực hiện quy chế dân chủ ở trường học của tác giả Nguyễn Thị Xuân Mai, Học viện 7 Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh đăng trên tạp chí Giáo dục, số 100, 11/2004. Trong luận văn Một số biện pháp của hiệu trưởng nhằm tăng cường việc thực hiện dân chủ trong nội bộ trường trung học phổ thông, báo cáo kết quả nghiên cứu đề tài khoa học – công nghệ cấp cơ sở tại Trƣờng cán bộ quản lý Giáo dục và Đào tạo - Hà Nội năm 2001 của chủ nhiệm đề tài Nguyễn Thị Minh. Đề tài đã nghiên cứu một số vấn đề lí luận về dân chủ trong nội bộ nhà trƣờng, tìm hiểu về thực trạng của việc thực hiện dân chủ trong nội bộ trƣờng trung học phổ thông hiện nay. Tác giả đã đƣa ra một số biện pháp của hiệu trƣởng trong việc thực hiện dân chủ trong nội bộ trƣờng trung học phổ thông, nhƣ : - Làm tốt vai trò quản lý nhà nƣớc của hiệu trƣởng, kết hợp đúng đắn chế độ thủ trƣởng và nguyên tắc tập trung dân chủ trong quản lý nhà trƣờng. - Phát huy quyền chủ động của nhà trƣờng của nhà trƣờng, thực hiện dân chủ, công khai trong việc quản lý nhà trƣờng đi đôi với việc giữ vững nền nếp, kỷ luật, kỷ cƣơng trong nhà trƣờng. - Nâng cao vai trò của các tổ chức chính quyền, đoàn thể, tổ chức xã hội khác trong việc thực hiện dân chủ ở nhà trƣờng và phối hợp cùng nhau đẩy mạnh phong trào thi đua "dạy tốt - học tốt". - Xây dựng mô hình "Trƣờng học có đời sống văn hoá tốt". Đẩy mạnh việc thực hiện xã hội hoá công tác giáo dục ở nhà trƣờng. Trong luận văn : Một số biện pháp xây dựng phong cách quản lý dân chủ của hiệu trưởng các trường trung học phổ thông thành phố Hải Phòng, luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục, chuyên ngành quản lý giáo dục, khoa sƣ phạm - Đại học quốc gia Hà Nội năm 2004, tác giả Nguyễn Thị Quỳnh đã nghiên cứu cơ sở lí luận của vấn đề xây dựng phong cách quản lý dân 8 chủ của hiệu trƣởng trƣờng trung học phổ thông, đi sâu tìm hiểu thực trạng phong cách quản lý của hiệu trƣởng trƣờng trung học phổ thông thành phố Hải Phòng. Qua đó, tác giả đƣa ra hệ thống các biện pháp xây dựng phong cách quản lý dân chủ của hiệu trƣởng trƣờng trung học phổ thông thành phố Hải Phòng. - Tác giả chú trọng đến biện pháp tác động đến nhận thức của hiệu trƣởng, làm sáng tỏ lí do của sự cần thiết phải có phong cách quản lí dân chủ trong trƣờng học. - Cung cấp công cụ để các hiệu trƣởng tự đánh giá phong cách quản lí của bản thân. Đặt ra định hƣớng sự rèn luyện của hiệu trƣởng. - Tổ chức các hoạt động trong nhà trƣờng theo tinh thần dân chủ hoá. Trong bài viết Thực hiện quy chế dân chủ ở trường học của tác giả Nguyễn Thị Xuân Mai, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh đăng trên tạp chí Giáo dục, số 100, 11/2004, tác giả đƣa ra một số giải pháp tăng cƣờng vai trò lãnh đạo của chi bộ Đảng, tính gƣơng mẫu của đảng viên trong các nhà trƣờng ; trách nhiệm của hiệu trƣởng nhà trƣờng trong việc triển khai, tổ chức thực hiện Quy chế dân chủ ở cơ sở. Tổ chức công đoàn trong các cơ sở trƣờng học thực hiện tốt chức năng của mình trong phối hợp, giám sát, đôn đốc việc thực hiện Quy chế dân chủ ở cơ sở. Tổ chức