Tài liệu Nguyên tắc công bằng trong luật hình sự việt nam (trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn tỉnh đắk lắk)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT LÊ THỊ THANH THỦY NGUYÊN TẮC CÔNG BẰNG TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM (trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn tỉnh Đắk Lắk) LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2015 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT LÊ THỊ THANH THỦY NGUYÊN TẮC CÔNG BẰNG TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM (trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn tỉnh Đắk Lắk) Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: TS. TRỊNH TIẾN VIỆT HÀ NỘI - 2015 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn bảo đảm độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn Lê Thị Thanh Thủy MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các bảng MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ NGUYÊN TẮC CÔNG BẰNG TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM ............................... 9 1.1. KHÁI NIỆM VÀ Ý NGHĨA CỦA NGUYÊN TẮC CÔNG BẰNG TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM .................................. 9 1.1.1. Khái niệm công bằng dưới các góc độ triết học, xã hội, đạo đức, kinh tế và pháp luật .............................................................................. 9 1.1.2. Khái niệm nguyên tắc công bằng trong luật hình sự Việt Nam ......... 12 1.1.3. Ý nghĩa của nguyên tắc công bằng trong luật hình sự Việt Nam ........... 16 1.2. NỘI DUNG CỦA NGUYÊN TẮC CÔNG BẰNG TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM ........................................................... 18 1.2.1. Yêu cầu đối xử công bằng giữa những người phạm tội ..................... 19 1.2.2. Yêu cầu tương xứng giữa biện pháp trách nhiệm hình sự với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội và nhân thân người phạm tội ................................................................... 20 1.3. KHÁI QUÁT SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN TƯ TƯỞNG CỦA NGUYÊN TẮC CÔNG BẰNG TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ SAU CÁCH MẠNG THÁNG TÁM NĂM 1945 ĐẾN NAY ....................................................................... 22 1.3.1. Giai đoạn từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 đến trước khi pháp điển hóa lần thứ nhất luật hình sự - Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1985 ................................................................................... 22 1.3.2. Giai đoạn từ sau khi ban hành Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1985 đến nay ...................................................................................... 31 Chương 2: SỰ THỂ HIỆN NỘI DUNG CỦA NGUYÊN TẮC CÔNG BẰNG TRONG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM, PHÁP LUẬT QUỐC TẾ VÀ PHÁP LUẬT HÌNH SỰ MỘT SỐ NƯỚC TRÊN THẾ GIỚI ............................................... 33 2.1. SỰ THỂ HIỆN NỘI DUNG CỦA NGUYÊN TẮC CÔNG BẰNG TRONG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM ..................... 33 2.1.1. Sự thể hiện nội dung trong nguyên tắc xử lý tội phạm ...................... 33 2.1.2. Sự thể hiện nội dung trong việc phân loại, phân hóa tội phạm .......... 35 2.1.3. Sự thể hiện nội dung trong các quy định về hình phạt, quyết định hình phạt ..................................................................................... 43 2.1.4. Sự thể hiện nội dung trong quy định về các tội phạm cụ thể ............. 52 2.2. SỰ THỂ HIỆN NỘI DUNG CỦA NGUYÊN TẮC CÔNG BẰNG TRONG PHÁP LUẬT QUỐC TẾ VÀ PHÁP LUẬT HÌNH SỰ MỘT SỐ NƯỚC TRÊN THẾ GIỚI ................................. 59 2.2.1. Yêu cầu của pháp luật quốc tế về nguyên tắc công bằng trong pháp luật hình sự ................................................................................ 60 2.2.2. Sự thể hiện nội dung nguyên tắc công bằng trong pháp luật hình sự Liên bang Nga ............................................................................... 62 2.2.3. Sự thể hiện nội dung nguyên tắc công bằng trong pháp luật hình sự Cộng hòa nhân dân Trung Hoa...................................................... 64 Chương 3: THỰC THI NGUYÊN TẮC CÔNG BẰNG TRONG THỰC TIỄN XÉT XỬ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐẮK LẮK VÀ NHỮNG GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM............................................ 66 3.1. THỰC THI NGUYÊN TẮC CÔNG BẰNG TRONG THỰC TIỄN XÉT XỬ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐẮK LẮK ........................ 66 3.1.1. Vài nét về tình hình kinh tế, xã hội của tỉnh Đắk Lắk ....................... 66 3.1.2. Tình hình thực thi nguyên tắc công bằng trong thực tiễn xét xử trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk ................................................................... 67 3.1.3. Một số tồn tại, hạn chế trong thực tiễn thực thi nguyên tắc công bằng và các nguyên nhân cơ bản ........................................................ 71 3.2. GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM ....................................................................... 86 3.2.1. Sự cần thiết của việc ghi nhận nguyên tắc công bằng trong Bộ luật hình sự Việt Nam ........................................................................ 86 3.2.2. Nội dung nguyên tắc công bằng trong Bộ luật hình sự Việt Nam .......... 88 3.3. CÁC GIẢI PHÁP KHÁC BẢO ĐẢM NGUYÊN TẮC CÔNG BẰNG TRONG THỰC TIỄN THI HÀNH ....................................... 90 3.3.1. Nâng cao trình độ, chuyên môn, nghiệp vụ và kiện toàn đội ngũ cán bộ áp dụng pháp luật .................................................................... 91 3.3.2. Tăng cường công tác hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật hình sự ................................................................................................ 91 3.3.3. Một số giải pháp khác ........................................................................ 93 KẾT LUẬN .................................................................................................... 95 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 98 DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu bảng Tên bảng Bảng 3.1. Hệ thống các đơn vị hành chính của tỉnh Đắk Lắk Trang 66 Bảng 3.2. Tình hình công tác thụ lý, giải quyết án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh Đắk Lắk trong giai đoạn 05 năm (2009 - 2013) 68 Bảng 3.3. Khảo sát 287 bị cáo trong 150 vụ án hình sự sơ thẩm do Tòa án nhân dân tỉnh Đắk Lắk xét xử trong giai đoạn 05 năm (2009-2013) 69 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Công bằng xã hội là lý tưởng, khát vọng và nỗ lực chung của nhân loại tiến bộ. Ở nước ta, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI (năm 2011) cũng thể hiện lý tưởng này qua việc nhấn mạnh về mục tiêu của cách mạng Việt Nam hiện nay là: “xây dựng Việt Nam trở thành một nước dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh” [6, tr.205]. Nghiên cứu Hiến pháp năm 2013 và hệ thống các văn bản pháp luật của Nhà nước cho thấy, cùng với nhân đạo, pháp chế, dân chủ thì công bằng “không chỉ là một trong các giá trị xã hội liên quan chặt chẽ với pháp luật và các giá trị xã hội khác, mà còn là định hướng cơ bản đối với hoạt động thực tiễn