tốt các hội nghị cán bộ công chức đầu năm học trong từng cơ sở giáo dục, động viên cán bộ, giáo viên, công nhân viên tham gia tháo gỡ những khó khăn, thực hiện tốt các quy định, quy ƣớc đã đề ra. Đặc biệt, kết hợp tốt thực hiện Quy chế dân chủ ở cơ sở với việc củng cố kỉ cƣơng, nề nếp, việc thực hiện các quy chế quản lý giáo dục trên các văn bản pháp luật hiện hành. Trên cơ sở các văn bản của Chính phủ, các ngành, các cơ sở cần xây dựng với điều kiện của nhà trƣờng, thể hiện rõ vai trò làm chủ của các thành viên trong nhà trƣờng ; phải thƣờng xuyên 9 bổ sung, sửa đổi các văn bản về quy chế, quy định, quy ƣớc cho phù hợp thực tế. Nhƣ vậy, trong các công trình nghiên cứu hay bài báo nêu trên, các tác giả cũng đã đƣa ra những biện pháp đối với các trƣờng trung học phổ thông nói chung hay cho một địa phƣơng nói riêng. Tiếp nối các kết quả nghiên cứu đã nói, trong luận văn này chúng tôi vừa nghiên cứu lí luận, vừa nghiên cứu thực trạng việc vận dụng Quy chế thực hiện dân chủ trong hoạt động của các trƣờng trung học phổ thông ở tỉnh Yên Bái và đề xuất một số biện pháp nhằm thực hiện tốt hơn Quy chế nói trên cho phù hợp với các trƣờng trung học phổ thông tỉnh Yên Bái. Với suy nghĩ về vấn đề thực hiện Quy chế dân chủ trong hoạt động của nhà trƣờng nói chung và trong các trƣờng trung học phổ thông ở tỉnh Yên Bái nói riêng, chúng tôi muốn đóng góp thêm Những biện pháp nhằm tăng cường thực hiện dân chủ trong quản lý trường trung học phổ thông ở tỉnh Yên Bái. 1.2. Một số khái niệm cơ bản 1.2.1. Dân chủ Theo từ điển bách khoa Việt Nam, tập 1, thì : Dân chủ là "hình thức tổ chức thiết chế chính trị của xã hội dựa trên việc thừa nhận nhân dân là nguồn gốc của quyền lực, thừa nhận nguyên tắc bình đẳng và tự do. Dân chủ cũng đƣợc vận dụng vào tổ chức và hoạt động của những tổ chức và thiết chế chính trị nhất định. Với tƣ cách là hình thức tổ chức chính trị của Nhà nƣớc, dân chủ xuất hiện cùng với sự xuất hiện của Nhà nƣớc. Khác với các hình thức khác của thiết chế nhà nƣớc trong thiết chế dân chủ, quyền của đa số, quyền bình đẳng của công dân, tính tối cao của pháp luật đƣợc chính thức thừa nhận, những cơ quan cơ bản của nhà nƣớc do bầu cử mà ra"[27]. 10 Nói về dân chủ, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định: dân là chủ và dân làm chủ. Không thể có dân chủ nếu nhân dân không đƣợc làm chủ. Ngƣời cũng chỉ ra rõ ràng rằng: Nƣớc ta là nƣớc dân chủ. Bao nhiêu lợi ích đều vì dân. Bao nhiêu quyền hạn đều của dân. Công cuộc đổi mới, xây dựng là trách nhiệm của dân... Nói tóm lại, quyền hành và lực lƣợng đều ở nơi dân. 1.2.2. Dân chủ Xã hội chủ nghĩa Cũng theo Từ điển bách khoa Việt Nam, tập 1, thì : Dân chủ xã hội chủ nghĩa là "dân chủ của đại đa số nhân dân gắn với công bằng xã hội, chống áp bức bất công, đƣợc thể hiện trong thực tế trên tất cả các lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội; đƣợc thể chế hoá bằng pháp luật và đƣợc pháp luật bảo đảm. Đảng Cộng sản là ngƣời lãnh đạo trong nền dân chủ đó"[27]. Trong tài liệu "Tìm hiểu một số thuật ngữ trong Văn kiện đại hội X của Đảng" (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006), về thuật ngữ "Dân chủ Xã hội chủ nghĩa" có nêu một số điểm sau đây. Chế độ xã hội chủ nghĩa tạo nên những hình thức dân chủ hoàn toàn mới, phù hợp với điều kiện kinh tế của xã hội, làm cho nền dân chủ đó ngày càng phong phú, đa dạng. Dƣới chế độ xã hội chủ nghĩa, bên cạnh nền dân chủ có tính chất dân cử, những hình thức dân chủ trực tiếp khác nhau cũng đƣợc phát triển hài hoà, thể hiện trong các hoạt động của những tổ chức xã hội, tổ chức dân lập, trong hệ thống kiểm soát của nhân dân. Dân chủ xã hội chủ nghĩa ghi nhận toàn bộ những quyền tự do cá nhân, tự do ngôn luận, tự do báo chí, hội họp, đi lại, tự do tín ngƣỡng, quyền bất khả xâm phạm thân thể và nhà ở, quyền nghỉ ngơi, học hành. Nhà nƣớc xã hội chủ nghĩa bảo đảm cho tất cả công dân đƣợc hƣởng những quyền đó. Nhà nƣớc xã hội chủ nghĩa tạo cho công dân những khả năng 11 rộng rãi để bày tỏ nguyện vọng và trình bày những ý kiến của mình về những vấn đề của đời sống xã hội. Để có dân chủ xã hội chủ nghĩa trong điều kiện một Đảng cầm quyền, cần có sự kết hợp chặt chẽ giữa dân chủ ở cấp Trung ƣơng với việc thực hiện dân chủ ở cơ sở ; trong đó, dân chủ ở cơ sở có tính chất nền tảng, dân chủ ở cấp Trung ƣơng có tính chất quyết định. 1.2.3. Dân chủ ở cơ sở và dân chủ trong nhà trường Dân chủ là vấn đề rất lớn bởi nó gắn liền với các yếu tố con ngƣời, chế độ xã hội, tiến trình phát triển của lịch sử. Những yếu tố dân chủ, tinh thần dân chủ, truyền thống "lấy dân làm gốc" coi trọng dân vốn đã hình thành trong lịch sử dựng nƣớc và giữ nƣớc của dân tộc, của cha ông, nay đƣợc Đảng ta kế thừa và phát huy trong điều kiện mới. Cơ sở là bộ phận, nền tảng xã hội, là nơi diễn ra mọi sinh hoạt về chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội quốc phòng, an ninh một cách sinh động, liên quan đến đời sống, lợi ích của từng ngƣời dân, nơi trực tiếp thực hiện mọi chủ trƣơng chính sách của Đảng và nhà nƣớc, nơi quyền dân chủ của nhân dân cần đƣợc thực hiện một cách trực tiếp và rộng rãi nhất nhằm phát huy nguồn lực mạnh mẽ có ý nghĩa quyết định tới sự phát triển của xã hội. Dân chủ ở cơ sở là nơi diễn ra các trạng thái dân chủ về chính trị, về kinh tế, văn hoá, xã hội một cách trực tiếp, sinh động, liên tục đối với mọi con ngƣời, mọi lứa tuổi. Dân chủ ở cơ sở đƣợc thực hiện thông qua các tổ chức trong hệ thống chính trị ở cơ sở và trình độ nhận thức đúng đắn với khả năng thực hiện của mỗi ngƣời. Thực hiện dân chủ xã hội chủ nghĩa, phát huy quyền làm chủ của nhân dân đƣợc tiến hành dƣới nhiều hình thức, nhiều cấp độ, trong đó thực hiện dân chủ ở cơ sở có ý nghĩa quan trọng cấp bách, cơ bản và lâu dài. Thực hiện Nghị quyết Trung ƣơng 3 - khoá VIII, Bộ chính trị đã ban hành chỉ thị số 30- CT/TƢ ngày 18/2/1998 "Về xây dựng và thực hiện quy chế dân chủ ở cơ sở". Đến nay, chúng ta đã triển 12 khai chỉ thị này rộng rãi trong cả nƣớc bằng việc ban hành và thực hiện quy chế dân chủ ở ba loại hình cơ sở : xã, phƣờng, thị trấn; các doanh nghiệp nhà nƣớc (nhà máy, xí nghiệp, công nông trƣờng...); các cơ quan hành chính nhà nƣớc từ trung ƣơng đến địa phƣơng, cơ quan sự nghiệp (trƣờng học, bệnh viện...). Quyết định số 04/2000/QĐ-BGD&ĐT ngày 1/3/2000 của bộ trƣởng BGD&ĐT ban hành Quy chế dân chủ trong hoạt động của nhà trƣờng là sự cụ thể hoá chỉ thị số 30-CT/TƢ của BCH TƢ Đảng về xây dựng và thực hiện quy chế dân chủ ở cơ sở, là sự cụ thể hoá Nghị định số 71/1998/NĐ-CP của chính phủ ban hành Quy chế thực hiện dân chủ trong hoạt động của cơ quan, Quyết định 04/2000/QĐ-BGD&ĐT là hành lang pháp lý cho hiệu trƣởng thực hiện dân chủ trong nhà trƣờng. Dân chủ hoá nhà trƣờng có hai nội dung cơ bản là: dân chủ hoá quá trình đào tạo và dân chủ hoá quản lý nhà trƣờng. Để thực hiện đƣợc dân chủ hoá nhà trƣờng, trƣớc tiên phải thực hiện đƣợc dân chủ hoá quản lý nhà trƣờng. Vì quản lý theo tinh thần dân chủ mới đảm bảo tạo nên đƣợc những quan hệ xã hội trong nhà trƣờng có tính dân chủ. Dân chủ hoá quản lý nhà trƣờng là việc tạo môi trƣờng dân chủ để nhà giáo, cán bộ, ngƣời học, gia đình và cộng đồng đều có thể tham gia quản lý nhà trƣờng và cùng nhau giải quyết tại chỗ mọi vấn đề phát sinh trên cơ sở công khai, công bằng, tạo điều kiện để mọi ngƣời đƣợc kiểm tra, đánh giá và tự kiểm tra, đánh giá. Dân chủ hoá quản lý nhà trƣờng gắn liền với việc tăng cƣờng quyền chủ động của nhà trƣờng, triển khai các biện pháp nhằm huy động tối đa các mối liên hệ bên trong và bên ngoài nhà trƣờng tham gia vào các hoạt động và quản lý các công việc của nhà trƣờng. Dân chủ trong nhà trƣờng hay dân chủ trong quản lý nhà trƣờng chính là phát huy các mối quan hệ bên trong nhà trƣờng, huy động cán bộ, giáo viên, học sinh, phụ huynh tham gia quản lý nhà trƣờng. Dân chủ hoá quản lý nhà trƣờng gắn liền với sự hình thành và hoạt động tích cực của các 13 tổ chức tự quản của cán bộ, giáo viên, học sinh, đó là việc giải quyết tốt mối quan hệ giữa chế độ thủ trƣởng và nguyên tắc tập trung dân chủ trong quản lý nhà trƣờng, đó cũng là việc tạo điều kiện cho các tổ chức Đảng, Công đoàn phát huy vai trò của mình đối với việc lãnh đạo và tổ chức cho quần chúng tham gia quản lý nhà trƣờng. 1.3. Quản lý và quản lý nhà trƣờng 1.3.1. Khái niệm quản lý Khi con ngƣời phối hợp ý chí và hành động với nhau một cách có ý thức sẽ hình thành nhóm (tổ chức). Cho dù một tổ chức có mục đích gì, cơ cấu và quy mô ra sao đều cần phải có sự quản lý và có ngƣời quản lý để tổ chức hoạt động và đạt đƣợc mục đích của mình. Vậy hoạt động quản lý là gì ? Có thể nhận định là : tác động có định hƣớng, có chủ đích của chủ thể quản lý (ngƣời quản lý) đến khách thể quản lý (ngƣời bị quản lý) trong một tổ chức- nhằm làm cho tổ chức vận hành và đạt đƣợc mục đích của tổ chức. Hiện nay, hoạt động quản lý thƣờng đƣợc định nghĩa cụ thể hơn : quản lý là quá trình đạt đến mục tiêu của tổ chức bằng cách vận dụng các hoạt động (chức năng) : kế hoạch hoá, tổ chức, chỉ đạo (lãnh đạo) và kiểm tra. Nhƣ thế, quản lý xuất hiện một cách tất yếu cùng với hình thức tồn tại đặc biệt của con ngƣời trong thế giới khách quan- hình thức xã hội. Còn có nhiều cách định nghĩa khác nhau về khái niệm