của các cơ quan lập pháp, hành pháp và tư pháp trong Nhà nước pháp quyền vì mục đích cao quý chung - lợi ích của toàn thể xã hội và nhân dân” [2, tr.50]. Đối với tư pháp, công bằng là nền tảng để tồn tại như một nhà luật học danh tiếng (A.M.Jekovev, GS. TS. Võ Khánh Vinh dẫn) đã viết: “Thiếu sự cưỡng chế tư pháp hình sự sẽ không có sức mạnh, thiếu sự giáo dục tư pháp sẽ vô nhân đạo. Nhưng thiếu công bằng tư pháp nói chung sẽ không tồn tại” [42, tr.47]. Chính vì vậy, trong luật hình sự Việt Nam, tư tưởng công bằng được thể hiện xuyên suốt quy định của Bộ luật hình sự từ Phần chung cho đến Phần các tội phạm, là cơ sở chủ yếu trong việc bảo đảm tính khách quan, công bằng của các bản án hình sự. Hiện nay, trong cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm, xử lý người phạm tội, các cơ quan bảo vệ pháp luật và Tòa án luôn luôn tuân thủ những nguyên tắc của luật hình sự nói chung, nguyên tắc công bằng nói riêng, bảo đảm xử lý đúng người, đúng tội và đúng pháp luật, không để lọt tội phạm và người phạm tội, không làm oan người vô tội. Mặc dù có ý nghĩa to lớn như 1 vậy nhưng nguyên tắc công bằng chưa được quan tâm nghiên cứu chuyên sâu trong khoa học luật hình sự mà chủ yếu được đặt trong các nghiên cứu chung về hệ thống nguyên tắc cơ bản của luật hình sự hoặc chỉ tập trung nghiên cứu lồng ghép về các chế định thuộc Phần chung pháp luật hình sự. Do đó, việc nghiên cứu có ý nghĩa lý luận, lập pháp và thực tiễn sau đây: * Về phương diện lý luận, còn nhiều vấn đề cơ bản liên quan đến nguyên tắc công bằng chưa được làm rõ (khái niệm, nội dung, ý nghĩa, mối quan hệ giữa nguyên tắc công bằng với các nguyên tắc khác trong luật hình sự, chuẩn mực quốc tế và pháp luật các nước; v.v...). * Về phương diện lập pháp, Bộ luật hình sự năm 1999, sửa đổi, bổ sung năm 2009 mặc dù đã có những bước tiến đáng kể so với Bộ luật hình sự năm 1985 và các văn bản pháp luật thời kỳ trước đó trong việc thể hiện tư tưởng và nội dung của nguyên tắc công bằng nhưng cũng chưa chính thức ghi nhận nguyên tắc này; cũng như sự thể hiện nội dung của nó vẫn chứa đựng một số nội dung dễ dẫn đến không bảo đảm công bằng, bình đẳng... Chính vì vậy, vấn đề hoàn thiện các quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam và các giải pháp bảo đảm thực thi nguyên tắc công bằng là một vấn đề cấp thiết trong công tác xây dựng và áp dụng pháp luật hình sự hiện nay. * Về phương diện thực tiễn, vì những lý do chủ quan và khách quan khác nhau nên nguyên tắc công bằng ít nhiều vẫn chưa được thực thi triệt để ở nhiều khía cạnh, điều đó dẫn đến còn có hiện tượng oan, sai, bất công làm phát sinh tâm lý tiêu cực trong xã hội, đánh mất niềm tin của nhân dân vào pháp luật của nhà nước, làm giảm hiệu quả công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm. Vì vậy, việc nghiên cứu sâu sắc hơn nữa để làm sáng tỏ về mặt khoa học những vấn đề lý luận cơ bản như khái niệm, nội dung, ý nghĩa của nguyên tắc công bằng; sự thể hiện của nguyên tắc công bằng trong pháp luật hình sự 2 Việt Nam hiện hành, cũng như yêu cầu quốc tế và pháp luật hình sự một số nước; thực tiễn thực thi để đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật và bảo đảm thực thi nguyên tắc này không những có ý nghĩa lý luận - thực tiễn quan trọng, mà còn là vấn đề mang tính cấp thiết. Đây chính là lý do luận chứng cho việc học viên quyết định lựa chọn đề tài luận văn thạc sĩ luật học với tên gọi: “Nguyên tắc công bằng trong luật hình sự Việt Nam (trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn tỉnh Đắk Lắk)”. 