quản lý, tuy nhiên những dấu hiệu chung của quản lý đƣợc các định nghĩa đề cập đến bao gồm: - Phải có mục tiêu - Phải có chủ thể (cá nhân hoặc một nhóm ngƣời) - Phải có khách thể (đối tƣợng quản lý) Quản lý là tác động có định hƣớng, có chủ định của chủ thể quản lý đến khách thể quản lý trong một tổ chức nhằm làm cho tổ chức vận hành và đạt đƣợc mục đích đã xác định. Khái niệm quản lý có nội dung rất tổng 14 quát, có thể dùng cho cả quá trình xã hội, quá trình sinh vật cũng nhƣ quá trình kỹ thuật. Quản lý, đó là chức năng của những hệ thống có tổ chức với bản chất khác nhau (sinh vật, xã hội, kỹ thuật) nó bảo toàn cấu trúc xác định của chúng, duy trì chế độ hoạt động, thực hiện những chƣơng trình, mục đích hoạt động. Việc đảm bảo hoạt động của hệ thống, việc thực hiện những mục đích xác định phải kể đến tác động qua lại giữa hệ thống và môi trƣờng, cho nên quản lý cần đƣợc hiểu là đảm bảo hoạt động của hệ thống trong điều kiện có sự biến đổi liên tục của hệ thống và môi trƣờng, là chuyển hệ thống đến những trạng thái mới thích ứng với hoàn cảnh mới. Ngƣời ta có thể phân chia các hoạt động quản lý thành các chức năng quản lý, quản lý có 4 chức năng cơ bản sau đây : - Kế hoạch hoá: là xác định mục tiêu, mục đích đối với thành tựu tƣơng lai của tổ chức và các con đƣờng, biện pháp, cách thức để đạt đƣợc mục tiêu, mục đích đó. - Tổ chức : Khi ngƣời quản lý đã lập xong kế hoạch, họ cần phải chuyển hoá những ý tƣởng trong kế hoạch thành hiện thực. Xét về mặt chức năng quản lý, tổ chức là quá trình hình thành nên cấu trúc các quan hệ giữa các thành viên, giữa các bộ phận trong một tổ chức nhằm làm cho họ thực hiện thành công các kế hoạch của họ và đạt đƣợc mục tiêu tổng thể của tổ chức. Nhờ việc tổ chức có hiệu quả, ngƣời quản lý có thể phối hợp, điều phối tốt hơn các nguồn vật lực và nhân lực. Thành tựu của một tổ chức phụ thuộc rất nhiều vào năng lực của ngƣời quản lý sử dụng các nguồn lực này sao cho có hiệu quả và có kết quả. Quá trình tổ chức sẽ lôi cuốn việc hình thành, xây dựng các bộ phận, các phòng ban cùng các công việc của chúng. Vấn đề nhân sự, cán bộ sẽ tiếp nối ngay sau công việc tổ chức. - Chỉ đạo : Sau khi kế hoạch đã đƣợc lập, cơ cấu bộ máy đã hình thành, nhân sự đã đƣợc tuyển dụng thì chủ thể quản lý phải đứng ra chỉ 15 đạo , dẫn dắt tổ chức. Chỉ đạo bao hàm việc liên kết mọi ngƣời trong tổ chức và động viên họ hoàn thành những nhiệm vụ nhất định để đạt đƣợc mục tiêu của tổ chức. Hiển nhiên việc chỉ đạo còn bao gồm sự uốn nắn những sai lệch trong hoạt động của ngƣời này hay ngƣời khác hay của bộ phận này hay bộ phận khác. - Kiểm tra : Kiểm tra là một chức năng quản lý, thông qua đó chủ thể quản lý giám sát và đánh giá các thành quả hoạt động và tiến hành những hoạt động điều chỉnh nếu cần thiết. Ngƣời ta thƣờng ví kiểm tra nhƣ mối liên hệ ngƣợc trong nguyên lý điều khiển. 1.3.2. Quản lý nhà trường Trong khái niệm quản lý nhà trƣờng thì nhà trƣờng là đối tƣợng quản lý. Vậy nhà trƣờng là gì ? Nhà trƣờng là một tổ chức giáo dục cơ sở vừa mang tính pháp lý vừa là một tổ chức xã hội trực tiếp làm công tác giáo dục thế hệ trẻ. Nhà trƣờng là thành tố cơ bản, là bộ phận chủ chốt của hệ thống giáo dục quốc dân. Nhà trƣờng trong hệ thống giáo dục quốc dân đƣợc thành lập theo quy hoạch, kế hoạch của nhà nƣớc nhằm phát triển sự nghiệp giáo dục và đƣợc tổ chức theo các loại hình công lập, bán công, dân lập, tƣ thục. Bây giờ chúng ta nói về quản lý nhà trƣờng (quản lý trƣờng học ). Tác giả Phạm Viết Vƣợng cho rằng: “Quản lý trƣờng học là hoạt động của các cơ quan quản lý nhằm tập hợp và tổ chức các hoạt động của giáo viên, học sinh và các lực lƣợng giáo dục khác, cũng nhƣ huy động tối đa các nguồn lực giáo dục để nâng cao chất lƣợng giáo dục và đào tạo trong nhà trƣờng”. Theo tác giả Phạm Minh Hạc thì : Quản lý nhà trƣờng (quản lý giáo dục nói chung) là thực hiện đƣờng lối giáo dục của Đảng trong phạm vi trách nhiệm của mình, tức là đƣa nhà trƣờng vận hành theo nguyên lý giáo dục, mục tiêu đào tạo đối với ngành giáo dục với thế hệ trẻ và từng học sinh. 16 Tác giả Trần Kiểm đƣa ra định nghĩa quản lý trƣờng học nhƣ sau : “Quản lý trƣờng học đƣợc hiểu là một hệ thống những tác động sƣ phạm hợp lý và có hƣớng đích của chủ thể quản lý đến tập thể giáo viên, học sinh và các lực lƣợng xã hội trong và ngoài nhà trƣờng nhằm huy động và phối hợp sức lực và trí tuệ của họ vào mọi mặt hoạt động của nhà trƣờng hƣớng vào hoàn thành có chất lƣợng và hiệu quả mục tiêu dự kiến”[16, tr.27]. Nhƣ vậy, chúng tôi thấy nội hàm của quản lý nhà trƣờng tƣơng tự nhƣ nội hàm của quản lý hƣớng đến một đối tƣợng cụ thể là nhà trƣờng. 1.3.3. Thực hiện dân chủ xét theo góc độ quản lý hành chính nhà nước đối với nhà trường Nhà trƣờng (dù theo loại hình nào : công lập, bán công, dân lập, tƣ thục) đều đƣợc thành lập theo một Quyết định hành chính nhà nƣớc và nó chịu sự quản lý nhà nƣớc. Nền hành chính ở nƣớc ta là một nền hành chính của chế độ dân chủ xã hội chủ nghĩa. Vì vậy, tính chất dân chủ thể hiện trong quản lý nhà trƣờng là điều tất yếu. Theo đó chủ thể quản lý trong nhà trƣờng không chỉ là Ban giám hiệu mà là "hệ thống chính trị" trong nhà trƣờng, bao gồm : Tổ chức Đảng Cộng sản (giữ vai trò lãnh đạo toàn diện ), tổ chức chính quyền (Ban giám hiệu và các cán bộ, công chức, viên chức ), các tổ chức chính trị- xã hội (Công đoàn, Đoàn thanh niên, các tổ chức Hội, ... ) đại diện cho tập thể những ngƣời lao động (cán bộ, giáo viên, học sinh, ... ). Tập thể những ngƣời lao động, vừa là đối tƣợng quản lý vừa có vai trò chủ thể quản lý, đó là một đặc trƣng của dân chủ xã hội chủ nghĩa. Vì vậy, những tổ chức đại diện cho tập thể những ngƣời lao động vừa phải thực hiện các nhiệm vụ đƣợc phân công vừa "đƣợc biết, đƣợc bàn, đƣợc làm, đƣợc kiểm tra" các nhiệm vụ chung của nhà trƣờng. 