2. Tình hình nghiên cứu Như đã nêu trên, trong khoa học luật hình sự, nguyên tắc công bằng còn ít được quan tâm nghiên cứu chuyên sâu. Vấn đề chủ yếu được đề cập đến bởi các nghiên cứu chung về hệ thống các nguyên tắc của luật hình sự. Tham khảo tình hình nghiên cứu ở nước ngoài cho thấy liên quan đến nguyên tắc công bằng trong luật hình sự có những công trình tiêu biểu sau đây: * Dưới góc độ sách chuyên khảo, tham khảo, bài viết ở nước ngoài: 1) Nhikifôrôv B.X, Về các nguyên tắc cơ bản của pháp luật hình sự Liên Xô, Nxb. Sách pháp lý, Maxcơva, 1960; 2) Melesko Iu. B, Về khái niệm và bản chất của các nguyên tắc của luật hình sự, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 6/1973; 3) Kêlina X. G. và V. N. Kudriaxev, Những nguyên tắc của luật hình sự Xô viết, Nxb. Khoa học, Mátxcơva, 1988 [4, tr.992]; 4) Ashworth, Các nguyên tắc của luật hình sự, Trong sách: Luật hình sự, Nxb. Oxford University Press, 1995; 5) David Brown, David Farrier, Neal, Các nguyên tắc chung của luật hình sự, Trong sách: Luật hình sự, Nxb. Federation Ress, Sydney, Australia, 1996; 6) Michael Bogdan (chủ biên), Chương 2 - Các nguyên tắc của luật hình sự, Trong sách: Luật hình sự Vương quốc Thụy Điển trong thiên niên kỷ mới, Nxb. Elanders Gotab, Stockholm, Thụy Điển, 2000; v.v... * Dưới góc độ sách chuyên khảo, tham khảo, bài viết ở trong nước: 1) GS.TS. Võ Khánh Vinh, Nguyên tắc công bằng trong luật hình sự Việt Nam, 3 Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 1994; 2) GS.TSKH. Lê Văn Cảm, Chương thứ ba - Đạo luật hình sự, mục III - Chế định các nguyên tắc của luật hình sự Việt Nam, trong Sách chuyên khảo Sau đại học: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, 2005; 3) GS.TSKH. Lê Cảm, Chế định các nguyên tắc của luật hình sự Việt Nam, Tạp chí Luật học, số 3/2000; 4) GS. TSKH. Đào Trí Úc, Chương V - Các nguyên tắc cơ bản của luật hình sự Việt Nam, trong sách chuyên khảo: Luật hình sự Việt Nam (Quyển 1 - Những vấn đề chung), Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2000; 5) GS.TSKH. Đào Trí Úc, Bản chất và vai trò của các nguyên tắc luật hình sự Việt Nam, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 1/1999; GS.TS. Nguyễn Ngọc Hòa, Chính sách xử lý tội phạm trong luật hình sự Việt Nam, Tạp chí Luật học, số 3/2005; Nguyễn Tấn Hùng, Quan niệm của chủ nghĩa Mác về vấn đề bình đẳng và công bằng xã hội, Tạp chí Thông tin Khoa học, số 5/1996; v.v... * Dưới góc độ luận án, luận văn thạc sĩ luật học trong nước: Luận án tiến sĩ luật học của tác giả Võ Khánh Vinh với tên gọi: “Nguyên tắc công bằng trong luật hình sự Việt Nam” (Viện Nhà nước và Pháp luật, Hà Nội, 1993). Đến nay, trên 20 năm, không có luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ luật học nào. Nhìn chung, trong tất cả các tác phẩm nói trên, nguyên tắc công bằng được nghiên cứu với tư cách là một trong các nguyên tắc cơ bản của luật hình sự và được đề cập với tư cách là một mục nhỏ trong Chương, mục về các nguyên tắc cơ bản chứ không phải đối tượng nghiên cứu riêng của tác phẩm. Đặc biệt, cuốn sách chuyên khảo: “Nguyên tắc công bằng trong luật hình sự Việt Nam” của GS.TS. Võ Khánh Vinh, Nxb. Công an nhân dân năm 1994 đã nghiên cứu chuyên sâu về nguyên tắc này nhưng thời gian xuất bản đã trên 20 năm, cơ sở thực tiễn trong nghiên cứu còn là nội dung quy định Bộ luật hình sự năm 1985 và có ba chương tiếp cận như sau: Chương 1: Khái niệm nguyên tắc công bằng trong luật hình sự; Chương 2: Nguyên tắc công bằng và việc 4 quy định tội phạm và hình phạt; Chương 3: Nguyên tắc công bằng và việc quyết định hình sự [42, tr.206]. Như vậy, đến nay chưa có công trình nào tiếp tục nghiên cứu chuyên sâu và có hệ thống về những vấn đề lý luận cơ bản của nguyên tắc công bằng, đồng thời đánh giá sự thể hiện của nguyên tắc công bằng trong các quy định Bộ luật hình sự Việt Nam hiện hành và thực tiễn thực thi để làm cơ sở cho việc đề xuất giải pháp bảo đảm nguyên tắc này. Nói một cách khác, các vấn đề lý luận và thực tiễn xung quanh nguyên tắc công bằng của luật hình sự đòi hỏi phải được tiếp tục nghiên cứu một cách toàn diện, chuyên sâu hơn, đặc biệt là trong bối cảnh sửa đổi toàn diện Bộ luật hình sự nước ta. 3. Đối tượng, phạm vi và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là nguyên tắc công bằng trong luật hình sự Việt Nam và thực tiễn thực thi của Tòa án nhân dân tỉnh Đắk Lắk trên cơ sở nghiên cứu thực tiễn địa bàn tỉnh. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Về phương diện lý luận, luận văn nghiên cứu những vấn đề lý luận cơ bản như: khái niệm công bằng dưới các góc độ khác nhau (triết học, chính trị, đạo đức, kinh tế, pháp luật), làm rõ khái niệm, nội dung, ý nghĩa, cũng như quá trình hình thành và phát triển tư tưởng của nguyên tắc công bằng trong lịch sử luật hình sự Việt Nam. Về phương diện thực tiễn, luận văn nghiên cứu sự thể hiện của nguyên tắc này trong pháp luật hình sự Việt Nam hiện hành, so sánh với yêu cầu liên quan của pháp luật quốc tế và pháp luật hình sự một số quốc gia trên thế giới (Liên bang Nga và Cộng hòa nhân dân Trung Hoa); đánh giá thực tiễn thực thi nguyên tắc công bằng của Tòa án nhân dân tỉnh Đắk Lắk trong thực tiễn xét xử trên địa bàn tỉnh giai đoạn 05 năm (2009-2013), chỉ ra tồn tại, hạn chế 5 và các nguyên nhân cơ bản. Trên cơ sở đó, luận văn đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật và các giải pháp khác bảo đảm thực thi nguyên tắc này trong thực tiễn xét xử. 3.3. Nhiệm vụ nghiên cứu Trên cơ sở phạm vi nghiên cứu, luận văn có nhiệm vụ nghiên cứu sau đây: - Tiếp cận khái niệm công bằng dưới các góc độ triết học, xã hội, đạo đức, kinh tế và pháp luật, từ đó đưa ra khái niệm và ý nghĩa của nguyên tắc công bằng trong luật hình sự Việt Nam; - Phân tích nội dung nguyên tắc công bằng trong luật hình sự Việt Nam; - Hệ thống hóa sự hình thành và phát triển tư tưởng của nguyên tắc công bằng trong luật hình sự Việt Nam từ sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đến nay để rút ra nhận xét; - Phân tích sự thể hiện nội dung của nguyên tắc công bằng trong pháp luật hình sự Việt Nam hiện hành, cũng như trong pháp luật quốc tế và pháp luật hình sự Liên bang Nga và Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, để rút ra nhận xét; - Đánh giá việc thực thi nguyên tắc công bằng của Tòa án nhân dân tỉnh Đắk Lắk trong thực tiễn xét xử trên địa bàn tỉnh, chỉ ra một số tồn tại, hạn chế và các nguyên nhân cơ bản, từ đó đề xuất giải pháp hoàn thiện Bộ luật hình sự Việt Nam về nguyên tắc công bằng, cũng như các giải pháp khác bảo đảm thực thi nguyên tắc này trong thực tiễn xét xử. 4. Cơ sở lý luận và các phương pháp nghiên cứu của luận văn 4.1. Cơ sở lý luận Cơ sở lý luận của luận văn là quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về nguyên tắc công bằng trong xây dựng, tổ chức Nhà nước của dân, do dân và vì dân, trong đấu tranh phòng và chống tội phạm; cũng như thành tựu của các chuyên ngành khoa học pháp lý như: lịch sử Nhà nước và pháp luật, lý luận về Nhà nước và 6 pháp luật, luật hình sự, luật tố tụng hình sự; những luận điểm khoa học trong các công trình nghiên cứu, sách chuyên khảo và các bài viết đăng trên tạp chí của một số nhà hình sự học ở Việt Nam và nước ngoài. 4.2. Các phương pháp nghiên cứu Các phương pháp nghiên cứu được sử dụng để luận chứng về các vấn đề khoa học của đề tài là: hệ thống, lịch sử, thống kê, so sánh, điều tra xã hội học, phân tích số liệu thực tiễn, từ đó tổng hợp các tri thức khoa học luật hình sự và giải quyết nhiệm vụ nghiên cứu 5. Ý nghĩa lý luận, thực tiễn và điểm mới về khoa học của luận văn 5.1. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Ý nghĩa lý luận và thực tiễn quan trọng của luận văn là ở chỗ tác giả đã làm rõ khái niệm, nội dung, ý nghĩa của nguyên tắc công bằng trong luật hình sự; khái quát quá trình phát triển của nguyên tắc công bằng trong lịch sử pháp luật Việt Nam; phân tích, đánh giá sự thể hiện của nguyên tắc công bằng trong quy định pháp luật hình sự nước ta hiện hành; đánh giá việc thực thi nguyên tắc công bằng trong xét xử vụ án hình sự trên cơ sở số liệu thực tiễn của tỉnh Đắk Lắk; từ đó đề xuất kiến nghị hoàn thiện pháp luật và những giải pháp bảo đảm thực thi nguyên tắc công bằng trong thực tiễn xét xử. 5.2. Điểm mới về mặt khoa học Ở một chừng mực nhất định có thể khẳng định rằng, đây là nghiên cứu chuyên khảo đồng bộ đầu tiên ở cấp độ một luận văn thạc sĩ đề cập riêng đến nguyên tắc công bằng trong luật hình sự Việt Nam từ khi ban hành Bộ luật hình sự năm 1999 đến nay. Điều đó càng trở nên quan trọng hơn vì đây là một vấn đề mang tính nguyên tắc đòi hỏi khi phải sửa đổi toàn diện Bộ luật hình sự năm 1999 hiện hành, cũng như thực tiễn cải cách tư pháp đang đặt ra. Ngoài ra, nó còn có ý nghĩa làm tài liệu tham khảo cần thiết cho các cán bộ nghiên cứu khoa học, cán bộ giảng dạy, nghiên cứu sinh, học viên cao học và sinh viên thuộc chuyên ngành Tư pháp hình sự. 7 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm ba chương như sau: Chương 1: Những vấn đề chung về nguyên tắc công bằng trong luật hình sự Việt Nam. Chương 2: Sự thể hiện nội dung của nguyên tắc công bằng trong pháp luật hình sự Việt Nam, pháp luật quốc tế và pháp luật hình sự một số nước trên thế giới. Chương 3: Thực thi nguyên tắc công bằng trong thực tiễn xét xử trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk và những kiến nghị. 8 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ NGUYÊN TẮC CÔNG BẰNG TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM Công bằng là một khái niệm đa chiều, tiếp cận dưới nhiều góc độ sẽ cho ra những nội hàm khác nhau. Để có thể phân tích, đánh giá sự thể hiện của nguyên tắc công bằng trong pháp luật hình sự, nhất định phải làm rõ khái niệm này ở bình diện pháp lý và chỉ ra những biểu hiện, ý nghĩa của nó trong pháp luật hình sự. 1.1. KHÁI NIỆM VÀ Ý NGHĨA CỦA NGUYÊN TẮC CÔNG BẰNG TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1.1. Khái niệm công bằng dưới các góc độ triết học, xã hội, đạo đức, kinh tế và pháp luật Công bằng xã hội là lý tưởng, khát vọng và nỗ lực chung của nhân loại tiến bộ. Ở nước ta, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI (năm 2011) cũng thể hiện lý tưởng này qua việc nhấn mạnh về mục tiêu của cách mạng Việt Nam hiện nay là: “xây dựng Việt Nam trở thành một nước dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh” [6, tr.205]. Công bằng là một phạm trù, khái niệm đa chiều, tiếp cận và đứng trên lập trường khác nhau về văn hóa hoặc xuất phát từ những phương diện, ở không gian và thời gian khác nhau sẽ cho ra những quan niệm, đánh giá khác nhau về vấn đề này. Dưới góc độ triết học, trong quan niệm của chủ nghĩa Mác-Lênin: Bản chất của công bằng là sự phù hợp giữa một loạt khía cạnh thể hiện các phương diện khác nhau giữa cái mà cá nhân (hay nhóm xã hội) làm và cái mà họ được hưởng từ xã hội. Cái mà cá nhân làm cho xã hội có thể là điều tốt lành (lao động, cống hiến, nghĩa vụ, công lao…), hoặc cũng có thể là điều xấu, có hại cho xã 9 hội (ví dụ: tội phạm). Còn cái mà cá nhân được hưởng từ xã hội có thể là địa vị xã hội, quyền lợi, tiền công, phần thưởng, sự đánh giá, ghi công của xã hội… và cũng có thể là sự trừng phạt bằng những hình thức từ thấp