17 Nếu nghiên cứu các luật hay văn bản pháp luật pháp quy có nội dung quản lý nhà trƣờng, nhƣ : Luật Giáo dục, Điều lệ trƣờng trung học, v.v.. đều đã chứa đựng tinh thần dân chủ. Thí dụ nhƣ trong Chƣơng I, Điều 12 của “Luật Giáo dục 2005”, viết : Điều 12. Xã hội hoá sự nghiệp giáo dục - Phát triển giáo dục, xây dựng xã hội học tập là sự nghiệp của Nhà nƣớc và của toàn dân. - Nhà nƣớc giữ vai trò chủ đạo trong phát triển sự nghiệp giáo dục; thực hiện đa dạng hoá các loại hình trƣờng và các hình thức giáo dục; khuyến khích, huy động và tạo điều kiện để tổ chức, cá nhân tham gia phát triển sự nghiệp giáo dục. - Mọi tổ chức, gia đình và công dân có trách nhiệm chăm lo sự nghiệp giáo dục, phối hợp với nhà trƣờng thực hiện mục tiêu giáo dục, xây dựng môi trƣờng giáo dục lành mạnh và an toàn. Chƣơng II, Điều 20 của “Điều lệ trường trung học” có nói về : Tổ chức Đảng và các đoàn thể trong trƣờng trung học. - Tổ chức Đảng Cộng sản Việt Nam trong trƣờng trung học lãnh đạo nhà trƣờng và hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật. - Các đoàn thể, tổ chức xã hội trong trƣờng trung học hoạt động theo quy định của pháp luật nhằm giúp nhà trƣờng thực hiện mục tiêu, nguyên lý giáo dục. 1.3.4. Thực hiện dân chủ xét theo góc độ phương pháp tâm lý - xã hội trong quản lý nhà trường Trong các phƣơng pháp quản lý có phƣơng pháp tâm lý - xã hội. Nhiệm vụ cơ bản của các phƣơng pháp tâm lý xã hội là động viên tinh thần chủ động, tích cực, tự giác, năng lực sáng tạo của mọi ngƣời, huy động các khả năng tiềm tàng trong con ngƣời do nhận thức rõ ý nghĩa, do đƣợc kích thích về tinh thần mà hăng hái hoàn thành nhiệm vụ. Đặc điểm của phƣơng 18 pháp này là sự kích thích đối tƣợng quản lý sao cho họ luôn toàn tâm, toàn ý với công việc, coi những mục tiêu của chính họ. Hơn nữa, họ luôn cố gắng học hỏi, tích luỹ kinh nghiệm để ngày càng làm tốt hơn. Họ luôn đoàn kết để giúp nhau hoàn thành tốt nhiệm vụ. Mục đích của phƣơng pháp nhằm : - Nâng cao đạo đức nghề nghiệp. - Xây dựng bầu không khí sƣ phạm đoàn kết. - Mọi ngƣời đều phát huy đƣợc sở trƣờng và có vai trò trong tập thể. - Cải thiện đời sống vật chất làm cho họ yên tâm, phấn khởi. - Chân thành giải toả một cách hợp tình, hợp lý các xung đột. [10, tr. 79] Quản lý cũng là những hoạt động xử lý quan hệ giữa con ngƣời với con ngƣời, là sự tác động vào tâm lý con ngƣời để tạo động lực cho họ hành động nhằm mục tiêu chung của tổ chức. Nếu con ngƣời làm việc trong điều kiện sảng khoái, tin tƣởng, tự giác và hứng thú thì công việc sẽ trôi chảy, năng suất và hiệu quả cao, trái lại khi ngƣời bị quản lý không đƣợc thoải mái về mặt tâm lý thì chẳng những không đạt kết quả tốt trong công việc mà còn ảnh hƣởng không lợi trong quan hệ quản lý và bầu không khí của tập thể. Cho nên, thực hiện dân chủ trong quản lý nhà trƣờng phổ thông đòi hỏi phải nắm vững và vận dụng các quy luật tâm lý để nâng cao trình độ và hiệu quả quản lý. Các quy luật tâm lý thể hiện trong tính cách, năng khiếu, nhu cầu, lợi ích, cách suy nghĩ, ứng xử, động cơ…, và cuối cùng thể hiện ra hành vi trƣớc các quyết định quản lý. Xã hội càng phát triển, tính cộng đồng, tính xã hội càng cao. Trong quản lý vửa phải phát huy sức sáng tạo của mỗi cá nhân, nhƣng phải đặc biệt chú ý khi phát huy sức mạnh của cộng đồng. Điểm mạnh của thực hiện dân chủ trong nhà trƣờng ở chỗ làm cho mọi ngƣời (cán bộ, ngƣời dạy, ngƣời học) không cảm thấy mình chỉ là một 19