đến cao [10, tr.61]. Theo đó, công bằng - một cách đơn giản nhất - được hiểu là sự phù hợp giữa cái mà cá nhân làm cho xã hội với cái mà cá nhân nhận được từ xã hội. Nếu làm những điều có ích cho xã hội thì được hưởng quyền lợi, ngược lại làm những điều có hại cho xã hội thì bị trừng phạt ở những mức độ nặng nhẹ tùy theo tính có hại của việc làm thấp hay cao. Dưới góc độ xã hội, công bằng chủ yếu được nhìn nhận là sự ngang bằng nhau giữa người và người về phương diện phân phối sản phẩm xã hội theo nguyên tắc cống hiến lao động ngang nhau thì hưởng thụ ngang nhau. Điều này đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh đề cập đến khi nói về nguyên tắc phân phối dưới chủ nghĩa xã hội: “Chủ nghĩa xã hội là công bằng, hợp lý: làm nhiều hưởng nhiều, làm ít hưởng ít, không làm thì không hưởng. Những người già yếu hoặc tàn tật sẽ được Nhà nước giúp đỡ, chăm nom” [14, tr.175]. Theo đó, công bằng xã hội đi đôi với hợp lý. Công bằng thể hiện qua việc mức độ hưởng thụ tương xứng với cống hiến; còn hợp lý ở chỗ có sự hỗ trợ để những đối tượng không có khả năng cống hiến (chứ không phải có khả năng mà không cống hiến) vẫn được hưởng thụ những nhu cầu thiết yếu. Dưới góc độ đạo đức, theo Từ điển bách khoa Blackwell về đạo đức kinh doanh: Khái niệm công bằng (fairness) liên quan chặt chẽ với một số khái niệm đạo đức khác như bình đẳng (equality), không thiên vị (impartiality) và công lý (justice). Giống như các khái niệm kia, nó tập trung vào cách mọi người được đối xử bởi những người khác với yêu cầu đặc biệt rằng họ phải được đối xử như nhau trong trường hợp giữa họ không có sự khác biệt đáng kể [49, p.272]. 10 Như vậy, công bằng chính là yêu cầu về cách đối xử với con người và ở góc độ này công bằng đòi hỏi rằng trong những điều kiện tương tự, mọi người phải được đối xử như nhau. Dưới góc độ kinh tế, “người ta phân biệt hai khái niệm khác nhau về công bằng xã hội đó là: công bằng xã hội theo chiều ngang (horizontal justice) nghĩa là đối xử như nhau đối với những người có đóng góp như nhau và công bằng xã hội theo chiều dọc (vertical justice) theo nghĩa là đối xử khác nhau với những người có những khác biệt bẩm sinh, trình độ, năng lực hoặc có các điều kiện sống khác nhau” [32]. Cũng giống như quan niệm ở phương diện đạo đức, quan niệm này nhìn nhận công bằng có nghĩa là đối xử như nhau giữa những người có đóng góp như nhau. Tuy nhiên, theo quan niệm thể hiện ở đây, công bằng không mang nghĩa cào bằng mà còn có khía cạnh phân hóa, tức là đối xử tương xứng với khả năng, mức độ đóng góp. Dưới góc độ pháp luật, nhà triết học pháp luật người Mỹ John Rawls cho rằng “công bằng là ý nghĩa cơ bản của khái niệm công lý” [48, p.164]. Hoặc cụ thể hơn, Ambrose Bierce cho rằng công bằng là sự phản ánh mối quan hệ giữa Nhà nước và cá nhân (nhóm xã hội) qua tính tương ứng giữa cái mà nhà nước trả lại cho công dân so với cái mà anh ta (họ) làm cho nhà nước [47, p.116]. Theo cách hiểu này, sự công bằng trong pháp luật thể hiện ở hai khía cạnh: sự ghi nhận, quyền lợi Nhà nước trao cho chủ thể thực hiện tốt các nghĩa vụ đối với Nhà nước; sự trừng phạt, lên án của Nhà nước dành cho chủ thể vi phạm nghĩa vụ đối với Nhà nước. Xử sự của Nhà nước đối với các chủ thể thông qua quy định pháp luật dù theo hướng tích cực (ghi nhận) hay tiêu cực (trừng phạt) cũng phải đảm bảo tương xứng với cách ứng xử tốt hay xấu mà chủ thể đã thể hiện mới công bằng. Như vậy, dưới những khía cạnh nghiên cứu khác nhau, công bằng có ý nghĩa và tiêu chí đánh giá rất khác nhau. Tuy nhiên, có hai điểm chung phải thừa nhận ở khái niệm công bằng trong mọi góc độ đánh giá là: 11 Một là, con người ở những điều kiện giống nhau phải được hưởng sự đối xử như nhau từ phía Nhà nước, xã hội; Hai là, việc đối xử của Nhà nước, xã hội đối với con người cụ thể phải tương xứng với xử sự của họ. Trên cơ sở tiếp cận đó, theo chúng tôi, khái niệm đang nghiên cứu được định nghĩa như sau: Công bằng là yêu cầu về cách đối xử mà con người trong xã hội được hưởng, trong đó đòi hỏi việc được đối xử bình đẳng giữa mọi người trong điều kiện tương tự và đối xử với mỗi người một cách tương xứng với xử sự của bản thân họ. 1.1.2. Khái niệm nguyên tắc công bằng trong luật hình sự Việt Nam Nguyên tắc theo nghĩa Từ điển là “Điều định ra, nhất định phải tuân theo trong một loạt việc làm” [38, tr.637]. Nói một cách khác, nguyên tắc là quy tắc cơ bản, tư tưởng chỉ đạo của một quá trình hay hoạt động nào đó. Ý nghĩa này đều được các nhà khoa học pháp lý sử dụng khi xây dựng khái niệm về nguyên tắc của luật hình sự. GS.TSKH. Đào Trí Úc định nghĩa: “Nguyên tắc của luật hình sự là những tư tưởng chỉ đạo và các định hướng đường lối cho toàn bộ quá trình quy định tội phạm và hình phạt, áp dụng pháp luật hình sự trong thực tiễn” [33, tr.7]. GS. TSKH. Lê Văn Cảm lại quan niệm: “Nguyên tắc cơ bản của luật hình sự là tư tuởng chủ đạo và là định hướng cơ bản được thể hiện trong pháp luật hình sự, cũng như trong việc giải thích và trong thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự thông qua một hay nhiều quy phạm hoặc chế định của nó” [4, tr.200-201]. Chia sẻ với quan điểm này, PGS.TS. Kiều Đình Thụ cho rằng: “Các nguyên tắc cơ bản của luật hình sự là các tư tưởng chủ đạo, nền tảng của việc xây dựng và thực hiện luật hình sự, phản ánh tính quy luật của cuộc đấu tranh phòng chống và phòng ngừa tội phạm” [13, tr.16]; v.v... Như vậy, trong khoa học luật hình sự cơ bản đều thống nhất quan điểm: 12 nguyên tắc của luật hình sự là những tư tưởng chỉ đạo, định hướng xuyên suốt quá trình xây dựng và áp dụng pháp luật hình sự. Theo đó, có thể suy ra bằng phương pháp logic rằng nguyên tắc công bằng trong luật hình sự là sự thể hiện xuyên suốt của tư tưởng công bằng trong quá trình xây dựng và áp dụng pháp luật hình sự. Nội hàm của khái niệm công bằng dưới góc độ chung như đã nêu ở trên, là yêu cầu về cách đối xử mà con người trong xã hội được hưởng, trong đó đòi hỏi việc được đối xử bình đẳng giữa mọi người trong điều kiện tương tự và đối xử với mỗi người một cách tương xứng với xử sự của bản thân họ. Do đó, đặt trong mối tương quan với pháp luật hình sự - lĩnh vực điều chỉnh mối quan hệ giữa Nhà nước và người phạm tội phát sinh khi tội phạm được thực hiện [3, tr.6], nguyên tắc công bằng thể hiện thông qua “đối xử” của Nhà nước đối với người phạm tội như thế nào. Rõ ràng, việc đối xử của Nhà nước đối với người phạm tội chỉ công bằng khi thể hiện đầy đủ các khía cạnh: Một là, đối xử công bằng giữa những người phạm tội và hai là, đối xử với mỗi người phạm tội tương xứng với hành vi phạm tội của họ. Những khía cạnh này cũng được các nhà khoa học luật hình sự Việt Nam thừa nhận khi đề cập đến nội dung của nguyên tắc công bằng trong luật hình sự. Trong nghiên cứu chuyên sâu về nguyên tắc công bằng của luật hình sự, GS.TS. Võ Khánh Vinh cho rằng: trong pháp luật hình sự, công bằng được khai thác trên hai khía cạnh công bằng ngang nhau và công bằng phân phối [42, tr.48]. Công bằng ngang nhau được hiểu là việc xây dựng những quy định về cơ sở trách nhiệm hình sự, tội phạm và hình phạt bảo đảm sự bình đẳng của mọi người trước pháp luật, có nghĩa là Nhà nước sẽ quy định đạo luật hình sự thống nhất và những người có hành vi xâm phạm các khách thể mà luật hình sự bảo vệ đều phải chịu sự điều chỉnh bởi các quy phạm của đạo luật này mà không có bất cứ sự thiên vị nào. Đối với công bằng phân 13